Книга с изменениями была издана в издательстве «магариф» в 2007 году
жүктеу/скачать 0.66 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Коннотация (лат. сonnotatio - өстәмә мәгънәгә ия булу)
- Крептоним
- Лексема (гр. lexsis - сүз)
- Лексик-семантик парадигма – Кара
- Кара
- Л ексикография (гр. lexsikos - сүз, grapho - язу)
- Лексикология (гр. lexikos - сүз, logos – өйрәнү)
- Мәгънә - Кара
- Метафора (гр. metaphora – күчү)
- Метонимия (гр. metonymia – яңадан атау)
- М оносемантик сүз (гр. monos - бер, semantikos - мәгънә ) - кара
- Нейтраль мәгънә
- Номинатив мәгънә (лат. – nominatio )
- Ойконим (гр. oikos - йорт, торак)
- Окказионализм - кара
- Ономатопоэтик сүз (ияртемнәр)
- О номасиология (гр. onyma – исем, logos – өйрәнү
- Ороним
Комоним - Кара: ойконим.Конкрет мәгънә - әйбер, күренешләрне барлык билгеләре белән тулысынча күзаллап була торган, сизү органнары ярдәмендә тоеп була торган сүзләр белдергән мәгънә. Коннотация (лат. сonnotatio - өстәмә мәгънәгә ия булу) – сүзнең төп, атау, денотатив (кара) мәгънәсен тулылындырып килә торган эмоцональ-экспрессивлыкка, стилистик бизәк, төсмергә ия лексик мәгънә компоненты. Көнкүреш сүзләре – көндәлек аралашуда кулланыла торган әйбер, күренеш, процесс атамалары. М-н: аш, ит, ипи, бәрәңге; өй, өстәл, урындык; пычак, кашык, чынаяк һ.б. Нигездә К.с. гомумкулланылыш сүзләре һәм диалекталь бизәкле көнкүреш сүзләре керә. Крептоним - антропонимнарның бер төре, «яшерен исем» дигәнне аңлата. Кара: антропоним. Күпмәгънәлелек - Кара: полисемия. Күчерелмә мәгънә - Кара: полисемия. Лексема (гр. lexsis - сүз) - сүзлек составының конкрет мәгънәгә һәм грамматик формаларга ия булган төп мәгънәви берәмлеге. Формаль һәм мәгънәви бөтенлеккә ия буларак, Л. бер сүзнең төрле очракларда кулланыла торган форма һәм мәгънә бердәйлеген гәүдәләндерә. Лексик мәгънә - билгеле бер телнең грамматик законнары нигезендә формалашкан, шул телнең гомуми семантик системасының бер элементы саналган сүзнең эчке табигате, эчтәлеге. Л. м. аша сүздә реаль чынбарлыктагы предмет (өстәл, кашык, тәрәзә), процесс (бару, уку, карау), билге (ак, кара), мөнәсәбәтләр чагылыш таба. Ул турыдан-туры конкрет күренешләр белән бәйле. Л. м. кешенең фикерләү нәтиҗәсе буларак, чагыштыру, гомумиләштерү, төркемләү кебек фикерләү процесслары белән тыгыз бәйләнгән. Тел белемендә Л.м. төшенчә белән чагыштырылып өйрәнелә. Кара: төшенчә. Л. м.-дә сүзнең предметлык төшенчәсе, башка сүзләрнең лексик мәгънәләре белән мөнәсәбәтләр, лексик яраклашу чикләре, нинди грамматик категориягә каравына бәйле лексик-грамматик төркемчәсе дә чагылыш таба. Аспекты семантических исследований. - М., 1980; Баширова И. Б. Гомуми тел гыйлем. - Казан, 2003; Виноградов В. В. Основные типы лексических значений слова//избранные труды:Лексикология и лексикография. - М., 1977; Уфимцева А. А. Лексическое значение. - М.,1986. Лексик-семантик кыр - уртак лексик мәгънәгә, уртак төшенчәгә, функциональ охшашлыкка ия булган барлык сүзләр җыелмасы. М-н, “вакыт” лексик-семантик кырына карый торган сүзләр: ел, ай, сәгать, көн, төн, атна, озак, дәвамлы, тиз, күптән, тиздән һ.б.; Кыр составына аерым бер мәгънәви ягы белән әлеге төшенчәне бирергә сәләтле күпмәгънәле сүзләр дә керә. Лексик-семантик кырның нигезе, үзәге, перифериясе булу билгеле. Конец формы Лексик-семантик парадигма – Кара: лексик-семантик кыр. Лексика (гр. lexsikos - сүз) - телнең сүзлек составы, сүзләре җыелмасы. Л. термины телнең аерым катламнарына (һөнәрчелек лексикасы, терминологик лексика, диалекталь лексика һ.б.) карата да кулланыла. Л. лексикологиянең, аның тармаклары булган семасиология, ономасиологиянең төп өйрәнү объекты санала. Килеп чыгышы, иҗтимагый кулланылышы, функциональ үзенчәлегенә карап Л. төрле катламнарга бүленә. Җәмгыятьтә барган иҗтимагый, сәяси, иктыйсади вакыйгалар телнең лексикасында чагылыш таба, аның үзгәрешенә китерә. Телнең Л. ачык система тәшкил итә, аның составы даими үсеп-үзгәреп тора. Бер төркем сүзләр, искереп, төшеп калса (искергән сүзләр), икенчеләре исә туып, кулланылышка кереп торалар (неологизмнар). Телнең лексик составы тулылану берничә юл белән бара: 1) башка телләрдән сүзләр алыну Кара: Алынма, халыкара лексика. ; 2) сүз ясалышы модельләре ярдәмендә 3) сүзнең мәгънәсе киңәю исәбенә Кара: полисемия. Эчтәлеге ягыннан Л. : 1) мөстәкыйль (атау функциясенә ия, төшенчә белдерә торган сүзләр) һәм ярдәмлек сүзләргә; 2) конкрет һәм абстракт мәгънәле сүзләргә; 3) синоним; 4) антоним; 5) омоним мәгънәле сүзләргә аерыла. Л. стилистик яктан аерымлана, нейтраль мәгънәдәге сүзләр белән янәшә стилистик бизәкле сүзләр дә кулланыла. Телнең лексикасы төрле типтагы сүзлекләрдә туплана. Лексикография (гр. lexsikos - сүз, grapho - язу) - тел белеменең сүзлекләр төзү теориясен һәм практикасын өйрәнә торган тармагы . Л. ике төре - гамәли һәм теоретик Л. аерыла. Гамәли Л. төп функциясе: 1) телне өйрәтү, 2) туган телне тасвирлау (аңлатмалы сүзлекләр), 3) телара аралашу (икетелле сүзлекләр), 4) телнең сүзлек составын фәнни яктан өйрәнү (этимологик, тарихи сүзлекләр). Теоретик Л. төп функциясе: 1) сүзлекләрнең типларын билгеләү, 2) сүзләрне туплау, алар турында мәгълүмат бирү принципларын билгеләү. Дөньядагы барлык төр сүзлекләрен ике төркемгә бүләләр: энциклопедик (күпкырлы) һәм филологик сүзлекләр. Энциклопедик сүзлекләрдә төшенчәләргә аңлатма бирелә, алар турында карашлар, гипотезалар, фикер каршылыклары чагылдырыла, төшенчәләрне белдергән күренешләр, әйберләр, вакыйгалар, затлар турында мәгълүматлар бирелә. Энциклопедик сүзлекләрнең 2 төре аерыла: 1) универсаль (җәмгыять тормышы һәм фәннең төрле тармакларыннан системага салынган мәгълүматлар) һәм 2) махсус (фәннең аерым тармагы турында системага салынган мәгълүматлар). Филологик сүзлекләрдә алфавит тәртибендә сүзләр туплана, аларның мәгънә, лексик-грамматик, стилистик һ.б. үзенчәлекләре күрсәтелә. Максаты, эчтәлеге, сүзлек шәрехнамәләренең төзелеше, нинди телдә язылуына карап филологик сүзлекләр түбәндәге төрләргә бүленә: 1) тәрҗемәи (сүзнең мәгънәсе башка телдәге сүз белән бирелә), 2) бер тел сүзлекләре. Бер тел сүзлекләре максаты, эчтәлегенә карап берничә төргә аерылалар: 1) аңлатмалы сүзлекләрдә сүзнең мәгънәсе, кулланылышы, грамматик һәм фонетик, стилистик үзенчәлекләре күрсәтелә; 2) алынмалар сүзлеге теге яки бу телгә икенче телдән кереп урнашкан сүзләрне туплый; 3) синонимнар сүзлегендә телнең синонимик байлыгы бирелә; 4) этимологик сүзлекләрдә сүзнең этимоны ачыклана; 5) диалектологик сүзлекләрдә телнең аерым шивәләрендә кулланылган сүзләр туплана, әдәби телдәге варианты бирелә; 6) фразеологик сүзлекләр телдә кулланылышта йөри торган тотрыклы әйтелмәләрне туплый, мәгънәләрен бирә; 7) орфографик сүзлекләрдә телдәге сүзләрнең дөрес язылышы күрсәтелә; 8) Терминнар сүзлегендә телдә кулланыла торган терминнарга аңлатма бирелә; 9) ономастик сүзлекләрдә, максатына карап, төрле ялгызлык исемнәре, аларның мәгънәләре, килеп чыгышлары күрсәтелә. Татар теленең төп сүзлекләре: аңлатмалы сүзлекләр: Насыйри К. Ләһҗәи татари: 2 томда. - Казан, 1895, 1896; Вәлиди Җ. Татар теленең тулы сүзлеге. - Казан, 1927; Татар теленең аңлатмалы сүзлеге: 3 томда. - Казан, 1977, 1979, 1981; алынмалар сүзлеге: Баруди Г. Лөгате сәляссә зөбән өч тел: 3 басма - Казан, 1897, 1902, 1916; Ильяси Т. Гарәпчә-татарча мөкаммәл лөгать китабы. Әл - Мөфид. - Казан, 1912; Насыйрия Хәбирә бинте Габделкави. Мөлктәктат - әл - лөгать нам фарсы-гарәбиһәм төрки лөгате. - Казан, 1902; Сәйфуллин Г. Кечек лөгать. - Казан, 1912; Гарәпчә - татарча - русча алынмалар сүзлеге. - Казан, 1965, 1993; Зәйнуллин Җ. Г. Шәрык алынмалары сүзлеге. - Казан, 1994; синонимнар сүзлеге: Ханбикова Ш. С. Синонимнар сүзлеге. - Казан, 1962; Ханбикова Ш. С., Сафиуллина Ф. С. Синонимнар сүзлеге. - Казан, 1999; этимологик сүзлек: Әхмәтьянов Р. Татар теленең кыскача тарихи-этимологик сүзлеге. - Казан, 2001; диалектологик сүзлек: Диалектологик сүзлек. – Казан, 1948 (Төзүчеләр: Җәләй Л., Шабанов Х., Камский А., Әмиров С.) ; Татар теленең диалектологик сүзлеге. – Казан, 1969 (Төзүчеләр: Борһанова Н.Б., Мәхмүтова Л. Т., Садыкова З. Р., Якупова Г. К.); Тумашева Д. Г. Көнбатыш Себер татарлары теле. Грамматик очерк һәм сүзлек. – Казан, 1961; Тумашева Д. Г. Словарь диалектов сибирских татар. – Казан, 1992; Татар теленең диалектологик сүзлеге. – Казан, 1993 (Төзүчеләр: Баязитова Ф. С, Рамазанова Д. Б., Садыкова З. Р, Хәйретдинова Т. Х.); фразеологик сүзлек: Татар теленең фразеологиясе, мәкаль һәм әйтемнәре. – Казан, 1957 (Төзүчеләр: Борһанова Н. Б, Мәхмүтова Л. Т., Җәләй Л.); Русча-татарча фразеологик сүзлек. – Казан, 1959 (Төзүчеләр: Борһанова Н. Б, Мәхмүтова Л. Т.); Байрамова Л. К. Русско-татарский фразеологический словарь В. И. Ленина. – Казан, 1980; Әхәтов Г. Х. Татар теленең фразеологик әйтелмәләр сүзлеге. – Казан, 1982; Исәнбәт Н. Татар теленең фразеологик сүзлеге. – 2 томда - Казан, 1989. 1990; Сафиуллина Ф. С. Татарча-русча фразеологик сүзлек – Казан, 2001; орфографик сүзлек: Алпаров Г. Татар теленең имла сүзлеге. – Казан, 1927; Татар теленең орфографик сүзлеге. – Казан, 1931; Татар теленең орфографик сүзлеге. – Казан, 1948 (Төзүчеләр: Хисмәтуллин Х., Гыймадиев М.); Татар теленең орфографик сүзлеге. – Казан, 1983 (Төзүчеләр: Нуриева А. Х., Фасеев Ф. С., Мәхмүтов М.И); Татар теленең орфографик сүзлеге. – Казан, 2001 (Төзүчеләр: Ганиев Ф. А. , Сабитова И. И.); терминологик сүзлек: Медицинадан татарча атамалар. – Казан, 1929; Вәлитов Г. Химия атамалары. – Казан, 1931; Химия терминнары: русча-татарча сүзлек. – Казан, 1934; Табигать һәм биология терминнары. – Казан, 1935 (Төзүчеләр: Корбан М., Сафин М., Сәгъди Җ., Асманов Н., Шәфиев Н., Саттаров С.); Физика һәм метеорология терминнары. – Каазн, 1939 (Төзүчеләр: Галиев М., Мөштәри Х., Хөснуллин Х.); Русча-татарча математик терминнар. – Казан, 1949 (Төзүчеләр: Алексеев И., Халиков Х.); Русча-татарча психология һәм педагогика терминнары сүзлеге. – Казан, 1950 (Төзүчеләр: Горохов В., Касимов А., Хангильдин В.); Тел белеме буенча терминнар һәм әйтелмәләр сүзлеге. – Казан, 1953 (Төзүчеләр: Рамазанов Ш., Шакирова Р. Ф., Фазлуллин С., Җәләө Л.); Әдәбият белеме сүзлеге. – Казан, 1958 (Төзүчеләр: Гыйззәтуллин Н. Г.); Әдәбият белеме сүзлеге. – Казан, 1990 (Төзүче: Ахмадуллин А. Г.); Миннебаев М. М. Краткий русско-татарский толковый словарь медицинских терминов. – Казан, 1994; Сайфуллин Р. С., Хисамеев Г. Г. Толковый словарь – справочник по физике, химии и химической технологии на русском, татарской и английском языках. – Казан, 1995; Русско-татарский словарь терминов журналистики. – Казан, 1998 (Төзүче: Агзамов Ф. А.); ономастик сүзлек: Саттаров Г. Ф. Татар исемнәре сүзлеге. – Казан, 1981; Гарипова Ф. Г. Татарстан гидронимнары сүзлеге. – Казан, 1990; Саттар-Мулилле Г. Татар исемнәре ни сөйли? - Казан, 1998. Лексикология (гр. lexikos - сүз, logos – өйрәнү) – телнең сүзлек составын өйрәнә торган фән. Л фәненең төп бурычлары: сүзне, аның мәгънәсен, мәгънә үсешен-үзгәрешен тикшерү; лексик һәм фразеологик берәмлекләрне, аларның охшаш һәм аермалы якларын билгеләү; сүзләрнең үзара мөнәсәбәтләрен өйрәнү; телнең хәзерге лексик составының тарихын, килеп чыгышын өйрәнү; сүзләрнең һәм гыйбәрәләрнең кулланылыш дәрәҗәсен һәм даирәсен билгеләү. Мәгънә - Кара: лексик мәгънә. Мәгънә тараю – телнең тарихи үсеше процессында яисә аерым контекстта төшенчәнең семантик күләме кимү, сүзнең берәр мәгънәсе юкка чыгу. М-н: борынгы телдә “тун” сүзе барлык төр өс киемен атаса, соңрак аерым бер кием атамасы буларак кына теркәлгән; “йорт” сүзе туган ил, туган җир төшенчәләрен белдерүдә киң кулланылса, хәзер ул тарайган, конкретлашкан. Мәгънә киңәю – телнең тарихи үсеше процессында яисә аерым контекстта төшенчәнең семантик күләме арту, ягъни арту, сүзнең берәр мәгънәсе барлыкка килү.М.к. күп очракта күчерелмә мәгънәлелек нигезендә барлыкка килә. М-н: каурый – кош каурые, язу каләме; йомгак – җеп йомгагы, нәтиҗә.Традицион лингвистикада күчерелмә мәгънә буларак карала. Метафора (гр. metaphora – күчү) – бер предмет атамасын билгеле бер төс, функция, форма, урнашуы ягыннан охшашлык нигезендә икенче бер предметка күчерү. М. түбәндәгеләргә нигезләнеп барлыкка килә: 1. әйбернең форма ягыннан охшашлыгы нигезендә: кызыл алма – күз алмасы; чыршы энәсе – тегү энәсе; 2. әйбернең урнашу ягыннан охшашлыгы нигезендә: эт койрыгы – көймә койрыгы; өй түбәсе – баш түбәсе; 3. аваз охшашлыгы: бала елый – бүре елый; җил улый – бүре улый; 4. эчке охшашлык: кара урман – кара йөз. Тел белемендә М. 3 төре аерыла: номинатив метафора – образлыгы югалган, әйбер атамасы булып турыдан-туры хезмәт итә торган метафоралар (күз алмасы, сәгать теле, урындык аягы); когнитив метафора – сөйләм барышында чынбарлыкның чагылышы аша барлыкка килгән метафора ( кыя – текә яр; кыя – Алдында торган кыядан шикләнеп, яннарына бармаска булды (кешеләр төркеме күзаллана); образлы метафора – ассоциацияләр нигезендә туган метафоралар: күктәге йолдыз, спорт, эстрада йолдызы; энҗе – теш. Бу төрләрдән кала гомумтел М. һәм әдәби М. аералар. Гомумтел М. гаять дәрәҗәдә стандартлашкан, номинатив метафоралар (ай тулган, сәгать суга). Әдәби М. гомумпоэтик һәм индивидуаль төрләргә бүләләр: Гомумпоэтик М. укучы, сөйләүче тарафыннан образ, сурәт буларак кабул ителәләр (саф сөю, ак бәхет, сары сагыш); индивидуаль М. – автор тарафыннан уйлап табылган М: Кырларда яшел арыштыр, Дулкыны җанга таныш. Көтмәгәндә килеп басты Җанымны яшел сагыш. (Кад. Сибгатуллин). Метонимия (гр. metonymia – яңадан атау) – ике предметның янәшәдәш булуы нигезендә барлыкка килгән троп. Ул охшашлануга түгел, ә предметларның үзара бер-берсе белән нык бәйләнештә булуларына, бер-берсенә керешеп торуларына нигезләнгән. Метонимия нигезендә түбәндәге бәйләнешләр булырга мөмкин: әйбер һәм аның материалы– хрусталь – пыяла төре – ваза; процесс һәм аның нәтиҗәсе: эремә – металлны эрекәннән соң барлыкка килгән сыеклык, металл төре; эш, аның урыны: кышлау, җәйләү; форма һәм аның эчтәлеге: институтта ремонт бара – институт күп эшли; депутатлар съезды – съезд резолюция кабул итте; автор һәм ул иҗат иткән әйбер, әсәр: галифе, Мәһдиевне укыйм, И. Шакировны тыңлыйм; пространстводагы уртаклык тәрәзә –өй стенасындагы бушлык, дәрес аралыгы; әйбер һәм аның эшләнү урыны: һинд чәе, кашмир шәл, барнагыл, ливадия суы, шампань шәрәбе. Ялгызлык исемнәренең төрле сәбәпләр аркасында күмәклек сүзләре рәтенә күчүе шулай ук метонимия күренешен барлыкка китерә: ренген, меценат - Борынгы Римда шагыйрьләрнең яклаучысы, кайгыртучысы, Нарцисс – борынгы грек мифологиясендә елга алласы Кефиссның улы, үз-үзен яратучы кеше. Моносемантик сүз (гр. monos - бер, semantikos - мәгънә ) - кара: бермәгънәлелек Мотивлашу – беренчел мәгънәле сүз нигезендә яңа берәмлекләр ясалу. М. ике юлы бар: 1) семантик, ягъни мәгънәне күчерү юлы белән яңа берәмлек ясалу: сәгать йөри, күңел күзе; 2) сүз ясалышы ягыннан мотивлашу: җир-лек, җир-дәш. Нейтраль лексика - аерым бер стильгә беркетелмәгән, төрле стильләрдә синонимнары булган, стилистик бизәкләрдән азат сүзләр. М-н: күз – бәбәк; аңлау – төшенү, башка җитү, отып алу, үзләштерү. Нейтраль мәгънә - стилистик бизәге белән аерылып тормаган, хис-кичерешләрдән азат мәгънә. Неологизм (гр. neos – яңа, logos – сүз) – мәгънәсе яки сүз үзе аерым бер чорда яңа саналган пассив сүзлек составының бер берәмлеге (әйдәман, ваучер, чакырунамә, голкипер). Сүзнең яңалыгы һәм пассивлыгы аерым бер тарихи чорга бәйле, төшенчәсе әһәмиятле, югалмый торган сүзләр соңрак актив лексикага күчеп, гомумкулланылыш сүзләренә әйләнәләр. Н. төрләре: 1) лексик - башка телләрдән алынган сүз (менеджер, брифинг); 2) лексик-семантик – телдәге сүзләргә яңа мәгънә өстәлеп ясалган сүз (яңарыш, үр, йомгак, вакыйгалар сөреше); 3) лексик-грамматик – телнең үз морфологик чаралары ярдәмендә ясалган сүз (малкуарлык, эшкуар, сөюнамә); 4) окказионализм – язучылар, публицистлар, җәмәгать эшлеклеләре тарафыннан стилистик максатларда ясалган сүз (каенстан иле (Р. Әхмәтҗанов), марткы Идел (Х.Туфан), мин Җирский (Р. Гаташ)). Номинатив мәгънә (лат. – nominatio) - туры мәгънә, ягъни предмет, күренеш, процессның, билгенең турыдан-туры атамасы. Бу мәгънә төшенчә белән, аның аерым билгеләре белән туры бәйләнештә тора. Аны беренчел, төп мәгънә дип тә атап йөртәләр. Туры, төп мәгънә төгәл чикләргә ия, мәгънә үсешендә беренчел дигән термин белән дә аталып йөртелә, чөнки мәгънә киңәйгәндә, үскәндә ул төп функцияне башкара. Сүзнең беренчел, төп мәгънәсе мәгънә төсмерләре һәм күренешләре өчен төп таяныч, иҗтимагый кабул ителгән нигез булып тора. Ойконим (гр. oikos- йорт, торак) – барлык төр торак пункт атамаларын белдерү өчен кулланыла торган топонимның бер төре. Шәһәр атамасы төшенчәсен белдерү өчен астионим, авыл атамасын белдерү өчен комоним термины кулланыла. Ойконимик терминнар составына торак пунктларның төрләре (шәһәр, авыл, бистә һ.б.), аларның состав өлешләре һәм каралты-кураларны белдерә торган атамалар керә. О. килеп чыгышын, үсеш-кулланылыш закончалыкларын өйрәнә торган топонимика тармагын ойконимика дип атыйлар, ә О. тулаем җыелмасын ойконимия дип йөртәләр. Гарипова Ф.Г. Авыллар һәм калалар тарихыннан. – Казан, 1997; Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. – М., 1998; Саттаров Г. Ф. Татар топонимиясе. - Казан,1998; Хадиева Г. Х. Ойконимы периода Казанского ханства. – Казань, 2004. Окказионализм - кара: неологизм. Оксюморон (гр. oxymoron – акыллы – ахмак) - антонимик мөнәсәбәткә корылган стилистик чара; мәгънәләре белән логик каршылыклы сүзләрнең ярашып, бер сүз тезмәсе хасил итүе: акыллы ахмак, тере мәет, кәбестә кебек беркатлы, газаплы мәхәббәт, күзле сукыр. Омоним (гр. homos – бертөрле, onyma – исем) – бертөрле язылыш, әйтелеш һәм грамматик формага ия булган, әмма мәгънәләре ягыннан аерыла торган сүзләр. Бу төр сүзләр арасында мәгънә-төшенчә уртаклыгы булмый (сулау – су сибү, - сулыш алу.) О. түбәндәге юллар белән барлыкка киләләр: 1) полисемия таркалу нәтиҗәсендә. (ай – ай), 2) башка телләрдән кергән сүзләрнең татар теленең үз сүзләре белән аваздашлыгы нәтиҗәсендә (сабак – сабак, бал – бал), 3) әдәби тел сүзләренең диалекталь вариантлар белән тәңгәлләшүе (яфрак (агач яфрагы) - себерке, тәгаен (бәлки) – тәгаен (шиксез), 4) сүзләр төрләнгәндә: (Бабай, шаулап кара, Чыбык белән яра. Менә әйбәт чара – Шәрәф шәрран яра). Татар телендә О. ясалышлары, лексик-семантик һәм грамматик мәгънәләре, әйтелеш, язылыш үзенчәлекләре буенча түбәндәге төрләргә бүленәләр: 1. Ясалышлары ягыннан: төп (тамыр) (ач-ач, яр-яр, төш-төш). ясалма: (көзге, алма, карама). 2. Лексик-семантик һәм грамматик О: лексик - бер сүз төркеменә карый (кабак, ай, бар – бар); лексик-грамматик - төрлесе төрле сүз төркеменә карый (яр, тап, үпкә); грамматик - ике төре бар: морфологик (омоморфема – төрле функция үти торган кушымчаларның омонимлашуы җыерчык, кызчык, муенса, барса); синтаксик (омомодель - төзелеше, формасы бертөрле, ә грамматик мәгънәсе төрлечә булган җөмлә яки җөмлә кисәкләре һәм әйләнмәләр: Китап – белем чишмәсе. Әйтерсең, укытучы китап тоттырмады, канат тагып җибәрле аңа). 3. Әйтелеш һәм язылышлары ягыннан :1) саф лексик – теләсә нинди фонетик, грамматик шартларда да аваз составы ягыннан да, тамыр хәлендә дә бер-берсенә охшаш (без, корт, яр, бит); 2) омофон - язылышлары төрле, ә әйтелешләре бертөрле булган сүзләр (ат алу – аталу, бал авыз – балавыз); 3) омоформа – аерым бер грамматик формада омонимлашкан сүзләр (Булмады миңа күңел ачу, Күңел ачу урынына артты ачу. (М. Гафури.) 4) омограф - язылышлары бер булып, әйтелешләрендә аерма булган сүзләр (арка, бал, кисәкчә, беелшмә). Сафиуллина Ф. С., Ризванова Л.М. Татар теленең омонмнар сүзлеге. – Казан, 1997; Сәлимгәрәева Б. С. Хәзерге татар телендә омонимнар. – Уфа, 1982. Ономатопоэтик сүз (ияртемнәр) – табигатьтәге, әйләнә-тирәдәге авазларга охшатып ясалган сүзләр (хи-хи, һау-һау, мияу) һәм алар нигезендә барлыкка килгән берәмлекләр (мыраулау, шапылдау). Ономасиология (гр. onyma – исем, logos – өйрәнү) - лексикологиянең әйбер, күренешләргә атама бирү закончалыкларын өйрәнә торган тармагы. Ономастика (гр. onomastike-исем кушу сәнгате) – тел белеменең барлык төр ялгызлык исемнәренең үсеш-үзгәреш, ясалыш, номинацияләү закончалыкларын, кулланылу үзенчәлекләрен өйрәнә торган тармагы. Ялгызлык исеменең төренә карап, антропоним, топоним (гидроним, ороним, ойконим, микротопоним, зоним, космоним һ.б. аерыла. О. фәне ялгызлык исемнәрен фонетик, морфологик, этимологик, семантик, сүз ясалышы яссылыкларында өйрәнә. О. тарих, этнография, археология, әдәбият белеме, текстология, география, психология кебек фәннәр белән тыгыз бәйләнештә яши һәм үсә. Саттаров Г.Ф. Этапы развития и очередные задачи татарской ономастики. - Казан, 1971; Саттаров Г.Ф Татар исемнәре ни сөйли? - -Казан, 1998. Ороним – ландшафт атамалары. Ономастиканың ландшафтларны өйрәнә торган тармагы оронимика дип атала. Парадигматик мәгънә - сүзнең контекстка бәйсез аңлашыла торган мәгънәсе. жүктеу/скачать 0.66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|