«Әңгімелеу мәтінінің стилистикалық ұйымдасу ерекшелігі»

Әңгімелеу мәтіндерінің лексика-грамматикалық құрылымдарының өзгешелігі әр автордың баяндау стиліне өзінше реңк береді. Ертегі, мысал жанрындағы шығармаларда әңгімелеу мәтіндері басым болып жатады. Жас оқырмандарға арналған бұл шағын жанр шығармаларында оқиғаның, ойдың бірізділігі қатаң сақталады да, оқушыны өзіне оңай ілестіріп отырады: «1) Ертеде бір шал мен кемпір болыпты. 2) Олардың үш баласы, бес ешкісі бар екен. 3) Бір күні үлкен баласы басқа жерден пайда кәсіп қылуға талап етіп, өзіне тиген енші ешкісін сойып алып, етінен кемпір мен шалға бір түйір де берместен арқалап кетіпті. 4) Келе жатса бір өнерші байдікіне келеді. 5) Бұл байға өнер үйренуге ол жігіт жалданыпты» (Ы. Алтынсарин. «Тазша бала» ертегісінен). Мұндағы етістік сөздердің -ып/-іп/-п көсемшелі тұлғасы тек қана оқиғаның өткен шақта болғанын білдіріп қана тұрған жоқ, оқиғаның логикалық байланысын, бірінен кейін бірі болғанын білдіріп тұрған ертегі жанрына тән ерекше стильдік элемент. Бір сөйлем мен екінші сөйлемді мағыналық және құрылымдық жағынан байланыстырушы мұндағы тәсілдер жалпы әңгімелеу мәтінінде ерекше белсенділікпен қолданылады. Осындай тәсілдердің арқасында әңгімелеу мәтіндері ауызша әңгімелеу стиліне жақын тартып тұрады. Сөздердің сөйлем басында қайталанып, сабақтасып келуі оның фоникасына, архитектоникасына ерекше әсер етеді. Ертегідегі әңгімелеу мәтіндерінде автор бейнесінің ІІІ жағы айрықша стильдік қызметте келеді. ІІІ жақ әрдайым бақылаушы, соның арқасында тыңдаушы (оқушы) да сырт бақылаушы рөлінде көрінеді.

Кез келген мәтіннің өзіне тән баяндалу ырғағы мен интонациясы болады және көркем мәтіннің эмоционалды-экспрессивтік ұйымдасуына ықпал етеді. Олардың көркем мәтінде түрліше қолданысы оның жанрлық ерекшелігіне де байланысты болады. Әңгімелеу мәтіндерінде суреттеуге қарағанда эпикалық баяндау тәсілі, ал суреттеу мәтіндерінде драмалық және лирикалық баяндау тәсілі басымырақ болып келеді. Осының барлығы мәтіннің стилистикалық тонына айрықша ықпал етеді. Шығарманың стилистикалық тоны дегенде туындының жалпы эмоционалды ауаны, шығарманың көңіл-күйі айтылады. Адамның көңіл-күйі сияқты шығарманың да адамға сыйлайтын көңіл-күйі болатыны белгілі. Шығарманың стилистикалық тоны оның интонациясынан, сол арқылы танылатын ырғақтан анық көрінеді. Ғылымда көркем прозаға тән ырғақ туралы түрлі көзқарастар бар. Ырғақ – бұл объективті құбылыс, сондықтан дүниедегі құбылыстардың өзіне тән өмір сүру ырғағы бар. Көркем прозаға тән ырғақ өлеңге ұқсамайды, бірақ ол да мәтіннің көркемдік тұтастығын жасауға, эмоционалды-экспрессивті бояуын жеткізуге үлес қосады. Суреттеуде ырғақ кеңістікті бейнелесе, әңгімелеу уақыт ырғағын, ал ойталқы логикалық құрылымдардың ырғағын бейнелейді. Ырғақ мәтіннің мазмұнына, ондағы автордың ойына қарай тез немесе баяу, орташа қарқынды болады. Сол сияқты көркем мәтін мазмұны оның эмоционалдық-экспрессивтік сипатына қарай «салтанатты», «байсалды», «риторикалық көтеріңкі», «метафоралық бояулы», «қатаң», «көтеріңкі» т.б. ырғақты, интонациялы болып келеді.

Көркем шығармадағы әңгімелеу мәтіндерінің ұйымдасу ерекшелігі туралы мынадай тұжырымдар жасауға болады: әңгімелеу мәтіндері бірыңғай құрылым, композиция бойынша жасалғанмен, көркем шығармада ол стилистикалық жағынан әртүрлі болып ұйымдасады да көркем шығарманы құраушы әрі тілдік, әрі стилистикалық мүше ретінде қызмет атқарады; әңгімелеу мәтіндерінің ұйымдасу ерекшелігі тұтас шығарманың стилистикалық композициясына әсер етеді, шығарманың өзіне тән «мінезін», «көңіл-күйін», интонациясы мен ырғағын қалыптастыруға қатысады; -көркем шығармадағы әңгімелеу мәтіндері кейіпкердің бейнесін сомдауға, ішкі сезім-күйлерін суреттеудің тәсілі ретінде де жұмсалады; осылардың барлығы жиналып келіп, әңгімелеу мәтінінің эмоционалды-экспрессивтік ерекшелігін жасайды. КСФ-ның ұйымдасуында автор стилінің логикалық құрылымы мынадай сатылардан көрінеді: объективтік-психологиялық құрылым; субъективтік-психологиялық құрылым; тілдік құрылым. Осы құрылымдардың нақты шығармадағы сипатына қарай жазушының типі және осыған байланысты шығармаға тән автордың дара стилі анықталады. Сол себепті сөйлеудің типтік түрлерін қарастырғанда оның мазмұндық қыры басты назарда болады.

Әңгімелеу мәтініне қатысты жүргізілген зерттеулер нақты мынадай тұжырымдар жасауға негіз болады:

- диссертацияда қазақ көркем прозасындағы әңгімелеу мәтінінің құрылуын, бір мағыналық тұтасымға ұйымдасу ерекшелігін анықтау барысында әңгімелеудің өзге мәтін түрлерінен айырмашылығы, оның тілдік-грамматикалық құрылымы, ақпараттық-мазмұндық ұйымдасу ерекшелігі және оның лингвистикалық табиғаты айқындалды;

- әңгімелеудің тақырыптық түрлерін анықтауға ондағы баяндалатын көркем уақыттың объективтік, субъективтік уақытқа қатысы негіз болады. Осыған байланысты оның тілдік-грамматикалық ұйымдасу ерекшелігі анықталып, талданды;

- әңгімелеу мәтіні өз алдына аяқталған сөйлеу бірлігі ретінде композициялық тұтастыққа ие болып келеді және оны құрайтын әр бөлік нақты мазмұнды жеткізуге қызмет етіп тұрады;

- әңгімелеу мәтіндерінің лексика-грамматикалық құрылымдарының өзгешелігіне, композициялық ұйымдасу ерекшелігіне қарай әр көркем шығарманың стилистикалық сипаты анықталады.

1 Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003. – 208-б.

2 Тураева З.Я. Лингвистика текста. – Москва: Просвещение, 1986. –

107 с.

4 Бабенко Л.Г., Васильева И.Е., Казарин Ю.В. Лингвистический анализ художественного текста. – Екатеринбург: Деловая книга, 2000. – 345 с.

5 Сыздық Р. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. – Алматы: Арыс, 2004. – 613-б.

6 Мұстафина С.С. Текстообразующие средства казахского языка. Автореф. канд. филол. наук. – Алматы: Институт Языкознания имени

А. Байтурсынова, 1986. – 24 с.

7 Құнанбаева С.С. Темпоральные отношения в казахском художественном тексте. Автореф. дисс. докт. фил. наук. – Алматы: Институт Языкознания имени А. Байтурсынова, 1991. – 43 с.

8 Шалабай Б. Көркем проза тілі. – Алматы: Білім, 1994. – 124-б.

9 Лосева Л.М. Как строится текст. – Москва: Просвещение, 1980. – 94 с.

және қазіргі қазақ әдебиетінің өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 2 бөлім. – Алматы: ҚазМемҚызПи, С.Демирел атындағы университет, 2007. – 354-359-б.

2 Көркем мәтін түрлері мен ерекшеліктері // «Қазақ диалектологиясының мәселелері және профессор Хасан Кәрімұлы» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2007. – 121-126-б.

3 Көркем мәтінді зерттеудің теориялық мәселелері // «Тіл білімі» ғылыми-теориялық конференция материалдары. 3 бөлім. – Астана: Л.Гумилев атындағы ЕҰУ, 2007. – 130-134-б.

4 Әңгімелеу мәтінінің жанрлық-стильдік ерекшелігі // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2007. – №11. – 56-61-б.

5 Композициялық сөйлеу формалары және дара стиль // Ізденіс. – 2007. – №4. – 54-57-б.

6 Сөз – жібек жіп, жыр – кесте // Ұлт тағлымы. – 2007. – №4. – 285-288-б.

7 Мәтінді зерттеудің психолингвистикалық мәні // «Профессор

С.М. Исаев: қазақ тіл білімі мен әдебиеттанудың теориялық және әдістемелік мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. 1 бөлім. – Алматы: ҚазМемҚызПи, Абай атындағы ҚазҰПУ, 2008. – 365-372-б.
Резюме
Маретбаева Марина Абильжановна
Языковая и стилистическая характеристика повествовательного текста
10.02.02 – Казахский язык
Актуальность исследования. Актуальность и необходимость исследования естества и природы «живого языка» возрастает с каждым днем. Вся информация о функциях языка сосредоточена в тексте. Текст – это совокупность особых типовых сигналов, которые закреплены в процессе речи. Ему присущи особые структура, форма и композиция. Лингвистика казахского текста, которая только начала формироваться, имеет достаточно значительный опыт. На данном этапе, когда в современной науке появляются все новые отрасли, всестороннее исследование вопросов лингвистики казахского текста особенно необходимо. Ясно, что оно в свою очередь станет опорой для исследований, имеющих отношения к обучению психолингвистического, этнолингвистического, когнитивного, прагматичного, компаративного, социально-лингвистического, культурно-языкового текста. Одним из важных вопросов лингвистики текста, которые особенно требуют изучения, является познание языковых и стилистических особенностей повествовательного текста. Повествование – одна из композиционно-речевых форм, обладающих категориями целостности, связанности и смысловой законченности, передачи информации. Повествовательный текст как единица, составляющая содержание произведения, является категорией, содержащая в себе относительные, логика семантические, психолингвистические, структурно-композиционные свойства. На сегодняшний день своеобразная природа повествовательного текста требует определенного исследования. Этим объясняются необходимость и актуальность данной исследовательской работы.

Целью исследования является определение структурно-стилистических особенностей повествовательного теста в качестве одного из членов, составляющих содержание художественного теста. В связи с этим научная работа ставила перед собой решение следующих задач:

- выявление теоретических оснований, которые могут стать опорой для исследования повествовательно текста;

- на основе коммуникативных, языковых и художественных особенностей текста, определить место и функцию повествовательного текста в системе целого текста, а также его соотношение с другими видами текста;

- выяснение особенностей организовывания повествовательного текста в художественном произведении с информационно-содержательной, композиционной и стилистической точек зрения;

- выявив значимо-семантические виды повествовательного текста в художественном произведении, уточнить их лексико-семантический характер;

- определение структурно языковых особенностей повествовательного текста.

- доказано, что повествование считается единицей, образующей текст художественного произведения, и что оно также является законченным значимым целым;

- с научно-теоретической точки зрения выяснилось, что повествовательный текст имеющий относительное направление с информационно-содержательной стороны, соответствует структурно-композиционным особенностям не похожие на другие виды текста;

- выявлены композиционные особенности повествовательного текста и их функции;

- проанализированы использование повествовательного текста в художественном произведении, а также его отношение к построению стилистической композиции, эстетического единства художественного произведения;

- выявлены тематико-значимые виды повествовательного текста относительно субъективного и объективного времени.

- КРФ – вид текста, составляемый для изложения повествовательного текста – события, действия по порядку с указанием места, времени;

- предложения – высказывания в составе повествования текста, образованные, в основном, последовательный, а также параллельной синтаксической связью, построены на основе следующих способов синтаксической связи: Подлежащее – Подлежащее – Сказуемое – Подлежащее, Подлежащее – Дополнение, Подлежащее – Определение.

- композиционная структура повествовательного текста состоит из таких частей, как введение, главная часть, заключительная часть, которые выделяются присущими им грамматическими структурами, различают значимые виды понимания: со значением действия, со значением времени, со значением места; между частью ведения и главной частью изложения в повествовательном тексте имеют место такие типы логико-семантических отношений, как противопоставление, выявление – конкретизация, сравнение, условность, причинно – следственные;

- повествовательный текст подразделяется на такие значимые виды, как со значением лица, событийно-значимый, в зависимости от отношения развития события к объективному и субъективному времени;

- своеобразие лексико-грамматических структур, особенностями композиционной организации повествовательных текстов определяется стилистическая характеристика каждого художественного текста.

Основные выводы и результаты диссертации были изложены на 2 международных научно-теоретических конференциях, на 2 республиканских научно-практических конференциях. По материалам диссертационной работы в республиканских изданиях были опубликованы 3 научные статьи. По научной работе всего было издано 7 материалов. Диссертация была обсуждена на кафедре теоретического и прикладного языкознания и на заседании объективного лингвистического семинара Казахского национального педагогического университета имени Абая.

The information about these function of speech we can find from text. The text is a groupe of special typical signals which are based and developed in speech. It has own form, composition and structure. Though human have been researching the speech for a long time it steel needs further investigating.

Though linguistics of kazakh text is new at this direction it has 10 years experiment. While in modern science appears new branches, the problems of Kazakh text linguistics needs especially all-round researchment.

Nowadays to investigate the linguistics Kazakh text is actual, because it will be base of researches in psyckolinguistics, ethnolinguistics, cognitivical, pragmatical, comparativical, social linguistics and in studying the text.

The one important problem’s of text linguistics which demands especially study is to get to know stylistical and speakable specialities of narrative text.

The narrative text is one of the compositional speech forms which possesses categories as completeness, connectiveness and communication.

The narrative text as an unit consistable content of composition has category which has logico-semantical, psyckolinguistical, structer compositional qualities. Nowadays the peculiar nature of narrative text demands definitive investigatement.

This explaines necessity and actuality of given researchment.

- to define theoretical meanings which will be the base of researchment narrative

text;

- on the base of communicational, lingual and art especiallies of text to sign the

- to define informational composition, compositional, stylistical organizational

especiallies of narrative text in art composition.

- to define meaning-thematic, lexical-semantical qualities of narrative text in art.

- to define linguistic-structural especially of narrative text.

Object of investigation of this work is narrative text and its structural-stylistical especially.

Methods of investigation at given work were used methods like these: explanation of opinions in researchments dedicating to linguistic texts, generalization, to group, comparison, analysis, to systematize, description, to experiment, to model

The materials of investigation are about 3000 of monologue speech and mixed types of art composition.

Sources of investigation were taken from works of famous Kazakh prose writers of XX century. (A.Baytursinyly, V.V.Vinagradov, V.V.Odincov, M,P.Brandes, I.R.Galperin, G.I.Solganik, O.A.Nechaeva, I.O.Moskalskaya, G.A.Zolotova, L.S.Vygotski, M.M.Mukanov, M.Zhinkin, A.R.Luriya, E.A.Referovskaya, I.I.Chernukhina, O.N.Gryshyna, K.Zhubanov, S.Amanzholov, M.Balakaev, A.T.Kaydar, R.Syzdyk, T.Kordabaev, E.N.Zhanpeisov, S.S.Kunanbaeva, B.Shalabai, Zh.A.Zhakipov, s.S.Mustafina, Z.Sh.Ernazarova, G.M.Azimzhanova, Zh.T.Kayshygulova etc.). The theoretical-methodical base of investigation composes thoughts of scientists which researches linguistics, stylistics, pragmastylistics about theory of text, psychology of text, theory of speech, art problems.

The novelty of the research:

- narrative text of art literature style which was not before researched in kazakh linguistics was linguistically considered;

- the narrative as component unit is forming the text of art composition and complete semantic totality was proved;

- scientific – theoretically turned out the narrative text which has relative direction from informatic – contentual side corresponds structure – compositional specialies differentiates from other types of text.

- the narrative text’s compositional specialties and its functions were made known.

- the use of narrative text in art composition, its relation to formation stylistical composition of work and aesthetic totality of art were anylised.

- the thematic-semantical types of narrative text with regard to subjective and objective time were defined.

It can uses as supplementary textbook in teaching text linguistics, stylistics, sections of linguistics (phonetics, lexicology, grammatics), in stylistics of art literature, speech culture, linguistic analyze of art text, also in special courses.

KSF – the narrative text which is based on retelling the story or action describing the time and place by order;

- sentences-expressions are consisting of narrative text in the main based on

consistent and parallel syntactic connection built on basis of Subject – Subject, Subject – Predicate, Subject – Object, Subject – Attribute syntactic connection methods;

- narrative text consists of introduction, retelling and conclusion parts which detaches with own grammatical structures and differentiates some semantic forms of meaning which are show action, place and time; there are some logically-semantic types of connection between the introductive and main parts of the narrative text as contrary, concrete defining, comparing, conditional and motive;

- according to the relation of action to objective or visual time there are semantic types carries subjective and eventual meanings;

- as a main text-making unit, narrative text takes part in making emotional-expressive, stylistic structure of composition.

The approbation and publication of the thesis.

Main summary and results of the dissertation were published in the 2 republican scientific publications and 2 in international scientific and practical conference proceedings. On the basis of this dissertation 3 scientific articles were published in republican publications.

According to this work were published only 7 materials.

The dissertation was discussed at the objective linguistic seminar of theoretical and practical linguistics of the Kazakh national pedagogical university after Abay.

At the end of work were given a list of used literature, art composition from

which were taken examples to this work.

Маретбаева Марина Әбілжанқызы

дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ
Басылуға 18.09.2008 жылы қол қойылды. Пішімі

Көлемі . Офсеттік қағаз. басылыс. Тапсырыс

Еаралымы дана. Бағасы келісімді. Баспасы.

050038.Алматы қаласы, даңғылы,