Мазмұны кіріспе микроэкономика пәні және методологиясы
фирма өзара қатынасын Курно дуополиясы ретінде жіктеуге болады, егер
жүктеу/скачать 1.74 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 3. Ойындар теориясына сәйкес олигополистердің шешімдері қабылдау процесі (үдірісі) ұйғарады
- ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫНЫҢ НАРЫҚТАРЫ 1. Қысқа мерзімді кезеңдегі өндіріс факторларына деген сұраныс
- Өндіріс факторының шекті табыстылығы
- 2. Ұзақ мерзімді кезеңдегі өндіріс факторларына сұраныс. Тепе-теңдік
- 3. Монопсониялық билігі бар өндіріс факторлар нарықтары
- 4. Монополиялық билігі бар өндіріс факторлар нарықтары
- 2 секторлы үлгісі пайда болады.
2. 2 фирма өзара қатынасын Курно дуополиясы ретінде жіктеуге болады, егер а) бәсекелес бағаларды қолдау саясатын жүргізетініне фирмалар сенеді б) бәсекелес өз шығарымын өзгертпейтінін әр фирма үйғарады (сенеді) в) фирмалар бірлесіп өндіріс көлемін таңдайды г) барлығы да дұрыс (жоғарыда айтылғандар)
а) бәсекелес үшін фирмалар кез келген стратегия нәтижесін бағалап талдайды б) фирмалар өз әрекеттеріне бәсекелестің іс-қимылдарын (әсер тигізуін) есептемейді в) фирмалар әрқашан бәсекелестер сәйкес стратегияны таңдайды деп ұйғарады г) барлық жауаптар дұрыс емес (қате)
Р = 200 – Q теңдеуден берілген. А фирмасының шекті шығындары шығарудың әр көлемі үшін 30 тең. Келесі сауалдарға жауап бер: а) егер В фирмасы өнімнің 50 бірлігін өндірсе, оған ең жоғары пайданы қамтамасыз ету үшін А фирмасының көлемі қандай болу керек? б) А фирмасы В фирмасының өндіріс көлемі 60 бірлікті құрайды деп санаса, оның өз шығаруы қалай өзгереді? 5. Баға көшбасшы – фирманың шекті табыс функциясы: MR = 9 – q. Шекті шығындар функциясы: MR = 1+q. Саланың қалған фирмалар ұсынысының қисық сызығы: Sn = 2 + 2q. Салалық ұсынысты анықтаңыз. 6. 2 олигополист – фирмалар өніміне деген сұраныс функциясы белгілі: Q1 = 20 – 3P1 + 2P2 және Q2 = 20 – 3P2 + 2P1, сонымен бірге олардың валдық (жалпы) шығындары: TC1 = 3Q1 және TC2 = 3Q2. Фирмалардың әрқайсысы балама бағалық стратегиясының біреуін таңдап алуға тиісті: нарықты иелену мақсатымен 10 долларды құрайтын бағаны қалдыру немесе оны 8 долларға дейін түсіру. Ойындар теориясы методологиясын пайдалана отырып, есепті шығарыңыз. 7. Олигополия нарығы 2 фирмамен көрсетілген әрқайсысының пайдасы тек қана өз шешімдері емес, бәсекелестер шешеімдерінен де тәуелді. Фирманың әр қайсысы 2 мүмкін стратегиясының 1 таңдайды: бағаны түсіру немесе сол қалпында қалдыру (бәсекелестің іс-қимылын білмей отыра). Мүмкін нәтижелер матрицасы кестеде көрсетілген (1 цифра – 1 фирманың пайдасы, 2 – екінші фирманың пайдасы сәйкес стратегияны таңдаған жағдайда).
Фирмалар қандай бағалық стратегияны ұстанады, неге? Олар осылай ең жоғары пайдаға жете ме? 8. Картель құрған 3 фирма шығындарының функциясы келесі кестеде көрсетелген:
Егер картель өнімнің 11 бірлігін шығарамыз деген шешім қабылдаса, олар шығындарды азайтуға тырысқан жағдайда осы көлемнің өндірісі 3 фирма арасында қалай бөлінеді? ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫНЫҢ НАРЫҚТАРЫ 1. Қысқа мерзімді кезеңдегі өндіріс факторларына деген сұраныс «Микроэкономика» курсының бірінші тақырыптары микроэкономика негізгі субъектілерінің бірі – тұтынушының (үй шаруашылығының) қызмет талдауына арналған. Тұтынушы қызметінің 2 жағын – дайын өнім тауарлар мен қызмет көрсету нарығында, сатып алушы ретінде және өндіріс факторларының нарығында сатушы ретінде зерделедік. Өндіріс факторларының нарығы: еңбек нарығы мен капитал нарығы. Ары қарай біз экономикалық қызметтің 2-ші субъектісі – өндірушінің талдауына көштік. Біз оның дайын өнім нарығындағы сатушы ретіндегі қызметін зерделегенбіз, енді өндіріс факторы нарығындағы сатып алушы ретіндегі оның қызметін қарайық. Сонымен, өндіріс факторларының нарығындағы сұраныс фирмалардан шығады. Өндіріс факторларының нарықтарын құрылымы бойынша айырады. Оларға қатысты нарықтық құрылымдардың 3 түрі бар:
Дайын өнім нарығында сияқты, өндіріс факторларының баға белгілеуі нарық түріне байланысты ерекшеленеді. Алдында факторлардың нағыз бәсекелес нарығын қарайық. Бұл нарықта сатушылар мен сатып алушылар көп, бірақ олардың біреуінде де нарық билігі жоқ. Бәсекелес нарық сатушылар мен сатып алушылардың толық ақпаратталғандығымен сипатталады. Өндіріс факторы нарығының ерекшілігі: нарықтық және салалық сұраныс деген сөздер – синонимдер емес. Факторлар нарығында жеке сұранысты (өндіріс факторларына жеке фирманың сұранысы), салалық сұранысты (осы саладағы әр фирманың жеке сұраныстарын сомалау әдісімен алынады) және нарық сұранысты (факторлар нарығының біреуіндегі сұраныс – еңбек нарығында немесе капитал нарығында, оны салалық сұраныстарды қосу жолымен алады) айырады. Факторларға деген сұраныстың екінші ерекшілігі – ол туынды, яғни тұтынушы сұранысына байланысты. Фирма өндіретін тауарға сұраныс неғұрлым жоғары болса, факторларға деген сұраныс соғұрлым үлкен. Осыған байланысты нағыз бәсекелес өндіріс факторларының нарығы 2 түрге бөлінеді:
Факторлар нарығында тепе-теңдік үлгісін салу үшін фактордың шекті табыстылығы мен ресурстарға шекті шығындар сияқты категориялардың талдауы қажет. Өндіріс факторының шекті табыстылығы фактордың қосымша бірлігін (шекті өнімді) пайдаланудан алынған өнім өсімінің (шекті табысты) өткізуден алынған қосымша табысқа деген көбейтіндісі ретінде өлшенеді. Ол MRP (marginal revenue product). MRP = MP·MR; MRPL = MPL·MR; MRPK = MPK·MR Тиісті мағыналарды қойғаннан кейін, аламыз: MRPL = MPL·MR = (ΔQ/ΔL)·( ΔR/ΔQ) = ΔR/ΔL MRPК = MPК·MR = (ΔQ/ΔK)·( ΔR/ΔQ) = ΔR/ΔK Ресурстарға сұранысты анықтайтын негізгі фактор – өндіріс факторлар шекті табыстылығының шамасы екендігі айқын көрініп тұр. Бұдан басқа, оған ықпал жасайтын ауыстырушы ресурстардың, комплементарий – ресурстардың бағалары және өндіріс технологиясының ерекшілігі. Дайын өнімнің нағыз бәсекелес нарығында фирма өз өнімін Р нарық бағасымен сатады дейік. Онда факторлардың шекті табыстылығы өнім бағасына көбейтілген фактордың шекті өнімі ретінде анықталады. Нағыз бәсекелестік жағдайларда MR = P болғандықтан: MRP = MP·P; MRPL = MPL·P; MRPK = MPK·P Өндіріс факторына деген сұранысты талдағанда, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді уақыттың кезеңдерін айырады.Өндіріс факторына деген сұраныстың қысқа мерзімді қисық сызығын салу шарты болып тек бір ғана ауыспалы фактордың бары саналады. Осы фактор ретінде еңбекті алып, оған деген жеке сұраныстың қисық сызығын салайық. Ол үшін алдымен еңбек табыстылығының қисық сызығын сызайық. 82 суретте дайын өнімдер нарығындағы фирма үшін MRPL қисық сызығы көрсетілген (жоғары қисық сызығы). Жұмыс уақыты көбейген сайын кемушілік қайтарым заңының әрекеті салдарынан шекті өнімнің шамасы түседі. Сондықтан MRPL қисық сызығының жағымсыз еңкіштігі бар, өнімге деген баға тұрақты болса да. 82 суреттегі төменгі қисық сызығы – MRPL қисық сызығы дайын өнімдер нарығындағы монополиялық билікке ие фирма үшін. Монополистің бағасы шекті табыстан асады (MR 
Жалақы MRPL=P•MPL MRPL=MR•MPL Жұмыс уақыты
MRPL = W; MRPK = I 83 сурет Еңбек нарығында жеке фирманың тепе-теңдігін көрсетеді
L' L
83 сурет. Еңбек нарығындағы фирманың тепе-теңдігі Еңбекке деген сұраныстың қисық сызығы MRPL қисық сызығымен беттеседі, бірдей келеді, өйткені осы қисық сызықтың әр нүктесі жалақы ставкасының (қосымша ақшаның) мүмкін болуында жалдайтын қызметкерлер санын көрсетеді. Сонымен, дайын өнімге деген сұраныстың қисық сызығы сияқты өндіріс факторларына сұраныс қисық сызығының еңкіштігі бар, бірақ оның себебі басқада. Еңбектің жеке ұсыныс қисық сызығының түрі – көлденен жалпақ тура сызық, яғни жалақының бұл ставкасы (мөлшері) (W1) бойынша фирма қанша қызметкерлер жалдағысы келсе, сонша жалдайды. Барлық қызметкерлер бірдей жалақы алып, бірдей шекті табыс әкеледі. 2. Ұзақ мерзімді кезеңдегі өндіріс факторларына сұраныс. Тепе-теңдік Екі факторлар ауыспалы болатын ұзақ мерзімді кезеңде оңтайландыру қиынға түседі. Оны мысалда көрейік. Еңбек те, капитал да ауыспалы факторлар болып табылса, фирманың еңбекке деген сұранысын анықтайық. 84 суреттегі А нүктесі жалақының ең алғашқы ставкасына (мөлшеріне) сәйкес. Жалақы мөлшерінің төмендеуінде де еңбекке деген сұраныс өседі (капиталдың шамасы сол күйінде қалса да, өйткені еңбектің шекті кірістілігі жалақы мөлшерінен жоғары болады). Еңбектің ары қарай арзандай беруінен өнім бірлігінің, өндірістің шекті шығындары да төмендейді, бұл өндіріс көлемінің өсуіне әкеледі. Осы ахуалда фирманың ең дұрыс шешімі – өндірістік қуаттарын кеңейту үшін капиталға инвестицияларды өсіру. Бұл MRPL қисық сызығын оңға қарай ауыстырады, сонымен бірге еңбекке деген сұраныс қисық сызықтары да ауысады, яғни сұраныс өседі. Сондықтан, еңбекке деген фирма сұранысы С нүктесіне түседі. 
Жалақы MRPL2 
А С
В DL MRPL1 Жұмыс уақыты
Ұзақ мерзімді кезеңде, екі фактор ауыспалы болып тұрғанда, еңбекке деген DL сұранысының қисық сызығы MRPL1 және MRPL2 қисық сызықтарынан икемдірек, себебі фирма капиталды еңбекпен ауыстыра алады. Соңында өндіріс факторларына деген салалық сұраныстың қисық сызығын сызайық. Оны жеке фирмалар сұранысының қисық сызықтарын қосу жолымен алуға болады. Жалақы мөлшері төмендеді дейік. Саланың барлық фирмалары үшін оның төмендеуіне байланысты 2 нұсқа мүмкін:
15
D1
15 долларға тең жалақы мөлшерінде, саладағы еңбекке деген сұраныс = L0. Жалақының 10 долларға дейін төмендеуі саладағы сұранысты L1 дейін өсіреді. Алайда, егер өнімге деген баға тұрақты болса, сұраныс одан сайын L2 дейін көбееді. Факторлар нарығында фирма пайдасын жоғарылататын ережені анықтау үшін, шығындарға теңей отырып, өндіріс факторларының бағасын пайдалану жеткіліксіз (қазірге дейін біз факторды сатып алуға кететін шығындар – ол фактордың бағасы, яғни жалақы немесе пайыз дедік). Енді орташа және шекті шығындарға сәйкес жаңа категорияларда қажеттілік туады (фирманың пайдасын жоғарылатуы кез келген нарықты МС пен АС шараларымен байланысты екені есімізде). Факторлардың бәсекелес нарығында тұрақты баға бойынша фирма факторлардың қанша санын сатып алам десе де алады, яғни ұсыныс қисық сызығы мүлде икемді (83 суреттегідей). Фирмада нарық билігі жоқ болғандықтан, ол бағаға ешқандай әсер ете алмайды. Фирма ұсынысының қисық сызығы факторлар санына қандай баға төлеуге тиісті екендігін көрсетеді. Сондықтан бұл өндіріс факторларын сатып алуға фирманың орташа шығындар қисық сызығы екен, ол ARC (average resource costs) деп белгіленеді. Сонымен бірге өндіріс факторларын сатып алуға фирманың шекті шығындары (ресурстарға шекті шығындар) болады – сатып алатын фактордың әр қосымша бірлігіне фирма шығындары, олар MRC (marginal resource costs) деп белгіленеді. Өндіріс факторларына шекті шығындар қисық сызығы дайын өнім нарығында шекті шығындар қисық сызығымен беттеседі. Ресурстардың бәсекелес нарығында шекті және орташа шығындар қисық сызығы сәйкес келеді. Сондықтан, 83 суреттегі графикте ұсыныс қисық сызығын осылай белгілеуге болады: SL = MRC = ARC MRP қисық сызығы MRC = ARC қисық сызығынан жоғары жатқанша, фирма факторлардың көп санына ие болып, пайдасын жоғарылатады, себебі MRP>MRC (шекті кіріс шекті шығындардан асады). Оған сәйкес, MRP MRP = W. Өндіріс факторларына сұраныс қисық сызығын салуының (сызуының) барлық жақтарын қарастырып (еңбек мысалында), факторлар нарығындағы тепе-теңдік үлгісін салуға кірісеміз. Біз пайдаланған маржиналистік амал (тәсіл) өндіріс факторларына сұраныс талдауымен бірге факторлардың ұсынысын талдауында да қолданады. Осы фактор алатын сыйақы оның пайдалануының орнын толтырғанша, фактор ұсынысы бар болады. Осылай фактор ұсынысы мен сұранысы араларындағы тепе-теңдікке жетіп, олардың реттеуіші баға болып табылады. Ол факторлардың ең нәтижелі қолдануын қамтамасыз етіп, ең өндірісті салаларда пайдаланудың кепілі болып келеді. 86-а суретте бәсекелес еңбек нарығындағы тепе-теңдік көрсетілген (дайын өнімнің бәсекелес нарығында): тепе-теңдік жалақы WE құрайды, ал еңбектің тепе-теңдік ұсынысы (жалдаған жұмысшылар саны) LE . ж SL vM SL wE wM P•MPL DL=MRPL DL=MRPL LE. жұмыскерлер LM жұмыскер- саны лер саны а) өнімнің бәсекелес нарығы б) өнімнің монополя- лық нарығы 86 сурет. Еңбек нарығындағы тепе-теңдік Бәсекелес нарығындағы өндіріс факторларына сұраныстың қисық сызығы фирма өндіріс процесінде (үдерісінде) пайданы қосымша пайдаланудан алынған пайданы көрсетеді. Сонымен, еңбек нарығында, нарық тепе-теңдік нүктесінде еңбектің шекті табыстылығы оның шекті шығындарына тең, яғни MRP1/W = MRPK/i. Капитал нарығында да осылай. Егер екі нарық (дайын өнім нарығы және факторлар нарығы) нағыз бәсекелес болса, өндіріс факторлары нәтижелі пайдаланады, себебі валдық табыс пен валдық (жалпы) шығындар араларындағы айырма көбееді (өседі). Егер дайын өнім нарығы монополиялық болып (86-б суреті), MRPL = MPL·P шарты сақталмаса, еңбектің шекті өніміне көбейтілген дайын өнімнің бағасын көрсететін қисық сызық сұраныс қисық сызығынан жоғары орналасады. Тепе-теңдік бұл нарықта жалақы = WM нүктесінде орын алады. (MPL·P) – тұтынушылар қосымша еңбек шығындарынан алатын шама, ал VM нүктесі қоғам үшін шекті пайданы білдіреді. Бұл пайданың себебі: монополист – фирма өндіріс факторларын көбірек сатып алып, соның арқасында өнім шығаруын көбейтіп, таза пайдасын өсіреді. 3. Монопсониялық билігі бар өндіріс факторлар нарықтары Егер дайын өнім нарығы монополия болса, одан туындаған факторлар нарығы монопсониялық билігі бар нарық болып табылады. Бұл бірегей факторларға, яғни тек қана осы өнімнің өндірісінде пайдаланатын факторларға таралады. Мысалы, IBM компаниясы монополист бола тұра, монопсониялық билікке ие. Монопсонист – фирма үшін факторларды алуға шекті және орташа шығындардың қисық сызықтары сәйкес келмейді. Өндіріс факторының ұсыныс қисық сызығы сала ұсынысының қисық факторы болып табылады (себебі, салада ол жалғыз ғана сатып алушы). Бұл ұсыныс қисық сызығы монопсонист орташа шығындарының қисық сызығы, өйткені ол фактордың әр бірлігіне бірдей баға төлейді. Орташа шығындар қисық сызығының жағымды еңкіштігі бар. Пайдасын өсіретін фирма, өндіріс факторына өз сұранысының көлемін анықтай отыра, шекті шығындарға бағдарланады. Шекті шығындары фактордың шекті табыстылығымен теңелгенше дейін фирма сатып алатын фактордың санын көбейте береді. Бұл нүктеде (87 сурет) монопсонист еңбектің  бірлігін жалдайды, олардың жалақы мөлшері =  – ол еңбектің бірлігіне сәйкес орташа шығындар қисық сызығындағы нүктемен көрсетіледі. Мына жәйтке назар аудару қажет: монопсонист жалдайтын еңбек саны () факторлардың нағыз бәсекелес нарығында пайдаланатын еңбек санынан аздау, жалақы мөлшері () бәсекелестіден (We) төмен.
ө бағасы ARC
wc w' D=MRPL факторлар саны L' Lc
ж w1 w2 SL w' А
L1 L2 L3 жұмыскерлер саны
Бұл үлгіде еңбекке деген сұраныс одақтық сектордағы (DU) еңбекке деген сұранысқа одақтық емес сектордағы еңбекке деген сұранысты (DNU) қосу жолымен пайда болады (құрылады). ж DU SL DL wU w' wNU DNU ∆LU ∆LNU жұмыскерлер саны 89 сурет. Жұмысшыларды жалдаудың 2 секторлы үлгісі Егер кәсіподақ өз жұмысшылары үшін жалақыны бәсекелесінен жоғары WU деңгейге дейін көтерсе, одақтық жұмысшылар саны ΔLU азаяды (қысқарады). Бұл жұмысшылар жұмысты одақтық емес секторда (бөлімде) тапқанда, ондағы жалақы мөлшері төмендей береді, нарық тепе-теңдік күйге келгенше. Монопсонист пен монополист кездесетін нарық 2 жақты монополияны білдіреді. Бұндай ахуал еңбек нарығында болады. Оның нақты мысалы: кәсіподақ пен компания басшылары араларындағы жалақы туралы келісімдер, олар батыс тәжірибесінде кең таралған. Екі жақ та нарық билікке ие болғандықтан, осындай келісімдердің нәтижесінде белгіленген жалақы бәсекелеске жақын болады.
жүктеу/скачать 1.74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
w
алақы жалақы
ндіріс факторының MRC
алақы
алақы