Конспект Мезолит адамдарының өміріндегі өзгерістер Конспект Неолит төңкерісі Конспект
жүктеу/скачать 309.38 Kb.
|
| Тезистер
Біздің жерімізде Қола дәуірі б.з.б. екінші мыңжылдықта басталған. Қазақстанның Қола дәуірі, шамамен б.з.б. XVIII-VIII ғасырлар: алдыңғы (б.з.б. XVIII-XVI ғғ. ), орта (б.з.б. XV-XII ғғ.) соңғы кезеңдер (б.з.б. XII-VIII ғғ.) аралығын қамтиды. Қола дәуірін жоспарлы зерттеу 1946 жылы басталды. Ә.Х. Марғұлан және оның шәкірттерінің зерттеулері нәтижесінде Қазақстан жеріндегі Қола дәуірі ескерткіштерінің сыры ашылды. Қола дәуірінде Қазақстан жерінде бірінен соң бірі жалғасып келетін екі мәдениет болған. Андронов мәдениеті (б.з.б. ХVІІІ-ХІІ ғғ.) және б.з.б. ХІІ-VІІІ ғғ. яғни соңғы Қола дәуірінде Беғазы-Дәндібай мәдениеті қалыптасты. Андронов мәдениеті екі кезеңге бөлінеді: алдыңғысы – Нұра кезеңі; кейінгісі – Атасу кезеңі. Бұл кезеңдер Нұра, Атасу өзендері атымен аталады. Андронов мәдениетінің алғашқы ескерткіші Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласының маңындағы Андроново селосынан табылған, сондықтан осы селоның атымен аталады. Қола дәуірінде өмір сүрген тайпаларды шартты түрде андрондықтар деп атаймыз. Беғазы-Дәндібай мәдениеті атауы Орталық Қазақстандағы Беғазы және Дәндібай мекеніндегі обаларға байланысты қойылған. Нұра кезеңінің жерлеу орындары кішігірім қазандай жалпақ тастарды жерге жартылай батырып орнатқан қоршау түрінде болып келеді. Қоршау пішімдері әртүрлі – дөңгелек, тік төртбұрышты, шаршы түрінде кездеседі. Қабір қабырғалары кішігірім жалпақ тастардан қаланған тас сандық сияқты, тас сандықты циста деп атайды. Атасу кезеңінің жерлеу орындары да Нұранікіндей дөңгелек, төрт бұрышты қоршаулар болып келеді. Қабірлері үлкен қақпатастардан салынған, тас сандықтар жоқ. Кейде жер қабір, кейде ағаш қоршау түрінде де кездеседі. Бұл кезеңде қос қабір (бір қоршау ішіне) немесе көп адамды бір зиратқа жерлеу кездеседі Андронов мәдениетіндегі адамды жерлеу ғұрпы: а) Нұра кезеңінде көбінесе адамның сүйегін жартылай өртеп қойған, кейбір зираттарда адамды өртемей қою ғұрпы да кездеседі. ә) Атасу кезеңінде адамды сол күйінде жерлеген, өртеу ғұрпы сирек кездеседі. Беғазы-Дәндібай мәдениетінің адамды жерлеу ғұрпында үлкен патриархалды отбасыларға арналған, көп адам жерленген зираттардың орнына бір-ақ адам жерленген үлкен жерлеу құрылыстары кездеседі. Бұл – осы кезеңдегі ру, тайпа көсемдерінің, беделді бай адамдардың зираты. Беғазы-Дәндібай мәдениетінің жерлеу орындары ірілігімен, тас қашау, тас қалау өнерінің жетілгендігімен ерекшеленеді. Қабырғаларына екі қатар болып қаланған тастар бір-бірімен иленген балшық арқылы байланыстырылып, ішкі, сыртқы жақтарына тастың тегіс беттері қаратылып қаланған. Ыдыс жасау ерекшеліктері: Андронов мәдениетінің Нұра кезеңінде қыш ыдыстарының иіні дөңгеленіп келсе, Атасу кезеңі ыдыстарының мойнынан бүйіріне ауысар тұсы тіктеу болып келеді. Нұра кезеңі ыдыстарындағы өрнек мойнынан бүйіріне дейін біртұтас, Атасу кезеңі ыдыстарында өрнек мойнында, ортан белінде, кейде түп жағына да салынған. Беғазы-Дәндібай мәдениетінің ыдыс жасау ерекшеліктері: ернеуі тік, бүйірі шар тәріздес болып томпайып келген, түбі тегіс. Құмыра өрнектері – тарақ жүзді, үзік сызықты үш бұрышты, ұштаған таяқшамен салынған және батырып салынған таға сияқты, моншақ, түйін өрнектер кездеседі. Қола дәуірінде Шығыс Қазақстан жерінде тау-кен өнеркәсібі және металлургия жақсы дамыды. Солтүстік пен Батыс Қазақстан жерінде Қола дәуірінің 150-ден аса қонысы, 200-ге тарта қорымы зерттелген. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы Қола дәуірі ескерткіштері аздау зерттелген. Аралдың шығыс жағында орналасқан Түгіскен кесенелері Беғазы-Дәндібай ескерткіштеріне қатты ұқсайды. Айырмашылығы: Беғазы-Дәндібай кесенелері ірі гранит тастан салынса, Түгіскен кесенелері шикі кірпіштен қаланған. Қола еңбек құралдары еңбек өнімділігін арттыруға ықпалын тигізді. Тас балтаға қарағанда қола балтамен ағашты үш есе тез шабуға мүмкіндік туды. Қоладан жасалған құрал-саймандар мен жарақтардың пайда болуы үй салу, жиһаз, соқа, дөңгелек жасауға көмектесті. Көне замандағы кен өндірушілердің қоныстары кенішке жақын орналасты. Кенді қорыту үшін құрылысы өте күрделі қазандықтар салынды. Қазандыққа ауа үрлейтін көріктер жасалды. Қола дәуірінде ең бір өрістеген өнер түрі көзе құмыра жасау болды. Бұл құмыралар тұрқының әдемілігімен қоса, бүйіріне, ернеуіне салған әшекейлері керемет өнер туындысы болды. Қола дәуірі қыш ыдыстарындағы геометриялық өрнектердің кейінгі қазақтардың алашаларындағы өрнектермен ұқсастығы байқалады. Қола дәуірінде мал шаруашылығы көпшілік тайпалардың күнкөрісінің басты көзі болған. Мал басының өсуі үй маңындағы бақташылықтан малды алысырақ көшіп-қонып бағу әдісіне көшуге мәжбүрледі. Мал шарушылығының дамуында жылқыны мініске үйретудің, күш-көлік ретінде пайдаланудың маңызы ерекше болды. Қола дәуірінде адамдар түйені де қолға үйретті. Бірақ андрондықтардың малының арасында шошқа болмаған. Қола дәуірінің тұрақтарынан тас кетпен, тас орақ, тас дәнүккіш, мүйіз теселер, тастан жасалған түйгіштер, келі-келсаптар табылған. Бұл жерімізді мекендеген Қола дәуірі тайпалары тек малшылықпен ғана емес, егіншілікпен де айналысқанын көрсетеді. Негізінен бидай, қарабидай, тары егілді. Қазақстанның ұсақ өзендері маңында егіншіліктің алғашқы қарапайым түрлері дамыды. Қола дәуіріне жататын қоныстар көбіне өзен-көл жағалауларында орналасқан. Күнкөрістің қосымша көзі ретінде адамдар аңшылықпен, балық аулаумен де айналысты. Осы кезеңдегі тұрғын үйлерді екі түрге бөлуге болады. Біріншісі – жартылай жертөле үйлер де, екіншісі – жер бетінде салынған үйлер. Қазақстанды мекендеген тайпалар рулық-тайпалық құрылыста өмір сүрді. Рудың бар байлығы – еңбек құралдары, мүліктері, малдары бәріне ортақ болды. Ұжымдық еңбектің өнімі теңдей бөлінді. Барлық істі халық жиналысы шешіп отырды. Жиналыс ру басшыларын сайлап, рудың салт-дәстүрлерінің қатаң сақталуын қадағалады. Қоғам мал және жер шаруашылығымен айналысатын қауымдарға бөлінді. Ер адам еңбегінің маңызы арта түсті. Бұл аталық әулетті толық орнықтырды. Аталық әулет бірнеше үлкен отбасылардан тұрды. Енді жеке отбасы өзін-өзі асырайтын халге жетті. Артық қор құралды. Рулық, ұжымдық меншіктің орнына біртіндеп жекеменшік келді. Ру ішінде бай және кедей отбасылар пайда бола бастады. Көшпелілер қоғамында байлықтың жиналуы отырықшыларға қарағанда тезірек жүрген деп саналады. Қауым ішінде мүлік теңсіздігінің шығуы барған сайын орнығып, келе-келе әлеуметтік теңсіздікті тудырды. Біртіндеп кейінгі Қола дәуірінде егіншілік, малшаруашылығы, қолөнер дамып, байлық молая келе ру қауымы ыдырай бастады. Әр отбасы өз күшімен мал өсіруге, жер өңдеуге мүмкіндік алды. Осылайша әркімнің өзінің меншігі қалыптасты. Өндірілген өнім әркімнің жеке меншігіне айналды. Андронов мәдениетін арий, тур, хьон және т.б. тайпалар қалдырды делінеді. Андронов тарихи-мәдени бірлестігінің негізгі қалыптасқан аймағы – Қазақстан аумағы. Андронов тайпалары Қазақстан аумағын б.з.б. бірінші мыңжылдықта мекендеген ерте көшпелілердің тікелей мәдени-этникалық ататегі болды. жүктеу/скачать 309.38 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|