Îльга Õабижановна Àéìаганбåòова
жүктеу/скачать 4.35 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 44. Қабілет және іс-әрекет
| Қабілет нышандары – бұл әрқилы талдығыштар мен мидың кей-
бір қабық аймақтары және жарымшарларының жұмысын қамтамасыз етуші жүйке жүйесінің ерекшеліктері. Тума нышандар уақытша жүйке байланыстарының жеделдігін, олардың тұрақтылығын, бірінші және екінші сигналдық жүйелердің ара қатынасын анықтайды. Адамдар арасындағы бастапқы табиғи айырмашылықтар дайын қабілеттерден емес, ал осы нышандық белгілердің әртүрлілігінен. Нышандар мен қабілеттер арасындағы алшақтықты өлшеп болмайды. Оны тұлғаның бүкіл өмірлік даму жолымен ғана салыстыра, атау мүмкін. Нышандар көп мәнді әрі түрлі бағытта жайыла, өрбу-өрістеуі ықтимал. Нышандар – қабілеттер дамуының алғы шарты ғана. Нышандар не- гізінде дамушы – қабілеттер, бірақ олар нақты нышандардың қызметінен болмай, нышандарды өзінің құрамдас бөлігі ретінде қамтыған даму құбылысының өнімі. Тек өкілінің тіршілігіне етене еніп, олар өзіндік дамуға түседі, қайта жасалады және өзгеріп барады. Нәсілдік белгілер адам дамуына қажетті шарттарының бірі ретінде, әрине, қатысады, алайда оның дамуы нәсілдік ықпалға тікелей байла- нысты емес, себебі, біріншіден – нәсілдік белгілер мен тұлғаның өмір барысында нақты игерген сапа – қасиеттері ажырамас бірлікті құрайды; осыдан қандай да психикалық қабілетті нәсілдіктен деп айту қателікті; 9 екіншіден – нәсілдіктен нақты психологиялық мазмұнға ие психикалық қабілеттің өзі пайда болмайды, оның дамуына негіз болатын табиғи алғы шарт – нышан ғана беріледі. Қабілет дамуының табиғи алғы шарты тек себепші ғана, ал адамның дарындылығы мен оның даму мүмкіндіктерін ол бойынша күні ілгері анықтап болмайды. 44. Қабілет және іс-әрекет Қабілет іс-әрекет талаптарына орай бастау алады әрі сол нақты іс- әрекетте қалыптасады. Қабілет іс-әрекетке қосылмаған күннің өзінде, тұлға бойында оның іске асар мүмкіндігі ретінде сақталады. Қорытындылап айтсақ, қабілет – тұлғаның қандай да нақты іс-әрекет, қызметке жарамдылығын та- нытушы күрделі әрі бірігімді психикалық ерекшеліктер жиынтығы. Қандай да жетістіктер барысында іске аса отырып, адам қабілеттері тек көрініп қана қалмастан, жаңа белес деңгейінде қалыптасып, одан әрі дамуда болады. Адамды басқа тіршілік түрлерінен ажыратушы белгі ретінде қабілеттер сол адамның табиғи - әлеуметтік болмысын құрайды, ал ол болмыс – тарих өнімі. Адам табиғаты оның еңбектік іс-әрекетіне негіз- деліп, тарихи даму процесінде қалыптасады, сонымен бірге өзгерістерге түсіп отырады. Зерде (интеллектуал) қабілеттері адамның қоршаған дүниені мейлінше таныған сайын, оны өзгеріске келтіре білу ептілік, дағдыларының өрістеуімен бірге дами түседі. Тұлғаның көркем-өнер, әдеби шығармашылық, ән-күй және т.б. қабілеттері өнердің әрқилы түрлерінің даму барысына орайлас келеді. Еңбектік іс-әрекет аясының кеңеюі және оның жаңа түрлерінің пайда болуымен адамда қабілеттердің де жаңа түрлері қалыптасып барады. Адам қабілеттері мен олардың құрылымы тарихи өзгерісте болатын еңбек бөлісі формаларына тәуелді келеді. Тарихи даму барысында адамзат қауымында әрқилы маманданған қабілеттер қалыптасып отырады. Олардың бәрі де адамның дербес еңбектенуіне және тарихи дамуға байланысты жасап, жинақтағандарды оқып, үйреніп меңгеруіне қажет қабілеттерде түрліше көрініс табады. Нәтижеде, іс-әрекеттің әрқилы түрлеріне орай – арнайы қабілеттер және жалпы қабілеттер өзара жіктеледі. |