Климаттық өзгерістеріне Қазақстанның өсімдік шаруашылығы дайын ба?

университетінің ректоры, профессор, ауыл шаруашылығы ғылымының докторы, Ресей ауылшаруашылығы ғылым академиясының академигі, ҚР ҰҒА корреспондент - мүшесі.

Отандық аграрлық ғылым бұл жағдайда климаттық өзгерістердің сал- дарына отандық өсімдік шаруашылығын бейімдеу үшін қажетті іс-шаралар-ды қолға алуы керек. Бұл үшін, бірінші кезекте селекция жұмысына деген көзқарасты өзгерту қажет. Сонымен қатар, басты назарды азық-түліктің көтерілуіне емес, күш түстірмейтін сорттардың дамуына бұру қажет. Әлбетте, бүгінде отандық селекцияда негізгі болып табылатын тек жыныстық будандастыру тәсілімен күш түсірмеуді елеулі түрде жеткізу мүмкін емес. Селекционды жұмыста шаруашылық-бағалы белгіні көрсетуде, оның әсерінің генотипті және заңдылықты зерттеуге негізделген кешенді тәсілдеме қажет. Бұған сәйкес, бірегей бағдарламаның іргелі және қолданбалы түрін, жаңа ғылыми құзыреті мен инфрақұрылымды дамыту шеңберінде байланыстыруда биотехнология тәсілін меңгерген тәжірибе қажет.

Басқаша айтқанда, өсімдік шаруашылығын өндіруде диверсификацияны белсенді орындау қажет. Бұл жөнінде бұған дейін де аз айтылған жоқ, бірақ тәжірибеде нарықтағы бәсекелестікке қабілетті климаттық жағдайға бейімделген сорттың жоқтығы кедергі болуда.

Негізі, ауыл шаруашылық аймақтарындағы егіншілік жүйесінде туындаған бірқатар өзгерістерге орай түзетулер енгізудің уақыты жетті. Себебі, климаттық өзгерістерге орай вегетациялық кезеңдегі гидротермиялық жағдайының елеулі тербелістеріне себепші болды, нәтижесінде агротехникалық шараларды өткізуді оптималдық мерзімге жылжытуға, арамшөптерді вегетациялау кезеңін өзгертуге, өсімдіктерді қорғау құралына алып келеді.

Бүгінгі таңда біз, белгілі ғалым, акаде­мик А.И.Бараевтың жетекшілігін-дегі жар­ты ғасырдан артық өңделген негізгі ауыл шаруашылық аймақтарын-дағы егіншілік жүйесін қабылдауды жалғастырып келеміз. Әрине бұл жүйе, отандық ауыл шаруашылығының дамуында және жаңа аг­ротехнология үшін негіз болып қала береді. Бірақ бүгінгі таңда ауа-райының өзгеруі салдарынан өзгеріске ұшыраған жерлердегі топырақтың өзгеріске ұшырауын зерттей отырып, оны саралау керек.

Қазақстандағы ауыл шаруашылығы жерлерінің құлдырау жылдамдығын есептей келе және экологиялық жағдайларды күшейтуде отандық ауыл шаруашылығының даму жолын іздеу мақсатында ауқымды агроэкологиялық жобалар керек. Ауыл шаруашылық жерлерін орналастыруға тиімді жүйелер керек, сонда ғана нақты табиғи көріністерге бейімделе аламыз. Әсіресе, мұндай жүйе Қазақстанның Батыс және Орталық аймақтарындағы тәуекелді егіншілік үшін ерекше өзекті.

Жоғарыда көрсетілген мәселелерді шешу үшін тек қана бір ғылыми мектептің құзыреттілігі жеткіліксіз, климаттық өзгерістерге бейімделуіне әсер ете алатын жан-жакты зерттеуден туындаған зерттеулер де қажет.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, ауыл шаруашылығында, экономикада, биология ғылымдарында және қоршаған орта туралы ғылым саласында да аграрлық мәселені зерттеу ауыл шаруашылығындағы ізденістің дамуы жалпы әлемдік үрдіске айналды. Бірақ, бұл қажеттіліктерді тиімді қолдану үшін біздің алдымызда атқарылар бірқатар шаралар бағдарламасы тұр. Ең бірінші кезекте, сан алуан ғылыми бағыттарды біріздендіріп, жаңа ғылыми тұжырымдамаларды айшықтаған және қолданбалы технологияларды қолданатын ұйымдық құрылым керек. Яғни, халықаралық тәжірибенің негізінде климаттық өзгерістерге ауыл шаруашылығын бейімдеу үшін тек қана ғылыми зерттеуді кеңейту жеткіліксіз. Маңыздысы тәжірибелік нәтиже алу үшін ғылыми зерттеумен қоса, кәсіби құзыреттілігін дамыту қажет, яғни өзекті мәселелерді түсінетін және негізгі кәсіпорын келісімінде алынған білімді тиімді пайдалану төңірегіндегі мәселені түсіне білетін білікті мамандарды дайындау.

Жаңа технологиялық тапсырмаларды шешу үшін ғылыми зерттеу жүйесін қайта қарау қажеттілігін, мамандар дайындауды және зерттеу университеті сияқты аграрлық ғылым ұйымының әлеуетін арттыру керек. Мысалы, Австралияда осындай университеттер ауыл шаруашылығын зерттеудегі негізгі орындаушылар болып табылады. АҚШ-та соңғы бес жылда ғана жетекші университеттерде ауыл шаруашылығын зерттеуге бөлінетін мемлекеттік қаржының көлемі 3 есеге артты және әлемдік аграрлық ғылымдағы ұлттық жүйеге жетелеуші ауыл шаруашылығын зерттеу қызметінің қаржысы өсті. Бүгінгі таңда зерттеу университеттерін дамыту жобаларына көптеген елдер қатысуда. Әрине, Қазақстанда бұл беталыстан сырт қалмауы тиіс және осы зерттеу университеті отандық ауыл шаруашылығы алдында тұрған масштабты технологиялық тапсырманы шешу үшін өзекті институционалдық жүйе болып табылады. Сондықтан С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің негізінде ауыл шаруашылық жүйесін әлемдік деңгейдегі зерттеу университетін құру туралы Елбасының тапсырмасы дер кезінде айтылған өзекті тақырып болуы- мен құнды.

Ең үздік отандық және шетелдік тәжірибені біріктіріп, орталық және қолданбалы ғылымның әдістеріне негізделген, трансферт пен әлемдік жетістіктерге бейімделген мамандар даярлауға біріктірілген аграрлық ғылымды ұйымдастырудың жаңа жүйесінің жобалық модулін калыптастырумыз керек. Бұған қосымша, жоғары білікті ғылыми мамандардың қартаюына байланысты зерт­теу университеті заманауи озық әдіснаманы меңгерген және ауыл шаруашылығындағы басты инновациялық тетіктерден хабары бар магистранттар мен докторлар дайындау қажет.