Лекция:: 30 Семинар: 10 СӨЖ: 95 Барлық сағат саны: 135

Б¥Ү әлем елдерін бірнеше нышандар бойынша топтастырады. Елдерді Адам Даму Индексі (АДИ) бойынша топтастыру.

БҰҰ-ның тәжрибесіне 1990 жылдан бастап енгізілді. Сондықтан оқу материалдарында әзірше мағынасы кең ашылған жоқ. Оның қыр-сырына нақты тоқталмай-ақ АДИ таза экономикалық көрсеткіш еместігін атап кетейік. Оған кіретін тағы да басқа көрсеткіштер: білім беру,денсаудық сақтау, сыртқы орта жағдайы және т.б. Жаңа топтастыру авторларының ойынша,ол елдің прогресін елдің экономикалық даму деңгейіне қарағанда толығырақ анықтауға мүмкін береді. Мүндай тәсіл пайдаланылғанда адам басына шаққандағы жалпы үлттық өнім (ЖҰӨ) немесе жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) ретінде дәстүрлі түрде есептелетін елдің экономикаль іқ даму деңгейінің көрсеткіші негізгі болғанмен,көп көрсеткіштің бірі болып табылады.

Осы топтастыру тәсілі бойынша әлем елдері 3 топқа белінеді: АДИ-ның жоғарғы деңгейі (АДИ 0,800 және одан жоғары) 53 АДИ срта денгейі (0,500-Ден 7°о - ға дейін)-б7 ел; АДИ те і деңгейі (0,500-ден төмен). Бұл көрсеткіш талдау көп елдерді қарастыру біздің міндетімізге жатпайды, сондықтан осы топтастыруды туралы көбірек білгісі келгендер түпнұсқа деректерге көңіл аударуларына болады.Айта кететініміз,осы топтастыру бойынша 1994 жылы Қазақстан екінші топтың 30 орнында болады.

Бұл көрсеткіш келтіріп отырған себебіміз, ол ең беделді халықаралық ұйым болып табылатын БҰҰ-ныңІтоптастыру тәсілі. Жаңа топтастыру тәсіліне өтудің өзі,БҰҰ институтарында адам өмірінің деңгейі мен сапасы түсінігін әр түрлі елдердегі адам жағдайларын бағалауда өзгерістер болып жатқанын немесе басқаша айтқанда адамзат дамуын бағалау идеологиясының өзгеріп отырғандығын көрсетеді. Осындай беделді ұйымның дүниетанымындағы өзгерістер ХЭҚ-ға әсерін бермей қоймайды.

Екінші топтастыру тәсілі-американ долларының есептелген жалпы
ұлттық өнімінің адам басына шаққандағы көрсеткіші. Бұл көрсеткіш
бойынша елді бір топқа жатқызу критерилері уақыт аралығында
өзгеріп отыратындығы атап кету қажет. Дүниежүзілік банктің 1995
жылғы соңғы топтастырудың әлем елдерін бұл көрсеткіш бойынша 4
топқа бөлінеді:

1. 
   Төмен табыс-765 және одан төмен-63 ел.
   
2. 
   Орта төмен табыс-766-3035-65 ел.
   
3. 
   Орта жоғары табыс-3036-9385-30 ел.
   
4. 
   Жоғары табыс-9386 және одан жоғары-51 ел.
   

Адам басына шаққандағы орта табыс көлемінің қазіргі әлемдегі елдер арасындағы алшақтағы корсету үшін бірнеше мысал келтірейік.

Керсетілген жылы бірнеше орынды Люксембург-41210 доллар,одан кейін Шведцария-40630,Жапония-39640,Дания-29890,АҚШ-26980 доллар жене т.б.

Дамымаған елдер арсында адам басына шаққандағы орта көрсеткіш Эфиопияда-100 доллар, Заир мен Танзанияда-120, Сьерра-Леоис мен Руандада 80, ал Мозамбикте т ек 80 доллар ғана болды.

жоғары табыс деңгейі бір немесе бірнеше тауар|есебінен құрылғандықтан, оларды өндірісі дамыған елдер қатырына жатқыза алмаймыз. Елдердің экономикалық даму бойынша топтастырғанда, мұндағы мәселе экономиканын "кешенділігі", яғни оның ресурстарды тауып қана қоймай, оны өңдеу мұмкіндігі туралы болып отыр.

Осы нышаны бойьнша елдер екі үлкен топқа бөлінген: өнеркәсібі дамыған елдер (44 ел) және дамушы елдер (132 ел). Соңғыларының ішінде артта қалған нашар дамған елдер тобы бөлінеді (47 ел). Қазақстан бұл топтасыру бойьіңша өнеркәсібі дамыған елдер қатарына кіреді,бірақ көптеген көрсеткіштер бойынша дамушы елдер қатырына жатамыз. Табыс деңгей мен экономика " кешенділігі" ХЭҚ қатысушыларыңың ішкі және сыртқы экономикалық саясатындағы іс-әрекетін айқындап,олардың ХЭҚ-на қай дәрежеде қатыса алатындығы анықтайды.

XX ғасырдың экономикалық теориясьшда жоспарлы экономиканы нарықтық экономикаға қарама-қарсы қою дәстүрлі болған. Дамушы елдердің экіономикасын кеңеіс зкономикалық әдебиетінде "социалисттік немесе капиталистік ба|ғыттағы" деп сипаттау қабылданған еді. Шындығында экономикалық жүйелердің саны өте көп. Мысалыға: белгілі американдық оқулықта оның 4 түрі аталған:таза капитализм.әкімшілдік-әміршілдік экономика,аралас жүйе,дәстүрлі экономика. Бүл жерде айта кетсек,әлемдегі барлық экономикалық жүйелер аралас,тек қана белгілі бір түрі басыңқы нышанберуі мүмкін.Осыған байланысты елдердің сыртқы экономикалық саясатта бүл жүйелердің логикасымен қажеттіліктері негізінде жасалуына орай ХЭҚ түрлі модификациялануына ұшырайды.

Экономикалық әдебиетте қарастырылып отырған мәселе бойынша кең тараған пікір әлемнің "екі полистіктен" көп полистікке айналуы болып отыр.Қазіргі кезде экономикалық қуаттылықтың "полистігі" Еуропалық Одақ,Солтүстік Америка,Жапония болды. Болашақта оларға басқа мемлекеттер мен аймақта қосылуы мүмкін.Бұл мәселелер клесі тауарларда толығырақ қарастырылады.Осы жерде кеңшімізді тағы бір жақа -мемлекеттердің экономикалық қуаттылығына бөдейік.

Әдетте елдер бұл нышандары бойынша 1 топтастырылмайды,өйткені экономикалық даму деңгейімен экономикалық қуат әр түрлі үғым екендігін

бәріне де белгілі.
Бірінші ұғым елдің адам басына шаққандағы ЖҰӨ мен ЖІӨ өндіру мүмкіндігі көрсетеді, ал екіншісі - сол көрсеткіштердің абсолюттік корінісі болып табылады.Соидықтан елдің экоиомика қуаттылығы даму деңгейімен ғана емес, халық саны территория қөлемі.одаи кейін ғана экокомикалық даму мен анықталады.Мысалы 1991 жылдың мәліметтеріне сәйкесғ адам басына шаққандағы Ж¥Ө көлемі бойынша бірінші орында Швейцария (33710 доллар), ал Қытай (1680 доллар) орта табысты елдер тобында болды. Ал ЖІӨ келемі бойынша қараса Швейцарияда 232 млд. доллар і болса Қытайда 439,3 млрд.доллар болған. Соңғы мәліметтер бойынша Қытай бұл көрсеткішінен әлемде екінші орынға шықты. Елдің экономикалық қуатының ХЭҚ-да ете маңызды мәні бар,өйткені елдің ХЭҚ езгерісіне әсер еру мүмкіндігі осы көрсеткіштерге байланысты.

"Экономикалық интернационализация" ұғымы оқу және ғылыми әдебиетте кең пайдаланылады. Бірақ, кейде не туралы әңгіме болып жатқаны түсініксіз. Мысалыға, кең таралған Р.И.Хасбулатовтың редакциялауымен жазылған кітапта былай деп айтылады: "дүниежүзілік шаруашылықтың дамуымен қалыптасумен қоса жүретін ең маңызды,тұрақты және ұзақ мерзімді тенденция -интернационализация процесінің тоқтаусыз есуі...Интернационализацияға: халықтың экономикалық,мәдени,ғылыми және басқа қоғамдық байланыстарының өзара қарым-қатынастарымен езара тәуекелділігімен тежейтін әр түрлі кедергілерді біртіндеп жою арқылы оларды жақындастыру және бастапқыдай ұлттық қоры қалыптастырды халықаралық құрылыстарға айналдыру кіреді

Шын мәнінде "интернационал" деген соз қазақша "халықаралық" деген мағынаны білдіреді,осыған орай, интернационализация туралы айтқанда,зерттелетін құрылыстардың халықаралық сипатын айтамыз. Демек, экономиканың интернационализациясы ұлттық экономикалық процесс.

Мұндай мағынада түсіндіріліп отырған интернационализация -ХЭҚ сияқты көне құбылыс. Тарихтан белгілі болға мұндай,әр түрлі елдер арасындағы экономика байланыстар б.д.д. даиыған еді. Бірақта, көрсеткен пән авторлары оны білген жоқ деуіміз дұрыс емес. Олар Рим импецериясының болашақ дүниежүзілік қатынастардың алғашқы

Мұндай байланыстар ұлттық экономиканың жетіспейтін ресурстармен қамтамасыз ететін ендірістік және тұтыну секторына қызмет ететін 6іртұтас ұдайы өндіріс процесінің обективтіфакторы болып, халықаралық экономикалық қатынастарды өндірістік байланыстармен бекітті деп айтуға болады.

Қазіргі ХЭҚ-ға қатыспайтын ел немесе халық жоқ және экономика интернационализациясы жалпьілама қүралыс болып отыр. Халықтар мен мемлекеттер арасындағы кеңейіп келе жатқан өзара байланыстылық пен өзара тәуелділік көптеген тарихи,әсіресе техникалық және экономикалық сипаттағы факторларымен анықталған. Бұл жерде экономикалық интррнационализациясының жылдамдатылуының обективті негіздерін адцатын кептеген басылымдарды пайдалаудың қажеттілігі жоқ. Бұл мәселелер оқу әдебиеттеріне ғана емес,ғьшыми әдебиеттеде барынша түсіндірілген.Келесі тарауларда кітаптың логикалық қүрылымына байланысты бәрнеше мәселелерді тоқталамыз,ал бүл мәселелерді і тереңірек қарастырысқысы келгенде арнаіф әдебиетке жүгіңгені жөн.

Қазіргі экономикалық процестердің үлттық сипаты тереңдеуі, "экономика глобализациясы", "глобалды экономика" және т.б. ғылымдардың пайда болуына әкеледі. Жоғарыда көрсетілген жүмыста бізді таң қалдырған жағдай - әлем экономикасының глобализациясы трансүлттық компаниялардың іс-әрекетіне байланыстырылуы. Трансүлттық компаниялардың әлемдік экономикалардағы процестермен ХЭҚ-ға улкен әсер беретіні сөзсіз.Ол туралы "ХЭҚ субектілері" атты тарауда айтылып өткен,әрі қарай арнайы бөлімде толық талқыланады.

"Глобалды мәселелер", "әртүрлі процестер глобализациясы" деп
аталған қүбылыстарға келсек,ғьшыми әдебиетте ол 80-ші жылдарда
бекіткен және ол әртүрлі елдердегі өмір сүру жағдайларын
зерттеумен,оны жақсарту жайында үсыныстар берумен айналысатын
халықаралық үйымдар мен институттардың қызыметімен тікелей
байланысты. "Глобалды" деген сөздің өзі "бүкіл әлемді қамтыған",
"бүкіл әлемдік" және т.б. сондай үғым береді. Яғни бұл жерде
алғашқыда жергілікті болып көрінгендермен, әлемдік салдары болып
отыр. Демек,әлемдік экономиканың глобализациясы дегенімен,
әлемдік салдары бар процестар мен шешімдер туралы болып
отыр. Демек, әлемдік экономиканың глобализациясы дегеніміз,бірінші
кезекте, экономикадағы ұдайы өндіріс процесін интернационализациялаудың ХЭҚ-ға қатысушылардың экономикалық мүддесіне әсер етпей шешім қабылдай алмауы;сатысын білдіреді.

Американдық немесе канадалык фермерлердің кез қелген шешім,

Экономикалық процестердің глобализациясы ХЭҚ-ң әлемнің

Көптеген тарихи, саяси, мәдени және т.б. сипаттағы себептерге

Қазіргі экономикалық әдебиетте бұл процесс әлемдік экономикадағы аймактандыр деп аталады. Аймақтанды біздің ғаырымыздың екінш жартысында қарқынды дами бастады, оқу әдебиеттерде ол қазіргі әлемдік экономикадағы интеграция тақырыбында қарастырылады. Біз бұл процесті сапалы түрде ерекшелеп отырмыз, өйткені аймақтандыру мен интеграция өзара байланысты болғанымен,ХЭҚ дамуының әр түрлі сатысы екендігін ескерген жөн.

Латын тілінен алынған "регион" ("аймақ") сөзі облыс,ел мағынасын береді.Қазіргі жағдайда бір-бірінен әртүрлі нышандарымен ерекшеленетін белгілі бір территория,ал халықаралық қатынаста өзінің экономикалық-географиялық,саяси,ұлттық және т.б. белгілері бойынша жақын елдердің топтары ретінде қолданылады.

Қазіргі заманғы әдебиетте ең дамыған 3 аймақ туралы көп айтылады:

Қорыта келіп, айытатынымыз бір ел бірнеше аймақтық топ мүшесі

Тарау қорытындысында біз Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясатының кейбір аспектілерін қарастырамыз.

1. Халықаралық эволюиялық даму кезеңі бірнеше ғасырдан уақытқа созылып келеді.Сауданың мақысаты-тауарларды үтымды өткізу. Тездетіп сату және комерциялық іс-әрекеттің тиімділігін арттыру болды. Өз көлемі жағынан елдер арасындағы сауда айырбасы алдындағы позицияларды сақтандыруда. Сонымен қатар соңғы жылдары технологиялармен қызмет көрсету саудасы қарқынды дамуда. Сақтандырудың теориялық түсінігін берудің алғашқы талпыныстарымен осы бағытта ұсынылады. Жасау меркантелизм доктринасын болып табылады.

Қазақстан әлемдік шаруашылықтың құрамдас бөлігі болып саналады. Көптеген қазақстандықтар күн сайын басқа елдергде өндірілгең заттарды пайдаланады. Біз, бәріміз де, басқа елдерде өндірілген тауарлар мен қызметтерге ііріптармыз.

Алдын-ала бағалау бойынша казақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы 1999 жылы қантар-тамыз айларында 6453,5 млн. долларды құрады жәнс ол өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда 32%-ға төмендеді , мүның өзінде експорт йөлемі 3203,9 мян. долларды құрап, 25%-ға азайды, импорттың көлемі 3249,6 млн. долларды құрап, 37%-ға төмеңдеді

Кеден статистикасының мәліметтері Ібойынша, ұйымдаспаған сауданы қрспағанда, сыртқы сауда айналымы 5207,7 млн. Долларды құрады, оның ішінде эекспорт - 3092,8 млн. долар,айларындағы сауда теңгерімінің са|іьдосы 45,7 млн. Долар көлемінде теріске шықты. Сауда теңгерімінің теріс сальдосының қысқаруы тек: импорттың төмендеу есебінен мүмкін болғандығын, ол теңге девальвациясының күтілгең экспорт өсуіне жеткізбегендігін статистикалық мәліметтер айқын көрсетіп берді.

Халықаралық сауданың : абсолюттік және салыстырмалы деп. аталатын екі түрлі артықшылығын айыра білу қалыптасқан.

Халықаралық сауданың абсолют тік айырмашылыгы өнім өндіруді бір ел екінші елге қарағанда өте тиімді өндіре алғанда қалыптасады. Мысалы, ауа - рай мен географиялық жағдайдың қолайлылығы арқасында мандаринді АҚШ-та өндіргеннен гөрі Мароккода өсіру әлдеқайда арзанға түседі. Оның есесіне, АҚШ айтарлықтай жоғары технологияның, компьютерлер шығаратын құралдар мен дайындықтардан кеткен жұмысшьшардың иесі.'АҚШ компьютерлерқалыптастырудан, ал Мирокконың мандарин дер өндіруден абсолюттік артықшылықтары бар. Абсолюттік артықшылықтары бар өнімдерді айырбас жасасатын болса Марокко мен АҚШ, осы өнімдерді әрқайсысы өздерінде өндіргеннең гөрі әлдеқайда көп алатын болады.

Одан кейін біз мемлкеттік сауда саясатының құралдары (инструменттері) | - кедендік реттеу тәсілдері мен тарифтік емес кедергілермен танысамыз. Өйткені олар мемлекеттік сауда және бүкіл сыртқы экономикалық іе - әрекеттінің бағытын анықтап, ГАТТ -Әлемдік сауда құрымының сыртқы сауданың халықаралық реттелуін қарастыру қажет. (Әлемдік сауда ұйымы Уругвай келіссөздер раундынан кейін, ГАТТ негізінде 1994 жылы қүрылды).

Халықаралық сауданың салыстырмалы артықшылығы. көптеген мемлекеттердің қандайда бір тауарларды өндіру жөнінен абсолюттік артықшылықтары жоқ, слайда, барлық мемлекеттер халықаралық тауар айырбасына қатысады, себебі олардың салыстырмалы артықшылықтары деп. аталатын тұстары бар. Салыстырмалы артықшылығын мынадай жағдайға қарап айтуға болады-егер, өндірілген өнімнің баламалы құны басқа елдегіге қарағанда сол елде арзандау болып шықса.

Салыстырмалы артықшылық заңы, елдердің не себепті өте жоғары салыстырмалы артықшылықтары бар салалардағы тауарлар мен қызметтерді өндіруге маманданатындықтарын түсіндіреді.

1. 
   Халықаралық сауданың пайда болу себептері
   
2. 
   Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясатының негізгі бағыттары
   

Егерде белгілі бір тауардың бір тауардаң бір данасын өндіруге екінші

Фактортолықтылыққа- елдің өндіріс факторларымен салыстырмалы қамтамасыз етілгендігін анықтайтың көрсеткіш жатады.

Фактортолыктылық екі әдіспен аныкталады: әрбір фактордың салыстырмалы бағасы және өндіріс факторларынын абсолютті көрсеткіші.

2. Қоғамдық өндіріс мәселесі экономикалық теорияның бастапқы негізін құрайды. Адамзат баласының тіршілігінің негізін құрайтын да қалайтын – қоғамдық өндіріс. Ол материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбас және тұтыну процесін қамтиды. Өндіріс процесінің қоғамдық формасы қандай болса да, ол әйтеуір үздіксіз процес болуға, яғни сол бір сатылардан қайта- қайта өтіп отыруы тиіс. Қоғамның тұтынбай отыра алмайтыны сияқты, ол өндірмей де отыра алмайды. Тарихта материалистік жолмен ұғыну мынадай қағидаға сүйенеді: өндірістен соң оның өнімдерін айырбастау да әрбір қоғамдық құрылыстың негізі болып табылады.

Қоғамдық өндірістің адамзат өміріндегі орны мен ролі ерекше. Егер әлем елдерінде өндірісті бір жыл түгіл, бірнеше апта тоқтататын болса, адамзат аштықтан құрып кеткен болар еді. Қазіргі таңда да рынокты қалыптастыруда қоғамдық өндіріс зор маңызға, тіпті әлемдік тіршілік негізіне ие болып отыр. Қоғамдық өндіріс - өендіргіш күштер мен өндіріс қатынастардың бірлігі. Ал , оның орын алуы, дамуы белгілі бір факторларға байлансыты. Ол факторларға мыналар жатады:

а) субьективті факторлар және жұмыс күші;

ә) обьективті, заттық факторлар немесе өндіріс құрал – жабдықтары. Осы арада біз еңбекке баға бере кетуіміз керек. Еңбек дегеніміз: мақсатқа сай атқарылған қызмет, адам мен табиғат арасындағы қарым – қатынас процесі. Мұнда адам өз қызметі арқылы, өзі мен табиғат арасындағы заттардың өзгеруіне себепкер болады, бұл алмасуды зерттеп, бақылап, реттеп отырады. Еңбек – бұл адамның саналы әрекеті. Оның басты ерекшелігі – адын- ала ойланып істелінеді, мақсатты іс – қимыл белгілібір нәтижеге жету көзделінеді.

1. 
   Халықаралық еңбек бөлінісі дегеніміз не?
   
2. 
   Өндіріс факторларының мобильділігінің экономикалыө мәні.
   

1. 
   Өз елінен өнімді шығару арқылы. Соның ішінде шикізатты сатудан гөрі, сатқанда көібірек пайда түсетін дайн өнімдерді шығаруға рұқсат беріліпі сән - салтанат заттарын әкелуге тыйым салынды.
   
2. 
   Делдалдықтар сауда,осы мақсаттарға шетелге ақша шығаруға рұқсат беріледі. Бұл жерде тек бір принцип алға тартылды: бір елде арзанырақ алып, басқа елде қымбаттырақ сату. Активті сауда балансымен шетел рыноктарын жаулауды қамтамасыз ету үшін, мемлкет еге тауар^; әкелуді шет елдік тауарларға салық салу арқылы шектеп, сыртқы рыноктарды сүранысқа ие тауарлар өндрісіне арнайы сыйлықтар төлей отырып шетке шығаруды ынталандырды.
   

Меркантилистер пікірі бойынша, байлықтың өсуі тек қайта бөлу арқылы мүмкін болады және әрбір ұлтқа басқа елдердің үстем болу үшін мықты экономика ғана емес, күшті армия, әскери және сауда флоты кіретін қуатты мемлкетік машина қажет. Экономикалық жүйе олардың ол көзқарасына сәйкес үш сектордан тұрды: өндірістік сектор, ауьш шаруашыльіқ секторы және шетел отарлары. Саудагерлер экономикалық жүйенің пайдалы іс - әрекетінің маңызды тобы ретінде, ал еңбек - негізгі өндіріс факторы ретінде қарастырылды.