Күл Көмеш дастаны Син-Лек-Уннинни көріпкел жырларынан Орысшадан аударған Сайын Назарбекұлы Из книги: Истоки тюрков. Сборник. Алматы: ид

Алматы: ИД «Кочевники», 2005

...Сам Гильгамеш – реальная историческая личность, правитель живший ок.2700 г. До н.э. ...

...Эта поэма о древнм царе Урука основана на мифах шумеров...



Күл Көмеш дастаны
Кіріспе сөз

(аудармашыдан)

Ерте-ерте-ерте еді,

Ешкі жүні бөрте еді...

...Жерден топырақ алдырып илеп,

Тәңір отының күліне көміп пісірген,

Адамдық кейіпке түсірген,

Күл Көмеш атты ғажайып батыр болыпты...

Күл Көмеш быйыл 5555 (?.) жасқа толыпты...

Бірінші бет
Құдіретті еді – әлемді шексіз сезе алған,

Жиһангез еді – теңізді, тауды кезе алған,

Досымен бірге дұшпанын, жауын талқандап,

Кемеңгер еді, сезетін бәрін, өзі, алдан.

Әйгілі етті, топан су, зұлмат ғасырын.

Оқыды, жазды, саз илеп таңба басты да,

Әлемді кезді, шаршады, көнді ақыры.

Ел Ана елді қамқорлап жүрді ас пенен,

Көшесі көркем, тартқандай сыммен түп-түзу

Теңі жоқ әсем, сүйсінді досы, қас пенен.

Ел ана және қабылдар Тәңір адамды.

Ешкім де, тіпті болашақ патша сала алмас,

Ұрықты көрің, алдырмас жауға қамалды.

Күйдірген кірпіш! Қаланың сәні емес пе!

Іргетас қандай! Кірпішін сыйпап қарашы,

Тұрғызған бұны – «даналар ойы» демес пе!?

Адамнан көрі Тәңірге жуық, анығы.

Сұлу да еді, көрмесе адам нанғысыз,

Қаласын Ұрық сол кезде әлем таныды.

Қарсылас жатты алысқан бұдан ұтылып.

Ұран от жақса – қарты да, жасы ұйқысыз,

Арызы жұрттың көмейде жатты жұтылып.

Ойлапты олар Анаға айтсақ қой демес:

Егізін жарат мерейі өссін тараптың!

Ерлігі оның түспесін кемшін Көмештен,

Жарыссын олар, Ұрықтың тыныш таңы атсын!».

Жүрекпен қалап жаратты ғажап мүсінді...

Тазалап қолын... Қасиет саздан үзіпті...

...«Елкелді» атап, адам ғып жерге түсірді...

Жалаңаш тәні қылшыққа, жүнге толыпты.

«Бөлтебер» адам, қылығы аңдай, тағы жан,

Әйелге ұқсап, шаштары ұзын болыпты...

Аң болып өскен, ойнаған торпақ, төл менен.

Құланға еріп жайылса Ұлы Далада,

Үйіндей болды, балық па дерсің, көл деген.

Келесі жолы суатта тағы жүздесті.

Жайлауға шықса – жайлауды жайлап алыпты,

Елкелді, өзі, екенін адам сезбесті.

«Бөлтебер» адам далада, тауда кез келіп.

Айрылды тілден, айрылды ұйқы, күлкіден,

Қабынды жүрек құбыжық адам, көз көріп.

Артында қалды белестен кейін бір белес...

Ұрыққа жетіп арызын айтты, аңыздай,

Бөлтебер сұсы көзінен кетпей, тұрды елес.

Қашаған тастан секілді оның қолдары.

Мал жаяр жерім, тауым да менің қалмады,

Ұйқыдан қалдық, уайым болды «сол – тағы».

Тұзақты құрсам – айналып өтіп, баспайды.

Аңдардың бәрі алыптың ығын паналап,

Болып тұр елге ас қайғы, тіпті бас қайғы

«Алып кет – депті, – «етегі желді» Шамхатты.

Жарқ етсін сұлу, жалаңаш сұлу, алдынан,

Елкелдің сонда бағдарлай алмас жан-жақты.

Сұлуды сүйіп басылар қайрат тасыған,

Өмірді танып желі де кетер басынан.

Иісі адам қашырар одан аңдарды,

Шамхатты бірақ шығарма оның қасынан».

Балқыпты тәні құшаққа жылы жатқасын,

Ақыры батыр аңдарға бетін бұрыпты,

Махаббат сезім, ләззәт дәмін татқасын.

Бөтен бе екен олардың әдет, заңдары?..

Елкелді сезді, өзгеріс біткен болмысын...

Аңдар да сезді, кетіпті тарап аңдары...

Ойы да терең, ақылды сөзді айта алды.

Оралды қызға, отырды сыйпап балтырын,

Ұнатып қалды, Шамхаттай сұлу, сайқалды.

Бұ қыздың сөзі, өзі де қатты ұнады.

«Көрікті жансың, Тәңір ме дерсің өзіңді,

Жүргенің қалай аңдармен аң боп?», – сұрады.

Қасиет үйге, құрмет қылшы Анаға.

Күл Көмеш саған домбайдай күшін көрсетер,

Жетеді сонда бағасы достық санаңа».

Жүрек те соқты дос іздеп теңдес өзіне...

Матаны жыртып еркекке киім кигізді...

Қалғанын өзі лыпы ғып алды, ал сосын,

Ел-жұртқа қарай, Елкелді ерді жүргізді.

Ұғылды сөзі, ойы да кетпей босына,

Ақылды әйел – данышпан деген осы ма?

Жетектеп қолдан, балаша ерке мәпелеп,

Жабайы жанды жеткізді малшы қосына.

Елкелді батыр толтырды сонда ортаны.

Жиналған елдің қышуы қанды тілінің,

Суарып көзін, құмары әбден тарқады.

Сәл қысқа бойы, ол тау да, мынау дөңес пе!

Жабайы аңның уызын емген бұ шырақ,

Білегі шынар, тырнағы бүркіт емес пе!?

Көпшілік көзі қыздырып оны, терлеген,

Алдына қойған нанның да білмей не екенін,

Бозадан шошып ешқашан ішіп көрмеген.

Шарап іш батыр! Көңілге азық бұ тамақ...

Нанға да тойды, шарап та күшін танытты,

Жетеуін құты босатып барып тыныпты...

Көңілі шат боп, балбырап отыр бой енді.

Денесін жүн-жүн майымен күнжіт уқалап,

Жабайы қылық, әдетін ерсі жоя алды.

Қараңыз мына тындырған сосын ісіне.

Қолында қару, айқасты арыстандармен,

Малшылар көріп сенеді оның күшіне.

Халқы да шатты хабарды естіп жағымды.

Ғұлама тыныш, шаруа жайлы, қауіпсіз,

Елкелді қамқар, ел үшін қару тағынды.

Күл Көмеш батыр қалыңдық ойнар кеш еді...

Төсекке бірақ жете алмай қалды сол түні,

Елкелді батыр басқаша оны шешеді...

Көшеге шығып, далаға кетіп шайқасты.

Қабырға дір-дір, далада гүр-гүр, армансыз,

Бір-бірін сынап, батырлар әбден байқасты.

Қызуын қанның, шектепті батыр тасуын.

Патшайым Нинсун, Тәңірі текті анаңыз.

Жоғары едің кіндікті жанның бәрінен,

Тәңірің Эллиль патша етті, біздің панамыз.

Өзіңді неге қинайсың сонша құр босқа?»

Күшімді жұмсар іс таппай жүрмін босына!

Самырсын орман, сол тауды жапқан, өседі.

Орманды жауыз Сұмбаба мекен етеді.

Тимесін елге сұмдық пен қулық кеселі.

Ендігі ерлік, жырланар осы ән міне!

Пиғылын кісі, жүрегін адам ағартам!

Атымды солай қалдырмақ болдым мәңгіге!..

Көз ілмес күзет, Хумбаба күшті егесте.

Шамаштың өзі дем берген оған, ал Алда

Орманын қорғап, Хумбаба қамын жемес пе?

Қаһарлы – даусы, дауылға сұмдық астасқан.

Сөзі – өрт оның, ал демі – өлім, жұт елге,

Сумбаба сұмнан талай ер қорқып бас тартқан.

Жоғалтар адам қасиет-еркін орманда,

Сумбаба – тажал, сезімді қорқу басқарған,

Самырсын орман айналған сұмдық қорғанға.

Тәңірлер Көкті мәңгілік мекен еткелі –

Ғұмыры адам – қамшының ғана сабындай,

Өмірі – опа, еңбегі – зая кеткені...

Жинашы қайрат, ерегес, қайта, өшіге!

Жол салып алда отырам өзім, сен болсаң:

«Қорықпа дей бер!», түсірші соны есіме.

Сұраса сенен білгісі келіп, ішіңді:

«Тындырды нені әкешім менің десе ол?»

Айтарсың сонда тындырған менің ісімді...

Сабырлы бол да, ұрымтал сәтті жіберме.

Жол басшы болса – міндеті жолдас құтқару,

Бас дайын болсын, сақтауға досын, тігерге.

Біледі батыр самырсын орман жайғдайын.

Ұрыста болған, соғысты көрген жауынгер,

Патшасын сақтап, жасасын оның хал-жайын.

Кездессе жыра патшаңды көтер, қолыңа ал!

Елбасын саған тапсырдық батыр Елкелді,

Орал да аман, қымбаты елдің болып ал!»...

Шыға алмай шыңға, өкініп жолда қаларсың.

Бріксе саусақ , бітірер талай ісі бар,

Күшіктің екі арыстан сынды пысы бар.

Жансыз боп аяқ, қол ұйып, беттен түс кетер...

Арқасы достық әрқашан біздер іріміз!

Таулардан талай аспап па едік бірігіп,

Қорқамыз неден орманға бастап жүріңіз!

Қалайша өзің қорқақ боп кенет кеткенсің?

Ойлама өлім, күнжіттің майын жақпап па ең,

Жер жарып даусың, жауыңды басқа тепкенсің!

Тартпасын жансыз, қауіптен қорқып білегің.

Жүректе шайқас тұтанса оты арман жоқ,

«Тәңірі соғыс» – сенен, мен соны, тіледім!

Сескенбес сенсің, шығар деп кенет жау алдан.

Аттандық жолға, ел үшін жанды пида ғып,

Жүрерміз шалқып, құтқарсақ елді зауалдан!..

Күл Көмеш қолға алады сонда алдаспан.

Суырды қыннан қылышын, нағыз, наркескен,

Соғады дәлдеп желкеден, әлсіз жер дескен.

Жауына тиді үш рет оның құралы.

Сұмбаба жаудың тигізді жерге жамбасын,

Денеден асау жан кетіп жауы сұлады.

Сұмбаба жауыз өмірден солай өтіпті.

Екі дос сөйтіп Ливан жерін тазартты,

Сирия елі бостандық алды, азатты.

Тыншыды орман, тыншыды тіпті күзгі аспан.

Таудан да, орман Сұмбаба отын сөндірді,

Жастантып жерді, қас жауын жеті көндірді.

Дәл сегіз талант болыпты жүгі деседі...

Ануннак сыры ашылды, солай табылды,

Самырсын орман кесілді, тамыр шабылды...

Етеді енді бейбіт күн кешіп, ел тірлік.

Шамешке арнап садақа шарап ішелік,

Тағынып қару қайтадан жолға түселік.

Елге де арнап еңбектің терін төгелік.

Евфратқа жетіп самырсын ағаш егелік...

Шаштарын баптап, бұрымын өрді, тарады.

Сән шапан киіп, тағынып белбеу шығады,

Патшадай жайнап, жан-жаққа жарқын қарады.

Күйеуім бол! – деп, кетіпті Иштар шыдамы.

Жегейін бұқа мүйізі маржан үйдегі.

Ордама кірсең самырсын исі аңқыған,

Бір ғана талап – жаныңдай көріп сүй мені.

Ниетті болшы, көкірек соғып қағынба.

Мансаптан – Тәңір, байлықтан – алтын қашпассың...

Тағдырың солай, сорың ба, әлде бағың ба!?..

Атағын ердің шығарар солар ханның да.

Далаң мен қалаң сыйлығын саған жіберіп

Билер мен бектер тізесін бүгер алдыңда.

Ат арбаң құс боп биіктен, жардан қарғымақ.

Егіздеп қойың, үш еннен ешкің лақтап,

Жатады естіп Күл Көмеш даңқын бар құлақ»...

Ордасын Тәңір, қайтесің маған төр етіп...

Аңның да етін, жемісін дала терейін.

Құмар көп саған, жарылғап бәрін солардың,

Тәңірдей, патша құрмет етіп көрейін.

Жинайын саған мүлікті қымбат, жарақты.

Әйел ғып бірақ мен сені, тіпті, алмаймын,

Сайқалдық атың көкке де жерге тарапты.

Сарайың – қауіп, адамға адал жақпайтын.

Суыған пешсің, тамызық тілеп тұратын,

Дарақы пілсің, жабуын өзі таптайтын.

Жауына жұртын құл етіп берер ноқайсың.

Есікте күңнің мойнына салған құндыздай,

Әдемі тіккен, аяқты қысар шоқайсың...

Күйеуді қандай бағалап едің бұрындар?

Сайқалдық құрдың, берейін санап, тыңдасаң,

Таусылмас сенің бір жылға жетер жырың бар...

Өзегін өртеп барады тәнге құштарды.

Көгіне ұшты, әкеге жылап жалынды,

Ануға Тәңір, ағызып жасын тіс жарды.

Бұл сөзді әке алмаймын айта басқаға!

Естіртіп айтты кінам мен күнәларымды,

Өзің де мені кемітпе, сөкпе, жасқама!

Дөрекі мінез шегіне шыдам жеткенсің.

Күл Көмеш сенің санаса қылықтарыңды,

Ұятсыз едің, шамадан шығып кеткенсің!»...

Өлтірсін оны, үйінде Өгіз қайратты.

Көнбесең егер, мен өзім бәрін істеймін,

Ойлай бер онда тіріні Иштар жайратты!

Қуанар Көмеш жеріңде бір жан қалса аман!

Түскенде жерге – жалмауыз, жебір түрге енер...

Қалады есте бітірген менің бір ісім...

Өгізді көктен Иштар қыз жерге түсірді...

Талқандап жатыр Ұрықтың Өгіз көшесін...

Тұяғы тиген қалдырмас аман бір затты...

Бірінші демі қазыпты апан айлапат...

Ұрықтың оған құлады бір жүз адамы...

Ұрықтың оған құлады жүз, жүз адамы...

Елкелді батыр Өгізге тура атылды...

Сұрапыл Өгіз бұлқынып, сілкіп жандасты...

Құйрығы дырау, соққылап жатыр батырды,

Өгіз де емес перідей, нағыз, албасты...

Досым-ау қалай, бір Өгіз бізді қор ғып па?

Қауіпті емес өзі де, күші Өгіздің,

Көнбелік мына жіберген Иштар зорлыққа!

Сәтіне істі ерлікпен тағы келтіріп.

Өгізге шығып, жеңісті тойлап, тұрам мен,

Мүйізге құям күнжінің майын толтырып!

Екеуміз солай сәтіне істі келтіріп!

Қозғалып көрсін, ол Өгіз сосын, қарасын.

Соғармын осал желке мен мойын арасын.

Құйрығын бұрап көрсетті Көмеш зайырды.

Қанжармен басты мойыннан бөліп, айырды.

Алдына Шамаш апарып оны салады.

Құрмет етіп Шамашқа олар кетеді,

Жеңіске тасып батырлар бағы, талабы.

Мәнісін істің сол кезде барып ұғады.

«Өлтіріп Өгіз, масқара еттің мені сен,

Басыңа, Көмеш, қаралы күндер туады!».

Елкелді батыр Иштардың сөзін естиді,

Қысады ашу, ал сосын барып ес жиды.

Сескенбей батыр Иштардың тура бетіне.

Қолыма түссең басар ем таңба, етіңе».

«Қамшыға Өгіз» бәріне жылау айтқызып...

Мүйізі Өгіз шебердің бәрін таң қылды.

Екі елі мүйіз, жиектеп, әсем торлатты...

Тәңірім сен деп Лугальбендеге сыйлапты.

Евфратқа барып жуады қолын, білегін...

Қаланың халқы сүйсініп қапты оларға...

Батырдың мәрті қайсысы батыр ішінде?

Елкелді батыр батырлар мәрті, ерекше!

Арманға бірақ жетпейтін болып туғанбыз...

Тіледі тыныс, шаршаған қажып бой енді...

Ұйқыға кеттті батырлар аспан астында,

Елкелді ғажап түс көріп жатып оянды...

Түс көрдім бүгін, түсімде жаман іс көрдім!

Эллил мен Ану, Шамаштар отыр кеңесіп,

Тағдырын шешіп алдағы болар істердің!

Сұмбаба өлді... Мерт етті неге Өгізді?

Отады орман... Құрыды тауда самырсын...

Өлімге бұйыр Елкелді-Көмеш егізді!..

Елкелді өлсін, Күл Көмеш сүрсін өмірін.

Жазығы неде, өзіңіз солай жазыпсыз?

Елкелді қалай тартады жаза жазықсыз?
Шамашқа Еллиль айтады сонда не дедің?:

«Адамға жолдас, дос болып жүрген сен едің!»

Елкелді солай досына жатты шағынып...

Көзінен Көмеш ыстық жас жатты ағылып...
Бауырым, інім сүйіктім дейді Күл Көмеш! ...
Күл Көмеш жасы ағады жылжып тоқтамай...

Қалайша өмір сүре алам сені ақтамай?

Қонғанды ерлік, өзіңмен ғана бақ маған!

Қалайша олар сені емес мені ақтаған?

Сыбағам менің қалу ма мола күзетіп.

Жанымнан артық ініні жоқтап, өтем бе,

Сүрем бе өмір жүректі ыстық мұз етіп?

«Жазығым не деп?» Тәңірден тура сұралық.

Эллилге оны сыйлаған бұрын өзі еді.

Сол есік өзі, қолымен шауып жасаған,

Болғанды ұмыт, айтылмай қалған сөз еді.

Болыпты кезім ескерту алған, жасқалған...

Есікпен және сөйлесе тағы бастады:

Бұйрығы Тәңір өмірге келген мен едім!

Бойыңда сенің ой да жоқ, ақыл, сезім де,

Қалайша ағаш адаммен мендей тең едің?

Көркі де, сәні ордасы Тәңір оңсын деп,

Он сегіз құлаш самырсын едің бір кезде,

Қайрадым балта қинамай сені жонсын деп!

Оюлап, сәндеп, Ниппурда сені сырлағам.

Білсем ғой құның – өзімнің мына өмірім?

Ағызсам етті сал етіп суға, немесе,

Жаңқалап өртеп күліңді шашып, көмірін.

Ақиқат жолын, өздері Тәңір, бұзды анық.

Өзімнің өнер, еңбегім құртып өзімді,

Жазықты болып отырмыз енді біз налып.

Тәңірлер оған не кінә тағып, айтар ед?

Атымды менің өшірсін, жазсын өз атын...

Самырсын емес дұрыс па ед кесу жай терек?

Сөйлетіп сені ақылды сөзбен қойды да.

Сен қалай досым, ойладың қауіп, кенеттен,

Сол түске бола, жан досым менің, мойыма.

Көресің түсті басыңа бақыт қонса да.

Бір түске бола батырым неге жүн жықтың.

Табынып алып, жалынып алып сұралық,

Тәңірден сұрап кешірім алам, жүр мықтым.

Шашайын алтын жолына оның жасқамас.

Естіген сөзін... Ал зары бірақ жетпеді...

Шашылма босқа, өмірі адам өтпелі...

Өлімнің қаупі кенеттен басқа төнеді...»

Басына түспей, сезе ме адам, не білген...

Елкелді жаны, тәні де сезді сұмдықты,

Жаралы жүрек, қайғыға еріп, егілген.

Тыңдашы досым өмірден өту осы ма?

Тағы да көрдім бір түсті тура өңімдей,

Қайғыға тағы бастады қайғы қосыла.

Дегендей қырам, қалмайсың тірі бірің деп.

Ортада тұрмын, аспан мен жердің арасы,

Секілді ем өлік, өлгендер қалай тірілмек?

Тырнақпен бүрді басымды, терім, кекілді.

Тұяғы бүркіт, қанаты қыран – самұрық,

Қан жауып кетті аяулы менің бетімді.

Еркімді алды, арқансыз мені тұсады.

Ұрып ем менде, тұрғаны мұрты қисаймай,

Өгізідей қуат, қыл бұрау сала қысады.

Жалындым саған құтқар деп мені, жалындым.

Не болған саған, ақырын күтіп тұрдың тек,

Дүлейден қорқып, күреспей оған бағындың.

Батырды мендей о жерде солай қорлай ма?

Құс етіп мені құрдымға қара кіргізді,

Мықтылар өлсе о жақта солай сорлай ма?

Ешкім жоқ көрген, ой керек бұны ұғатын.

Жарықсыз мекен, әлемді түгел сыйғызған,

Ас-сусыз мекен, денеге ас боп жұғатын.

Соңғы рет со күн ақырғы маған таң атты.

Мүрденің күлі, тозаңы күнә, құлыпты,

Көрімнен менің – алмадым байқай жәннәтты.

Тозаңға бәрі айналған мүрде мүлгіген.

Жұп-жуас бәрі, тірлікте алтын тақтылар,

Дейтіндер өзін өмірдің көркі, дүлдүлі ем.

Наны да керім, бетінде оттың сар табы.

Әкеліп жатыр: сусынды, балды, барлығын,

Төрт елі қазы, жаяны, тағы қартаны.

Бұл үйде тағы отырды сыйқыр қырағы.

Эрешки Тәңір, Сумукан, Этан Тәңірлер,

Қыздар жүр хатшы, орындап олар сұрағын.

Көрді де мені деді ол жатпай налып тым:

Есте ұста мені, ұмытпа менің ісімді.

Сол түстер менің жоқ етті қайрат, еркімді,

Ғұмырым менің келте боп міне пішілді.

Бірінші күні, екінші күні... есепте.

Үшінші және төртінші тағы бесінші,

Зулайды күндер, күн ұзақ, қанша, десек те.

Алты мен жеті, сегіз бен тоғыз, оныншы,

Елкелді әл жоқ, ұлғайды дерті, төсекте.

Он бір күн қиды Тәңірлер оған, он екі,

Мезгіл де жетті, ақыры, Көкте өлшенген,

Жан ашып оған уайым-қайғы жесекте.
Соңғы рет батыр төсектен басын көтерді...

Соңғы сөз болды жалғаннан мынау өтерде:
Қайырым қылар бәріне адам бірі едің,

Ұмытты қалай досыңды мендей жүрегің?

Ұрықта досым, болып ең өзің тірегім,

Жабайы жаннан адам боп, солай түледім...

Депті ғой бабаң – «өзекті жанға бір өлім»...