Книга с изменениями была издана в издательстве «магариф» в 2007 году

ЛЕКСИКОЛОГИЯ

КАЗАН - 2007

ВЫХОДНЫЕ ДАННЫЕ: Татар теле. Лексикология: таблицалар, схемалар, анализ үрнәкләре, күнегүләр, сүзлекчә: Югары сыйныф укучылары һәм студентлар өчен/ Г.Р, Галиуллина. – Казан: Мәгариф, 2007. – 95 б.

УДК 81:811.512.145 (075)

ББК81.2 Тат – 3 я7

ISBN 978-5-7761-1672-8

Г.Р. Галиуллина

ТАТАР ТЕЛЕ

ЛЕКСИКОЛОГИЯ
(таблицалар, анализ үрнәкләре, күнегүләр, сүзлекчә)
Югары сыйныф укучылары

һәм студентлар өчен

Ярдәмлек югары уку йортлары өчен төзелгән татар теле программасына нигезләнеп, анда куелган таләпләрне истә тотып төзелгән. Биредә таблица һәм схемаларга салынган теоретик мәгълүмат, лексикология фәненең төп тармаклары буенча төрле типтагы күнегүләр белән бергә, мәктәптә һәм уку йортларында зур игътибар сорый торган лексик-семантик, генетик анализ үрнәкләре, белемнәрне тикшерү өчен сораулар, терминнар сүзлекчәсе бирелә.

ЭЧТӘЛЕК

Лексикология фәне, аның тармаклары.................................................................7

Семасиология Сүз һәм төшенчә. Сүзнең лексик мәгънәсе. Мәгънә типлары....................................................................................................................8

Полисемия күренеше........................................................................................14

Омонимнар........................................................................................................20

Антонимнар......................................................................................................25

Синонимнар......................................................................................................30

Татар теле лексикасының генетик катламнары.................................................35

Хәзерге таатр телендә гарәп һәм фарсы алынмалары................................39

Хәзерге татар телендә рус һәм рус теле аша башка телләрдән кергән лексика...................................................................................................................43

Кулланылыш мохите ягыннан татар теленең сүзлек составы..........................49

Хәзерге татар телендә төрле стильләрдә кулланыла торган сүзләр................56

Кулланылыш дәрәҗәсе ягыннан татар теленең сүзлек составы...................................................................................................................60

Этимология............................................................................................................65

Татар ономастикасы..............................................................................................68

Татар теле фразеологиясе.....................................................................................70

Лексик анализ ясау тәртибе..................................................................................75

Лексикология тармагына караган терминнарның кыскача сүзлекчәсе...............................................................................................................80

КЕРЕШ

Телнең сүзлек байлыгын без лексика дип, ә шул байлыкны өйрәнә торган тел тармагын лексикология (гр. lexikos - сүз, logos – өйрәнү) дип атыйбыз. Лексикология фәне сүзне төрле яклап өйрәнүне үзенең максаты итеп карый. Беренче чиратта, лексикология фәне кысаларында, сүз мәгънәсе, аның типлары, сүзлек составының катламнары, сүзләрнең килеп чыгышы, кулланылыш үзенчәлекләре, телнең лексик составы баю, тулылану юллары тикшерелә. Телнең сүзлек байлыгы даими рәвештә тулыланып, үсеш-үзгәреш кичереп яши. Лингвистика фәненең бер генә тармагы да лексикология кебек җәмгыять тәэсиренә тиз бирешеп, үзгәрешкә дучар ителми. Сүзнең фонетик тышчасы, төзелеше үзгәрү гасырлар дәвамында бара торган гамәлләрдән санала, ә сүзлек составы исә унбиш-егерме ел эчендә шактый үзгәрергә мөмкин. Бу, беренче чиратта, телгә җәмгыять, иҗтимагый-сәяси, мәдәни тормыш тәэсире белән аңлатыла. Халык яшәешендә булган һәрбер яңалык, иң беренчеләрдән булып, сүзлек составында чагылыш таба, аның алга таба үсеш юнәлешләрен билгели. Заман таләбе телнең сүзлек байлыгына да яңача караш таләп итә, аны өйрәнүнең яңа юлларын билгели.

Лексикология фәне чагыштырмача яшь тармаклардан саналса да (тел гыйлеме бүлекләреннән иң соңгылардан булып ХХ гасыр башларында тәмам формалашып җитә), аның кеше, җәмгыять тормышында гаять әһәмиятле урын биләве антик чорда ук фәлсәфәчеләр тарафыннан сүзгә, аның мәгънәсенә игътибар булдыруга китерә. Соңрак сүзнең нәфислегенә, сурәт ясау мөмкинлегенә игътибар бирелә башлый. Чит халыклар белән аралашу кысалары киңәю сүзлекләр төзү ихтыяҗын китереп чыгара. Шул рәвешле лексикология фәненең аерым юнәлешләре, күпкә алдан барлыкка килеп, әлеге фәнгә нигез салалар. Татар лексикологиясе беренче башлангычларны М. Кашгарыйның өч бүлектән торган “Диване лөгат-эт төрк” сүзлеге , XVII-XX гасыр башларында төзелгән сүзлекләрдән алып, фән буларак, ХХ гасыр урталарында зур үсеш ала. Сүзнең табигатен аерым яссылыкта өйрәнү, монографик хезмәтләр язылу белән беррәттән, укучылар, студентлар өчен дәреслек-әсбаплар, программалар, кулланмалар төзелә. Аерым алганда, 1965 нче елда басылып чыккан “Хәзерге татар әдәби теле: югары уку йорты студентлары һәм урта мәктәп укытучылары өчен” дәреслеге (лексикология бүлеге К.С. Сабиров тарафыннан эшләнгән), Г.Х. Әхәтов “Хәзерге татар теленең лексикологиясе” (Казан, 1979, 1985), Ф.С. Сафиуллина “Хәзерге татар әдәби теле: күнегүләр һәм кызыклы материаллар җыентыгы” (Казан, 1992), Г.Ф. Саттаров “Хәзерге татар теле лексикасыннан контроль эшләр башкару өчен методик күрсәтмәләр” (Казан, 1997), Ф.С. Сафиуллина “Хәзерге татар әдәби теле. Лексикология: югары уку йорты студентлары өчен” (Казан, 1999), И.Р. Галимов “Мавыктыргыч лексикология: Татар урта гомуми белем мәктәпләре, педагогия колледжлары һәм училищелары өчен уку ярдәмлеге” (Казан, 2001), Г.Р. Галиуллина Хәзерге татар әдәби теле лексикологиясе: методик күрсәтмәләр” (Казан, 2002), И.Б. Бәширова “Хәзерге татар әдәби теле. Семасиология: татар лексикасында системалы бәйләнеш-мөнәсәбәтләр” (Казан, 2006) һ.б. Югарыда саналган хезмәтләр татар теле лексикасын эзлекле, максатчан өйрәнүгә йөз тотып төзелгәннәр. Шулай да бүгенге көнгә кадәр телнең сүзлек өйрәнүдә кабул ителгән ныклы система, академик хезмәтләр булмавы кызганыч.

Укучыларга тәкъдим ителә торган әлеге басма сүзлек составында барган үзгәрешләрне истә тотып, заман таләбенә яраклаштырып төзелде. Биредә таблицаларга салынган теоретик мәгълүмат, лексикология фәненең төп тармаклары буенча төрле типтагы күнегүләр белән бергә, мәктәптә һәм уку йортларында зур игътибар сорый, укучылар, студентлар тарафыннан шактый авырлык белән башкарыла торган лексик анализ өлешләре булган лексик-семантик, генетик тикшерү үрнәкләре бирелә. Басманың әһәмиятле ягы булып ахырда бирелгән лексикология тармагы буенча кыскача терминологик сүзлек, һәр темага кагылышлы төп фәнни хезмәтләр күрсәтелү, белемнәрне тикшерү өчен сораулыклар тәкъдим ителү тора.

Хезмәт югары уку йортлары өчен төзелгән татар теле программасына нигезләнеп, анда куелган таләпләрне истә тотып, авторның әлеге курстан ун елдан артык лекцияләр һәм гамәли дәресләр алып бару тәҗрибәсеннән чыгып төзелде.

ЛЕКСИКОЛОГИЯ ФӘНЕ, АНЫҢ ТАРМАКЛАРЫ

Лексика – телнең сүзлек составы
Сүзлек составының төп өлешләре	1) гомумкулланылыш сүзләре, әйтелмәләр 2) иҗтимагый яисә территориаль чикле сүз һәм әйтелмәләр 3) әдәби нормага туры килгән түбән стиль сүзләре һәм әйтелмәләр 4) актив лексикада кулланылмый торган сүз һәм әйтелмәләр

СЕМАСИОЛОГИЯ

СҮЗ ҺӘМ ТӨШЕНЧӘ. СҮЗНЕҢ ЛЕКСИК МӘГЪНӘСЕ. ЛЕКСИК МӘГЪНӘ ТИПЛАРЫ