Лекция 11. Мемлекеттік құпиялар туралы заңнаманың дамуы. Мемлекеттік құпиялар ұғымы. Мемлекеттік құпияларға жататын мәліметтер. Мемлекеттік құпияларды қорғау органдары
жүктеу/скачать 23.27 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 11 МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰПИЯЛАР
- Мемлекеттік құпиялар туралы заңнаманың дамуы
- Мемлекеттік құпиялар ұғымы
- Мемлекеттік құпияларға жататын мәліметтер
- Мәліметтерді құпиялау және құпияны ашу тәртібі
- Мемлекеттік құпия болып табылатын мәліметтерді қолдану
- Мемлекеттік құпияға рұқсат беру салдары
- Мемлекеттік құпияларды қорғау органдары
- 1.Мемлекеттік құпиялар. Мемлекеттік құпиялар туралы заңнаманың дамуы. 2.Мемлекеттік құпияларға жататын мәліметтер. Мемлекеттік құпияларды қорғау органдары.
|
Лекция 11. Мемлекеттік құпиялар. Мемлекеттік құпиялар туралы заңнаманың дамуы. Мемлекеттік құпиялар ұғымы. Мемлекеттік құпияларға жататын мәліметтер. Мемлекеттік құпияларды қорғау органдары. Заманауи қуатты мемлекеттің ерекше белгісі — алдыңғы қатарлы ғылым мен техниканың болуы. Қуатты мемлекеттегі ғылым мен техниканың өзі — құпиялаудың маңызды нысаны. Кеңес одағынан кейінгі кеңістіктегі дербес мемлекеттердің білім беруі ұлттық заңнаманың, соның ішінде мемлекеттік құпияны қорғау саласындағы заңнаманың қарқынды дамуына әкелді. Тәуелсіз Мемлекеттік Достастығына (ТМД) қатысушы елдердің көпшілігінде мемлекеттік құпиялар тарула ысәйкес заңдар қабылданды, қазіргі таңда олар әр мемлекеттің ұлттық ерекшеліктерін, сонымен қатар сыртқы экономикалық және саяси ахуалды ескере отырып бірнеше рет өзгерістерге ұшыраған. Мемлекеттік құпиялар туралы заңнаманың дамуы Тәуелсіз Қазақстан мен оған көршілес жатқан Ресей мен Қырғызстанның мемлекеттік құпиялардың құқықтық негіздері мен қорғау жүйесін анықтайтын алғашқы заңдары бір уақытта қабылданған: Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 19 қаңтардағы «Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпияларын қорғау туралы» Заңы, Ресей Федерациясының 1993 жылғы 21 шілдедегі «Мемлекеттік құпия туралы» Заңы, Қырғыз Республикасының 1994 жылғы 14 сәуірдегі «Қырғыс Республикасының мемлекеттік құпияларын қоғау туралы» Заңы. Алайда соңғы он жылда аталған ммлекеттердің юелгіленген саладағы заңнамалары бірнеше рет өзгертіліп, жетілдірілген. 1999 жылғы 15 сәуірде қазақстандық «Қазақстан Республикасында мемлекеттік құпияларды қорғау туралы» Заңның орнына жаңасы келді – «Мемлекеттік құпиялар туралы» Заңы (ары қарай - ҚР Заңы), бұған үш рет өзгеріс енгізілген, негізінен мемлекеттік құпияларға жататын мәліметтер тізімін түзетумен байланысты өзгертулер. Мемлекеттік құпиялар туралы Заңға өзгерістер соңғы рет 2004 жылғы 2 сәуірде енгізіліп, 2004 жылғы 8 сәуірде заңды күшіне енді. Мемлекеттік құпиялар ұғымы Негізінен, үш заң да мемлекеттік құпиялар түсінігіне таралуы мен жоғалту мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне зардап келтіруі мүмкін әскери, экономикалық, ғылыми-техникалық, сыртқы экономикалық, сыртқы саяси, ішкі саяси, барлау, контрбарлау, жедел-іздестіру және басқа сипаттағы мәліметтер жатады. Сонымен қатар, ҚР заңының басқа заңдардан айырмашылығы мұндағы мемлекеттік құпиялар екі құрамдас бөлікке бөлінген – мемлекеттік және қызметтік құпиялар. ҚР заңына сәйкес қызметтік құпия дегеніміз мемлекеттік құпия құрамына кіре алатын, оларды жариялау немесе жоғалту мемлекеттің ұлттық мүддесіне, Қазақстан Республкасының мемлекеттік органдары мен ұйымдарының мүддесіне зардап келтіруі мүмкін жеке деректік сипаты бар мәліметтер. Оған қоса, тек ҚР заңында ғана мемлекеттік құпиялар мен құрамында мемлекеттік құпия бар мәліметтерді тасымалдаушылар Қазақстан Республикасының жеке мешігі болып табылатыны нақты көрсетілген. Ресей мен Қырғызстан заңдарында мұндай нормалар жоқ. Мемлекеттік құпияларға жататын мәліметтер Қырғыз Республикасының заңында заңнамамен бекітілген мұндай мәліметтердің тізімі жоқ, бұл сұрақты шешу Қырғыз Республикасының Үкіметінің құзырлығына жатады. Қазақстан мен Ресейдің заңнамалары мемлекеттік құпия болып табылатын мәліметтер шеңберін ҚР заңы мен РФ заңында тура анықтаған және оларды келесі санаттар бойыша топтастырған: Әскери саладағы мәліметтер; Экономика, ғылым мен техника саласындағы мәліметтер; Сыртқы саясат пен экономика саласыдағы мәліметтер; Барлау, контрбарлау және жедел іздестіру мен басқа да қызмет саласындағы мәліметтер. Алайда ҚР мен РФ заңдарын салыстырып талдау барысында көрсетілген топтардың әрқайсысына енгізілген мәліметтердің санындағы айырмашылық көзге түседі. Мемлекеттік құпияға жататын мәліметтердің қазақстандық тізімі айтарлықтай кең және анағұрлым нақты. Мысалы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпияларына жататын экономика, ғылым және техника саласындағы мәліметтер тізімінде отыз бес тармақ бар, ал РФ Заңындағы осындай тізімде ол алтау ғана. Әрине, көрсетілген тізімдер тек көлемімен емес, мазмұнымен де өзгешеленеді. Мысалы, ресейдік заңнамаға қарағанда ҚР Заңы әскери саладағы мемлекеттік құпияларға келесілерді ашатын мәліметтерді жатқызады: Қаруландыру мен әскери техниканы дамытудың бағыттарын, ұзақ мерзімді болжамдар және жоспарларды; Зымыран жанармайының қасиеттерін, рецептурасы мен өндіру технологиясын; Барлық байланыс түрлерін ұйымдастыру мен қызмет етуді, соның ішінде қалааралық магидстральды байланыс желісінің географиялық координаттарын; Ғарыштық инфрақұрылым, гидронавтиканың дамуы мен оны қолданудың болашағын және басқа мәліметтерді. Қазақстанмен ғана мемлекеттік құпияларға жатқызылған экономика, ғылым мен техника саласындағы мәліметтер қатарында келесі мәліметтерді атауға болады: Қазақстан Республикасында ғылыми-техникалық прогрестің болжамалы бағаларын ашатын мәліметтер және олардың әлеуметтік-экономикалық зардаптары; Республикалық бюджеттің шығындары туралы мәліметтер (жалпылама көрсеткіштерді қоспағанда); Маңызды қорғаныс және экономикалық мәні бар топографиялық, геодезялық немесе картографялық қызмет нәтжелерін ашатын мәліметтер; Мемлекет қорғанысының мүддесіне қолданылуы мүмкін метрополитендер және басқа құрылғылар туралы мәліметтер; Тұрғылықты халқының аны 300 адамнан асатын қалаларды сумен қамтамасыз ету сызбасын ашатын мәліметтер; Жаңа банкноттарды және Қазақстан Республикасының ұлттық валютасының монеталарын шығару және оларды ауыстыру туралы мәліметтер, егер соңғысы банкноттар мен монеталарды айналымнан алып тастауға алып келсе (мерейтойлық және ескерткіштіктен басқа), шешімді қабылдау күнінен бастап және осы мәліметтерді оларды айналымға шығару туралы жариялау үшін бұқаралық ақпарат құралдарына беретін уақытқа дейін. Ресей, қазақстан және Қырғыхстан заңнамаларын салыстыра талдауға қайта орала отырып қарастырылып отырған заңның әрқайсысы құпиялауға жатпайтын мәліметтерді дәл анықтап беретінін атап өту қажет, соның ішінде: Азаматтардың өауіпсіздігі мен денсаулығына қауіп төндіретін төтенше жағдайлар мен апаттар туралы, сонымен қатар дүдей апаттар, олардың ресми болжамдары мен зардаптары туралы мәліметтер; Экология, денсаулық сақтау, санитария, білім беру, мәдениет, ауыл шаруашылығының жағдайы, сондай-ақ қылмыс жағдайы туралы мәліметтер; Мемлекеттің азаматтарға, лауазымды тұлғаларға және ұйымдарға ұсынатын айрықша құқықтар, өтемақылар және жеңілдіктер туралы мәліметтер; Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзу деректері туралы мәліметтер; Мемлекеттік органдармен және ұйымдармен, олардың лауазымды тұлғаларымен заңдылықты бұзу деректері туралы мәліметтер. ҚР заңымен мемлекеттік құпиялар тізіліміне Қазақстан Республикасы Президенті мен оның отбасы мүшелерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етудщі ұйымдастыру, жұмсалатын күштер, құралдар мен әдістер, денсаулық жаңдайы мен жеке өмірі иуралы мәліметтер де енгізілген, ал ресейлік заңнама РФ жоғарғы лауазымдық тұлғаларының денсаулық жағдайы туралы мәліметтерді құпиялауға тікелей тыйым салады. Қырғызстан Республикасының Заңы бұл сұрақ бойынша өз позициясы тралы ештеңе айтпайды. Жасыруға жатпайтын мәліметтерге заңнамалардың қатыстылығын салыстыруды жалғастыра отырып, ҚР Заңы басқа екі заңмен салыстырғанда осындай мәліметтер қатарында демография, саяси, әлеуметтік және басқа себептермен жаппай репрессияға ұшырау туралы, сондай-ақ қымбат бағалы металл мен бағалы тастардың үкіметтік (бюджеттік) қоры туралы ақпаратты атап көрсететінін атап өткен жөн. РФ Заңы керісінше, Мемлекеттік қбағалы металдар мен бағалы тастар қорындағы платина, платина тобының металдарының, табиғи алмаздардың қоры туралы мәліметтерді мемлекеттік құпияға жатқызады. Тағы бір қызықты дерек, Қырғызстан Республикасының заңына сәйкес табиғи ресурстарды пайдалану туралы мәліметтер құпия болып саналмайды, ал Қазақстан мен Ресей бұл мәселеде басқа позицияны ұстанады. РФ мен ҚР заңдарына сәйкес ресурстық әлеует, жер қойнауындағы баланстық қорлар, пайдалы қазбалардың стратегиялық түрлерін табу, өндіру және қолдану туралы деректер мемлекетті құпияға жатқызылған. Мәліметтерді құпиялау және құпияны ашу тәртібі Қазақстан, Ресей және Қырғызстан заңдарына сәйкес үшеуі де мәліметтерді құпиялауда заңдылық, негізділік және уақтылық қағидаларын ұстанады. Бұл жерде заңдылық құпиялаудың консттуция мен сәйкес мемлекеттің заңдарына сәйкес құпиялау, негізділік – қоғамның, азаматтар мен мемлекеттің өмірлік маңызы бар мүдделерін салмақтай отырып сараптамалық бағалау арқылы нақты мәліметтерді құпиялаудың орындылығын анықтау. Уақтылық қағдасы, бұл Қазақстан заңы мен Ресей заңы тұрғысынан алып қарағанда мәліметтерді таратуға шектеу қою оларды алған сәттен бастап та, алдын ала да белгіленуі мүмкін. Қырғызстан заңы мәліметтердің таралуына алдын ала шектеу қою мүмкіндігін қарастырмайды, ал мәліметтердің пайда болу сәтімен ғана шектеледі. Атап өту қажет, қаралып отырған заңдарға сәйкес мәліметтер мемлекеттік құпияларға жатқызу лаузымды тұлғалармен жүзеге асырылады, олардың тізілімі сәйкес мемлекеттік билік органымен бекітіледі: Ресей мен Қазақстанда – бұл президент, Қырғызстанда – үкімет. Бұл жерде мәліметтерді мемлекеттік құпияға жатқызу оның құпиялылық дәрежесіне байланысты жүзеге асырылады: «ерекше маңызды», «өте құпия», «құпия». Мәліметтерді құпиялау мерзімдері отыз жылдан аспауы керек, тек ерекше жағдайларда ғана олар мемлекеттік құпияларды қорғау жөніндегі өкілетті органның қорытындысы бойынша ғана ұзартылуы мүмкін. Құпияны ашу тәртібі барлық үш мемлекетте де үкімет актілерімен анықталады. Бұл жағдайда мәліметтердің құпиясын ашу үшін мемлекеттік құпия болып саналатын мәліметтермен ашық түрде өзара алмасу бойынша халықаралық міндеттемелерді мемлекеттің өзіне жүктеуі, нәтижесінде мемлекеттік құпияға жататын мәліметтерді ары қарай қорғау орынды болмайтын объективті жағдайларды өзгерту негіз болып табылады. ҚР заңы ақпараттардың құпиясын ашуға себеп болатын негіздемелерге қосымша құпиялау мерзімінің аяқталуы мен қылмыстық үрдіс кезінде жедел-іздестіру қызметінің нітижесін қолдану қажеттігін де қосады. Мемлекеттік құпия болып табылатын мәліметтерді қолдану Қарастырылып отырған заңдарға сәйкес бағыныстылық қатынаста тұрмайтын және бірлескен жұмыс атқармайтын органдар мен ұйымдар арасында құпияланған мәліметтерді беру осы мәліметтің иесі болып табылатын мемлекеттік органның санкциясымен ғана жүзеге асырылады. Егер құпияланған мәліметтер бірлескен басқа жұмыстарды орындаумен байланысты ұйымдар немесе азаматтарға берілсе, онда мұндай беру аталған мәліметтерге ие болып саналатын мемлекеттік органның келісімімен, тапсырыс берушімен жүзеге асырылады. Бұл жағдайда мемлекеттік құпия болып саналатын мәліметтерді бергенге дейін тапсырыс беруші Қазақстан Республикасының Ұлттық Қауіпсіздік Комитетімен берілетін, құпиялық деңгейіне сәйкес келетін мәліметтерді қолданумен жұмыс істеуге ұйымның рұқсатының болуына (ресейлік заңнамада – құпия ақпаратты қолданумен жұмыс жасауға арнайы лицензия), ал азаматтарда – сәйкес тиісті рұқсат қағаздың болуына көзін жеткізіп алуы тиіс. Әрбір заңмен мемлекеттік құпияларға рұқсат ару тәртібі бекітілген, ол келесілерді қоспағанда қарастырып отырған мемлекеттерде жалпы алғанда бірдей. Қызғызстан заңы ресейлік және қазақстандық заңдарға қарағанда арнайы рұқсатсыз және оларды жарияламау туралы міндеттемелерді рәсімдеусіз мемлекеттік құпияларға рұқсат етілген кейбір тұлғаларды анықтайды. Бұл Қырғызстан Республикасының Президенті, премьер-министрі, үкімет мүшелері, Қырғызстан Республикасының жогорку кенеш депутаттары (Қазақстан парламентінің баламасы) және оларға теңестірілген кейбір лауазымды тұлғалар. Оған қоса, Қырғызстан Республикасының заңы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғаларды мемлекеттік құпияларға рұқсатқа тікелей тыйым салады. Соңғы сұраққа ҚР заңы анағұрлым адал қарайды, онда шетел азаматтарының мемлекеттік құпияларға рұқсат алу құқығы қарастырылған, бірақ, тек Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдерді жүзеге асыру аясында. Лауазымдық тұлға немесе азаматқа мемлекеттік құпияларға рұқсат беруден бас тартуға келесілер де негіз бола алады: Сотпен әрекетке қабілетсіз деп танылған немесе әрекетке қабілеттілігі шектелген болса, қасақана қылмыс жасаған үшін заңмен белгіленген тәртіпте күші жойылмаған сотталғындығы болса (Ресей заңында – мемлекеттік немесе ауыр қылмыс жасағаны үшін); Денсаулық сақтау саласында өкілеттілігін жүзеге асыратын мемлекеттік органмен бекітілген тізілімге сәйкес мемлекеттік құпиялармен жұмыс істеуге қарсы көрсетілген медициналық көрсеткіштері болса; Тұрақты түрде шетелде тұрса және басқа мемлекетте тұрақты тұру үшін кетуге құжаттарын рәсімдеу; Рәсімделіп жатқан тұлғаны тексеру кезінде Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігіне қауіп төндіретін әрекеттер анықтау; Тексеруден жалтарса және (немесе) өзі немесе туыстары туралы жалған мәлімет ебрген жағдайда. Мемлекеттік құпияға рұқсат беру салдары Жалпы ереже бойынша мемлекеттік құпияларға рұқсат алған лауазымды тұлғаның немесе азаматтың құқықтары уақытша шектелуі болады. РФ мен ҚР заңдарының нормаларына сәйкес мұндай шектеулер келесілер болуы мүмкін: - мемлекеттік құпияларға рұқсатты рәсімдеу кезінде жасалған еңбек келісім-шартымен қарастырылған мерзім ішінде шетелге шықпау; - мемлекеттік құпия болып саналатын мәліметтері бар ашылымдар мен өнертабыстарды қолдану және ондай мәліметтерді тарату құқығын шектеу; - мемлекеттік құпияға рұқсатты рәсімдеу барысында тексеру шараларын жүргізуде жеке өмірге қол сұғылмаушылық. Мемлекеттік құпияларды қорғау органдары Қазақстан мен Қырғызстан Республикаларының Заңдары мемлекеттік құпияларды қорғау органдарына Үлттық қауіпсіздік комиететін қосады, ал РФ Заңы аталған органның орнына мемлекеттік құпияларды қорғауды қамтамасыз ету бойынша құзырлықты федералды атқару билігі органдарына (қауіпсіздік министрлігі, қорғаныс министрлігі, РФ президенті жанындағы үкіметтік ақпарат және байланыс федералды агенттігі), сонымен қатар сыртқы барлау қызметіне, РФ президенті жанындағы мемлекеттік техникалық комиссияға және жергілікті жерлердегі олардың органдарына жүктеген. Қазақстандық және ресейлік заңдар мемлекеттік құпияларды сақтау бойынша арнайы өкілетті органды қарастырып, оған аталған салада айтарлықтай үлкен өкілеттікті берген, ал Қырғызстан заңы мемлекеттік органдар жүйесіне мұндай органның орнына Қырғызстанның Әділет министрлігін қосады және оған мемлекеттік, әскери және қызметтік құпияларды құрайтын мәліметтерді жариялаудан қорғау бойынша үйлестірушілік, кеңестік және бақылау қызметтерді жүктейді. Қазақстанның мемлекеттік құпияларды қорғау жөніндегі өкілетті мемлекеттік органына ерекше назар аудару қажет. ҚР 1999 жылғы 13 мамырдағы заңын қабылдағаннан кейін Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен Үкімет құрамына кірмейтін арнайы орган – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік құпияларын қорғау жөніндегі агенттік құрылған. Алайда ары қарай республиканың мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру үрдісінде бұл орган Қазақстан Республикасының Премьер-Министрінің кеңсесіне қосу арқылы қайта құрылған, бұл басқару үрдісін орталықтандырылмауына жол бермеуге, мемлекеттік аппараттың санын қысқарту және шағын кәсіби Үкімет құруға бағытталған мемлекеттік саясатпен байланысты болуы мүмкін. Бақылау сұрақтары: 1.Мемлекеттік құпиялар. Мемлекеттік құпиялар туралы заңнаманың дамуы. 2.Мемлекеттік құпияларға жататын мәліметтер. Мемлекеттік құпияларды қорғау органдары. жүктеу/скачать 23.27 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|