Курбаналиев бауржан умурзакович

Бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыру

13.00.02. - Оқыту және тәрбиелеу теориясы мен әдістемесі (бастауыш, орта

және жоғары білім беру жүйесіндегі бейнелеу өнері)

Қазақстан Республикасы

Шымкент, 2010

Жұмыс М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік

университетінде орындалды

Ғылыми жетекшісі педагогика ғылымдарының докторы,

доцент Кемешев Д.Ә

Ресми оппоненттері педагогика ғылымдарының докторы,

профессор Ералин Қ.Е.

педагогика ғылымдарының кандидаты,

доцент Көшенов Ж.С.
Жетекші ұйым Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия

Ұлттық университеті

Автореферат 2010 жылы «_____» _____________ таратылды.

Диссертациялық кеңестің

Ғалым хатшысы С.А.Жолдасбекова

Жалпы орта білім беру жүйесіндегі бастауыш мектеп оқушысының тұлғасы мен санасының дамуы қарқынды жүретін, ерекше құнды да қайталанбас кезең. Сондықтан бала бойындағы қабілетті осы бастапқы кезеңде ашу – оқушының шығармашылық бағытта дамуына жете мән беру болып табылады. Мұны біртұтас педагогикалық процестегі оқытуды ұйымдастыруға тұжырымдамалық жаңа тұрғыдан келу негізінде шешуге болады.

Шығармашылық қабілет, өзіндік жұмыс істеу іскерлігі мен дағдылары өздігінен пайда болмайды, ол мақсатты түрде ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті мен шығармашылық, тәжірибелік сипаттағы әртүрлі тапсырмаларды орындау процесінде қалыптастырылады. Тұлға шығармашылығының маңыздылығы көрнекті қазақ ойшылдары мен ағатушылары Әл-Фараби, Ж.Баласағұни, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев А.Байтұрсынов, Ы.Алтынсарин, М.Көпейұлы, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Дулатов және т.б. еңбектерінде ашып көрсетілген.

Оқыту процесінде баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін шет ел педагог – ғалымдары Ю.К.Бабанский, В.С.Ильин, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, Б.М.Теплов, Н.С.Лейтес, Л.С.Выготский, Л.Н.Леонтьев, Г.С.Альтшуллер, А.Г. Ананьев, сонымен қатар қазақстандық көрнекті ғалымдар Т.Т. Тәжібаев, Қ.Б. Жарықбаев, М.М. Мұқанов және т.б. қарастырды.

Біздің зерттеуіміз көрсеткендей, білім мен тәрбие берудің шынайы тәжірибесінде жалпы білім беретін мектептерде өнер түрлері, оның ішінде бейнелеу өнері сабақтарының мүмкіндіктері арқылы қазіргі оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесіне әлі де өз деңгейінде мән берілмеуде. Көбіне, бейнелеу тәжірибесінің жалпы білім, қабілет, дағдыларын қалыптастыру мен дамытуға ғана басты назар аударылады. Педагогикалық оқу орындарының оқу-тәрбие процесінде бейнелеу өнерінің мүмкіндіктерін пайдалану мәселелері Қ.Е.Ералин, М.Ж.Қозыбақов, Ұ.Әбдіғаппарова, Д.Ә.Кемешев, Қ.К.Болатбаев, С.С.Булатов, С.А.Аманжолов, С.А.Жолдасбекова, Ж.Балкенов, Қ.Әмірғазин, З.Ш.Айдарова, Е.Асылханов, М.Ж.Тәңірбергенов, С.Қ.Бейсенбаев, С.Р.Матаева, А.Л.Павловский және т.б. еңбектерінде қарастырылған.

Бейнелеу өнерінен көркемдік білім беру саласындағы педагог ғалымдар Н.Н.Ростовцев, В.С.Кузин, Е.В.Шорохов, Н.В.Лебедко, А.В.Ломов, Қ. Ералин, С. Аманжолов, Д. Кемешовтар бейнелеу өнері шығармашылығын зерттеуге ерекше көңіл бөлген. Н.Н.Ростовцев бейнелеу шығармашылығын қалыптастырудың негізгі – нұсқаға қарап сурет салу екенін, шығармашылық еңбекке жетудің бастауы, бейнелеу сауаттылығын меңгеру болып табылатындығын көрсеткен.

Қ.Ералин, «бейнелеу өнері шығармашылығын, графика, кескіндеме мүсін туындыларын, немесе сәндік бұйымдарын жобалаумен жасауға бағытталған іс-әрекеттер жүйесі» деп анықтаған. Ол шығармашылық қызметтінің негізі бейнелеу сауаттылығын меңгеру болып табылатындығын көрсеткен. Шығармашылық қабілетті дамытуды жоспарлы жүргізуге көңіл бөлген.

Шығармашылық дегеніміз – жаңа туындыны жасауға бағытталған іс-әрекет. Қабілет дегеніміз – ойлау мен белгілі іс-әрекетті орындау бағыттындағы жеке тұлға шығармашылық қызметінің нәтижесі түрінде танылады. Қабілет белгілі білім мен іс-әрекетті икемділіктерінің жоспарлы түрде меңгерту нәтижесінде қалыптасады. Осы қағидаларды негізге ала отырып шығармашылық қабілет дегеніміз жаңа бейнелеу өнері туындыларын жобалау мен жасауға бағытталған жеке тұлға қызметі.

Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын қалыптастыру өзіндік ерешелігі бар педагогикалық үдеріс. Бұл бастауыш сынып оқушыларының өнер туындыларын қабылдау мен бейнелеудің икемділіктері мен дағдыларын меңгерумен байланысты сипатталады. Қалыптастыру ұғымы педагогикалық әдебиеттерде жеке тұлғаның білімін икемдіктері мен дағдыларын арттыруға бағытталған жоспарлы іс-әрекеттер нәтижелері.

Жоғарыда аталған еңбектер бастауыш сыныптардағы бейнелеу өнері сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру мәселесі бойынша біршама зерттеу жұмыстары жүзеге асырылғандығын көрсетеді. Дегенмен осы саладағы еңбектерге талдау жасау бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін бейнелеу өнері сабағында қалыптастыру мәселесінің ғылыми-теориялық тұрғыда зерттелуі мен оның ғылыми-әдістемелік жүйесінің дайындалуы мәселесінің заман талабына сай мазмұнының ашылмай отырғандығын көрсетті. Осыған байланысты бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін бейнелеу өнері сабақтарының мүмкіндіктерін пайдалану арқылы қалыптастыру мәселесін педагогикалық тұғыдан шешудің объективті қажеттілігі мен бұл мәселенің мектеп тәжірибесінде өз дәрежесінде шешілмеуі, сонымен қатар бұл мәселеде ғылыми негізделген әдістемелердің қажеттілігі мен оларды тәжірибеде жүзеге асыру құралдарының болмауы арасындағы қарама-қайшылықтар анықталды.

Мәселенің өзектілігі, оның қазіргі міндеттерді ескеру негізінде теориялық және әдістемелік тұрғыдан қарастырылмауы, көркем-эстетикалық білім беру саласындағы педагогикалық маңыздылығы зерттеу жұмысының тақырыбын «Бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыру» деп анықтауға негіз болды.

1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық аспеклерін талдау жасау;

2. Бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру мүмкіндіктерін анықтау;

3. Бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық технологияларының бағыттарын көрсету.

• 
  бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері айқындалды.
  
• 
  бастауыш сыныптардағы бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру мүмкіндіктері анықталды.
  
• 
  бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық технологиясы ұсынылды.
  
• 
  бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдістемесі теориялық тұрғыдан негізделіп, сынақтан өткізілді.
  

№№ 1,2,5,6 және Шымкент қаласының №№ 50,47,33 орта мектептері.

- бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыру үдерісін ұйымдастырудың ерекшеліктері;

• 
  бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру мүмкіндіктері ретіндегі пәннің ролі мен мазмұндық талаптары;
  
• 
  бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық технологиялары;
  
• 
  бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдістемелік жүйесі.
  

Зерттеу жұмысының негізгі қағидалары мен нәтижелері Шымкент қаласының №№33,47,50 және Мақтарал ауданының №№1,2,5,6 орта мектептеріндегі педагогикалық кеңестерінде баяндалды.

«Бастауыш сыныптарда бейнелеу өнерін оқыту арқылы оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру әдістемесі» деп аталатын екінші тарауда бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін бейнелеу өнері сабақтарында қалыптастырудың педагогикалық технологикасы әдістемесінің мазмұны сипатталады; аталмыш әдістеменің тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың барысында сынақтан өткізу барысы мен оның нәтижелері баяндалады.

Проблеманың философиялық, психологиялық, педагогикалық аспектісін

Арнайы әдебиеттерде «шығармашылық» ұғымына әртүрлі анықтамалар берілген. Мысалы, С.И.Ожеговтың сөздігінде «Шығармашылық - жаңа материалдық және мәдени құндылықтардың өмірге келуі» деген анықтама беріледі. Ал, энциклопедиялық сөздікте «Шығармашылық – адамның іс-әрекетіндегі өз бетінше жұмыс жасау мен белсенділіктің ең жоғары формасы. Бұл қандай да бір нәрсені өзгерту, жетілдіру, жаңасын ойлап табу, түпнұсқасын шығаруға деген қажеттілік» делінген. С.Л.Рубинштейн «...шығармашылық деп нәтижесінде жаңа түпнұсқалық және әлеуметтік құнды өнім дайындалатын іс-әрекет аталады», - дейді. Б.Д.Эльконин шығармашылыққа мынадай анықтама береді: «Шығармашылық – бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе, бұрынғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, ол өзінің сонылығымен, біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін-өзі куәлендіретін, дәлелдейтін болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға болады».

А.Н.Лук «... адамның шығармашылығын дамыту мен қалыптастыру, ең алдымен, шығармашылық ойлауға байланысты» деген пікір білдіреді. Ол шығармашылық қабілеттің белгілері ретінде ақпаратты код арқылы жіберу, тасымалдай білу, ақылдың икемділігі, ойдың тереңдігі, әрекетті бағалауды атап көрсетеді. Ол шығармашылық қабілетті мотивациямен байланысты қабілеттер, эмоциялық қабілеттер және ақыл-ой қабілеттері деп үш топқа бөліп қарастырады.

Ю.Г.Юдин оқушының шығармашылық әрекетінің негізгі белгілері мен оларға сәйкес қалыптасатын қабілеттерін мына түрде қарастырады:

- оқушының шығармашылық іс-әрекетінің міндетті түрде талап етілуі;

- оқушының шығармашылық іс-әрекетінің пайда болуының жан-жақтылығы;

-сыныптағы ерекше эмоциялық шығармашылық атмосфера және оқушының қызығушылығы;

-оқушының жаңа бір нәрсені ашуы.

Сонымен, осылайша ғалымдардың берген түсініктерін талдап негіздей отырып, біз шығармашылықтың мәніне мынадай анықтама береміз: шығармашылық – бұл жеке тұлғаның қойылған міндеттерді шешуде немесе бір нәрсені жетілдіруде белсенділік пен дербестік таныта отырып, өмірде болмаған тың жаңалықтарды туындататын мақсатты іс-әрекеті.

Бастауыш мектепте оқытудың басты еркшелігі оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру, оларды қоршаған ортаның әсемдігін өнер түрлері арқылы түсіне білуге тәрбиелеу.

Жалпы білім беретін мектептің және бастауыш мектептің оқу-тәрбие үдерісі шығармашылық негізде ұйымдастырылуы, оның бір арнаға тоғысуы, адамның интеллектуалдық өрісін байытумен бірге, бүкіл адамзаттық құндылықтар көзінің де бірлігін, жалпы ақиқат дүниенің біртұтас жүйе екендігі туралы ғылыми көзқарастың қалыптасуына мүмкіндік береді.

Оқыту үдерісін тиімді ұйымдастыру, жеке пәндер арасындағы ортақ ұғымдарды, заңдылықтарды бір-бірімен өзара байланыстылықта қарастыру, оқушылардың танымдық, ізденушілік, шығармашылық қабілеттерін, іс-әрекеттерін дамыту, алған білімдерін жинақтау, тәжірибеде қолдана білуге үйрету т.б. мәселелер дидактикалық тұрғыдан шешуді қажет етеді.

Білім беру қазіргі ғылымның, мәдениеттің, ғылыми-техникалық прогрестің дамуы деңгейіне сай болуы керек. Жалпы білімнің мазмұны ғылымдардың өзара байланысы өндіріс пен қоғамдық дамудың жаңару үдерісіне тікелей ықпал жасайды.

Бейнелеу өнері шығармаларын жоғары дәрежеде қабылдау үшін бала бейнелеу өнер тілін меңгерген жөн. Өнерді қабылдау баланың арнайы сурет салуды үйренуді қажет етеді. Бұл жағдайда оқушының көркем бейнелеудің алғашқы міндеті ретінде шынайлықты қабылдау қабілеттілігін дамытады..

Қабілет деп адамның белгілі бір іс - әрекетті бір шама жеңіл атқаратын және жоғары сапаны қамтамасыз ететін жеке ерекшеліктерін түсінеміз. Қабілет туа біткен қасиет емес, ол даму үдерісінде ғана өмір сүреді және нақты іс -әрекетсіз дами алмайды. Кез - келген іс - әрекетке деген қабілет әр адам бойында бар, бірақ та туа біткен нышандарға байланысты олардың даму дәрежесі барлық адамдарда әртүрлі. Дамудың ең жоғары баспалдағына дарынды, талантты, алуан түрлі нышандар бойында қолайлы үйлескен адамдар жете алады.

Бейнелеу іс-әрекетіне деген қабілеттілік арнаулы қабілет қатарына жатады. Әрбір қабілет жетекші, негізгі және құрастырушы фонға бөлінетін жан-дүниенің ерекшеліктеріне тәуелді күрделі құрылымға ие.

Бейнелеу іс-әрекетіде қабілеттің жетекші қасиеттері қиялдау болып табылады, киялсыз ойдың өз көрінісін табуы мүмкін емес.

Бейнелеу қабілетінің құрылымында оның негізгі қасиеттері қабылдауды қамтамасыз ететін жоғарғы табиғи көру сезімталдығы; дағдыларды шапшаң және жақсы меңгеруге көмектесетін қолдың ерекше іскерлігі болып табылады.

Бейнелеу өнері пәнін оқытудың басты мақсаттары оқушыны өнерге баулу негізінде қоршаған ортаға деген жағымды эстетикалық қатынас пен өмірдегі әртүрлі құбылыстардың өзіндік құндылығын адам, табиғат, көркем шығармаларды түсінуге тәрбиелеу. Бастауыш мектеп оқушыларының қазақ халқының өнерін, мәдениетін сүйетін, басқа халықтар мәдениетін құрметтейтін рухани жан дүниесі бай, дамыған адам тәрбиелеу.

Бастауыш мектепте оқу мен шығармашылық органикалық бірлік ретінде сипатталады. Оқу міндеттері шығармашылық міндеттен бөлінбейді және уақыт бойынша оларды қайталамайды. Оқушының көркем бейнені жасауы мен қабылдауы мақсат болып табылады да, алынған білім, іскерлік, дағдылар оған жетуге қажетті құрал болып қызмет етеді .

Бейнелеу өнері пәнін оқыту кешенді түрде жүргізіледі. Бейнелеу өнері пәнінің міндеті бейнелеу өнерінің жанрлары мен түрлері жайлы тұтас ұғым қалыптастыру үрдісімен, олардың өмірмен байланысты, бейнелеу өнерінің әлеуметтік орны, оның басқа өнер түрлерімен музыка, театр, кино және т. б.байланысы арқылы сипатталады. Оқушылардың отандық, шетел бейнелеу өнері шеберлерінің шығармалары, олардың шығармашылық жолы жайлы ұғымдары мен білімдері жүйеленеді.

Бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың бояулар қатынасы, форма, көлем, фактураны көрсететін эмоционалды-мәнерлеу мүмкіндіктерінің ой-тұжырымын іске асыру үшін пайдалану қабілеттерін қамтиды. Оқушылар көркемдік материалдармен танысады, бейнелеу яғни шығармашылық іс-әрекеттерінің алғашқы дағдыларын алады, бейнелеу сауаттылығының элементтерін меңгереді, бейнелеу өнерінің негізгі түрлерімен бұл жерде Сәндік-қолданбалы өнерінің маңыздылығымен танысады.

Бастауыш мектеп деңгейінде оқушылар бейнелеу өнері түрлерін меңгеріп, бейнелеу және қолданбалы әрекеттер технологиясында, натюрморт, портрет табиғат жанрларының дәстүрлі түрінде жұмыс жасап үйренеді. Кеңістіктікте бейне беру, заттың көлемін перспектива, жарық көлеңке және т.б. таза техникалық әдіс ретінде емес, белгілі бір көркем мазмұнды көрсету құралы ретінде бере білу амалдарын меңгереді.

Бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілетінің қалыптасуына байланысты графикалық дизайн жасау техникасының негізгі түсініктері мен анықтамалары беріледі. Әртүрлі өнер түрлерінің көркем эстетикалық мәнін ашуы қамтамасыз етіледі. Әртүрлі өнер шығармалары бейнелеу өнері түрлерімен танысу қамтылған. Тіршіліктің мәңгі бітпес сұрақтарының мәні ашылады. Өнер тану мен өмір тану атты еркін тақырыптарға дискуссия ұйымдастырылып оқушылардың шығармашылық қабілетіне түрткі болды.

Өнертанудың маңызды ұғымдарымен танысады, көркем стиль мен бағыттарды ажыратуға үйренеді. Қазақ халқының және өзге халықтардың өнерімен танысудың ауқымы кеңірек ашыла түседі.

Зерттелетін мәселенің теориялық тұрғыдан дайындалуы және тәжірибелік зерттелуі бізге бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың теориялық моделін дайындауға және оның құрылымын, мазмұнын, қалыптасу деңгейлерін анықтауға мүмкіндік берді. Біз дайындаған құрылымдық мазмұны келесі өлшемдер мен көрсеткіштерді қамтиды (1-кесте).

Осы құрылымдық сапаның бастауыш сынып оқушыларында қалыптасу деңгейлерін анықтау сауалнама, тестілеу, әңгімелесу, шығармашылық тапсырмалар сияқты зерттеу әдістеренің кешенін пайдалану арқылы жүзеге асырылды. Бейнелеу өнерінің түрлері, жанрлары жайлы олардың өмірімен байланысы, бейнелеу өнерінің әлеуметтік орны, оның басқа өнер түрлерімен байланысы жайлы тұтас ұғым қалыптастыру процесімен сипатталады; оқушылардың отандық, шетел бейнелеу өнері шеберлерінің шығармалары,

олардың шығармашылық жолы жайлы ұғымдары мен білімдері жүйеленеді. Бастауыш мектепте бейнелеу өнерінің барлық түрлері бойынша қарапайым түсініктерді қалыптастыру ретінде көрсетіліп, оқушылардың елестету мен қабылдауы олардың мүсіндеу, Сәндік-қолданбалы өнерде бейнелеу әрекеттерін жетілдіруге есептелген. Төртінші сыныпта елестету арқылы сурет салудан шындықты бейнелеуге, оған деген өзінің қатынасын көрсету ұсынылады .

Бастауыш мектепте форма, көлем, сызықтық, ауа перспективасын бейнелеуде алған білім, іскерлік, дағдыларды қалыптастыруға есептелген. Пластикалық шешімдегі форманы табу мен бояудың әсемдігі, қаламмен әртүрлі фактурадағы торкөз, шыны , керамика , гипс және т.б. материалдарды қолдана білу іскерліклігіне зор мән беріледі .

1 кесте - Бейнелеу өнері сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың құрылымдық мазмұны