Мазм°ны кіріспе

61.1.Ба“алау ›±ндарыныЈ тЇрлері............................................................61.2.Машиналар мен жабды›тарды ба“алаудыЈ ›а“идаттары..............71.3.Ба“алаудыЈ ма›саты..........................................................................91.4.Ба“алау процессі................................................................................101.5.Машиналар мен жабды›тарды ба“алауда“ы шы“ын амалы..........111.6.Машиналар мен жабды›тарды ба“алауда“ы нары›ты› амал........181.7.Машиналар мен жабды›тарды ба“алауда“ы табыс амалы............222-тарау.ТЕХНОЛОГИЯЛЫљ МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫљТАР – ДЫў ТОЗУЫ ЖШНЕ ОЛАРДЫ АНЫљТАУ ШДІСТЕРІ............

312.1.Жалпы мЩліметтер.............................................................................312.2.Тиімді пайдалану уа›ытына байланысты Щдіс................................322.3.Жйндеу цикліне байланысты Щдіс....................................................362.4.ТабыстыЈ кемуіне негізделген Щдіс.................................................392.5.Машина ›±рылымын жекелей есептеу Щдісі...................................402.6.Физикалы› тозудыЈ коэффициентін аны›та“анда тЇзетілетін жЩне тЇзетілмейтін тозуларды есептеу............................................

422.7.Т±тыну ›асиетініЈ тймендеуіне байланысты Щдіс..........................482.8.инімділік диннамикасын талдау Щдісі.............................................492.9.Машина жа“дайын сараптамалау Щдісі............................................512.10.Корреляциялы› талдау Щдісі ............................................................532.11.Тікелей аны›тау Щдісі........................................................................562.12.Тозуды амортизация мйлшеріне байланысты аны›тайтын Щдістер.................................................................................................

573-тарау.МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫљТАРДЫў ФУНКЦИОНАЛ - ДЫ ЖШНЕ ЭКОНОМИКАЛЫљ ЕСКІРУІН (ТОЗУ) ЗЕРТТЕУ

62

3.1.Функционалды ескіру (тозу)...........................................................623.2.Капиталды шы“ындардыЈ Щсерінен бол“ан функционалды ескіру...................................................................................................

704.1.Жалпы мЩліметтер.............................................................................704.2.Техникалы› жабды›тардыЈ та“айындалуы мен техникалы› сипаттамалары....................................................................................

714.3.Шы“ын амалын ›олдану ар›ылы мЇліктіЈ нары›ты› ›±нын аны›тау...............................................................................................

734.4.Нары›ты› амалды ›олдану ар›ылы мЇліктіЈ нары›ты› ›±нын аны›тау.................................................................................................

784.5.Табыс амалын ›олдану ар›ылы мЇліктіЈ нары›ты› ›±нын аны›тау.................................................................................................

91НШТИЖЕЛЕРДІ ®ЙЛЕСТІРУ.........................................................94М®ЛІКТІў НАРЫљТЫљ љ°НЫ ТУРАЛЫ љОРЫТЫНДЫ......97љОРЫТЫНДЫ...................................................................................98љОЛДАНЫЛ’АН ШДЕБИЕТ ТІЗІМІ.............................................99

Нары›ты› экономика“а йткен жа“дайда жЩне нары›ты› инфра›±рылымныЈ ›±рыл“ан жа“дайында, Щр тЇрлі активтердіЈ, оныЈ ішінде: машиналарды, жабды›тарды жЩне кйлік ›±ралдарын ба“алаудыЈ йзекті мЩселесі туындады. љаза›станда мЇлікті заЈдастыру жЩне инвестицияларды активизациялау жа“дайында негізгі нары››а ›атысушылардыЈ ›ызметініЈ ай›ындылы“ын кйрсету Їшін йндірісті жЩне йндірісті емес негізгі ›орларды ба“алау ›ажетті болып табылады.

Б±дан бас›а, заЈды жЩне жеке т±л“алардыЈ жылжитын, жылжымайтын мЇлікті жЩне активтерін объективті ба“алау, несие ›орларын алу“а, меншікті сату“а, сатып алу“а жЩне айырбастау процессіне ›атысу“а мЇмкіндік береді.

љазіргі уа›ытта кЩсіпорын мЇлігін ба“алау Їлкен с±раныс›а ие. КЩсіпорынныЈ еЈ маЈызды активтері – машиналар мен жабды›тарды ба“алау болып табылады. Кйптеген кЩсіпорындарда ж±мыс›а жарамды жабды›тардыЈ ›алды› балансты› ›±ны нйлге теЈ. Біра›, сол уа›ытта“ы жабды›тыЈ шынайы тозуын ескерсек, жабды›тыЈ нары›ты› ›±ны едЩуір маЈызды йлшемді ›±райды.

Кейбір кезде керісінше жа“дайлар болады. Тиімділігі тймен машиналар мен жабды›тардыЈ баланста“ы ›алды› ›±ны едЩуір жо“ары болады. Осындай жа“дайларда машиналар мен жабды›тарды ба“алау маЈызды болып табылады.

Машиналар мен жабды›тарды ба“алауда тозу факторы еЈ маЈызды рйль ат›арады. Жылжымайтын мЇлікке ›ара“анда, машиналар мен жабды›тардыЈ тозуы уа›ыт йткен сайын ›ар›ынды тЇрде йседі. Негізінде машиналар мен жабды›тардыЈ ›±ны техникалы› жа“дай“а жЩне экономикалы› факторлар“а тЩуелді болып келеді.

Машиналар мен жабды›тарды ба“алау негізгі Їш кезеЈнен т±рады:

1. 
   жаЈа объектініЈ ›±нын а“ымда“ы ба“алармен аны›тау;
   
2. 
   тозудыЈ жиынты“ын аны›тау;
   
3. 
   ба“алау объектісініЈ ›орытынды ›±нын аны›тау.
   

Шр тЇрлі Щдістермен аны›тал“ан ба“алау объектісініЈ ›±ндары, ›олданыл“ан Щдіске байланысты Щр тЇрлі деЈгейде болады. Сонды›тан, на›ты бір ›±нды шы“ару Їшін нЩтижелерді Їйлестіру ›ажет.

Машиналар мен жабды›тарды ба“ала“ан кезде Щр тЇрлі ›±ндардыЈ тЇрлері ›олданылады. Біра›, ›±ндарды тЇрлерін аны›тамас б±рын оларды ба“адан ажырата білу ›ажет.

Ба“алауда“ы ›±н – б±л:

1. 
   меншік объектісініЈ а›шалай кйрінісі;
   
2. 
   меншік объектісініЈ болаша›та Щкелетін а“ымда“ы ›±ны;
   
3. 
   меншік объектісін сатудан тЇсетін а“ымда“ы табыстыЈ а›шалай кйрінісі.
   

- ба“алауда“ы ›±н“а теЈ емес, меншік объектісіне тйленетін сомма.

Ба“алау ›ызметінде нары›ты› ›±нныЈ тЇсініктемесі жиі ›олданылады. Б±л ›±нныЈ жалпы аны›тамасы Халы›аралы› ба“алау стандарттарында ›алыптас›ан. Нары›ты› ›±н – б±л машиналардыЈ, жабды›тардыЈ жЩне кйлік ›±ралдарыныЈ ы›тималды ›±ны. Ол бойынша мЩміле тараптары объектіні ба“алау туралы а›паратпен таныс болып, Щрекет ететін жа“дайда осы объект бЩсекелестік шартта“ы мЩмілелер негізінде иелігінен айырылуы мЇмкін, ал мЩміле ба“асында ›андай да бір тйтенше жа“дайлар белгіленбейді. ТЩжірибеде нары›ты› ›±нныЈ екі тЇрі ›олданылады: жаЈа машиналардыЈ, жабды›тардыЈ жЩне кйлік ›±ралдарыныЈ ›±ны (бастап›ы нары›ты› ›±н) жЩне ›олданыл“ан машиналардыЈ, жабды›тардыЈ жЩне кйлік ›±ралдарыныЈ ›±ны (›айталама нары›ты› ›±н).

Машиналар мен жабды›тарды ба“ала“ан кезде келесі ›±ндардыЈ тЇрлері кеЈінен ›олданылады:

љайта йндіру ›±ны – б±л а“ымда“ы ба“алармен есептелген на›ты кйшірмені ›айта йндіруге ж±мсал“ан шы“ындар жиынты“ы.

Толы› ауыстыру ›±ны – б±л ба“аланып жат›ан объектіге ±›сас жаЈа объектініЈ а“ымда“ы ›±ны.

Банкрот кезінде, реструктуризация, я“ни, машиналар мен жабды›тарды сату“а мЩжбЇр бол“ан жа“дайда кЩсіпорынныЈ активтерін ба“ала“анда, ›±нныЈ келесі аны›тамалары ›олданылады:

Жоспарлан“ан ликвидтік ›±н - б±л сатушыныЈ объектіні жоспарлан“ан уа›ытта сатуда“ы а›шалай эквиваленттік мЩні.

Жеделдетілген ликвидтік ›±н – сатушыныЈ объектіні тездетілген уа›ытта сатуда“ы а›шалай эквиваленттік мЩні.

Утилизационды› ›±н – б±л активтерді немесе оныЈ ›±рама компоненттерін сатуда“ы а›шалай эквиваленттік мЩні. Б±л ›±нды «›алды› ликвидттік ›±н» деп атайды.

АуыстырудыЈ са›тандыру ›±ны – са›тандыру полисінде кйрсетілетін толы› ауыстыру ›±ны.

Тозуды есепке алуда“ы са›тандыру ›±ны – б±л са›тандыру ма›саты Їшін

ауыстырудыЈ са›тандыру ›±нынан тозу кйлемін алыптаста“анда“ы ›±н. Б±л ›±нды «›алды› са›тандыру ›±ны» деп атайды.

Жо“арыда кйрсетілген ›±ндардан бас›а, ба“алау тЩжірибесінде мынадай ›±ндарды да жиі ›олданады:

љайтадан ›алпына келтіру ›±ны – активтіЈ на›ты кйшірмесін ›айта йндіруге ж±мсалатын шы“ындары.

љалпына келтіру ›±ны – б±л бастап›ы жа“дайда“ы ›алпына келтіру Їшін жйндеу ж±мыстарына ж±мсалатын шы“ындардыЈ мйлшері.

Машиналар мен жабды›тарды ба“ала“ан кезде Щр тЇрлі ›а“идаттарды пайдаланады. Ба“алаудыЈ тйрт ›а“идат топтары бар:

1. 
   сатып алушы - инвестордыЈ ма›сатына негізделген;
   
2. 
   йндіріспен байланысты;
   
3. 
   нары› айналасымен байланысты;
   
4. 
   не“±рлым тиімді пайдалану.
   

бірнешеуі пайдалануы мЇмкін.

Сатып алушы - инвестордыЈ ма›сатына негізделген ›а“идаттар:

Пайдалылы› ›а“идаты – б±л объектіні иеленушініЈ ›ажеттілігін ›ана“аттандыру ›абілеті. Пайдалылы› – б±л потенциалды иеленушіге объектініЈ табыс Щкелу ›абілеті.

Алмастыру ›а“идаты – б±л сатып алушыныЈ пайдалылы“ы жЩне сапасы бірдей объектініЈ біреуіне кйп тйлемеуіне негізделген. Б±л ›а“идат ба“алаудыЈ

Їш амалында да ›олданылады.

КЇту ›а“идаты – б±л ›±нныЈ болаша›та тЇсетін табыс›а байланысты ›±рылуы. Б±л сатып алушы – инвестордыЈ логикасын аны›тайтын маЈызды принцип болып табылады. љазіргі уа›ытта“ы объектіге салын“ан а›ша, болаша›та а›талатын табыс ретінде ›айтарылуы керек. Б±л ›а“идат›а ба“алауда“ы табыс амалы негізделген.

индіріспен байланысты ›а“идаттар:

Салым ›а“идаты –жеке компоненттіЈ ›±ны объект ›±нына салын“ан салым ар›ылы йлшенеді.

Баланстан“ан ›а“идат – объектіден тЇсетін табыс максималды болуы Їшін, барлы› йндіріс факторлары ›атынаста болуы ›ажет.

Нары› айналасымен байланысты ›а“идаттар:

СЩйкестілік ›а“идаты – объектініЈ ›±ны нары›тыЈ талаптарына сЩйкес ›±рылады.

С±раныс жЩне ±сыныс ›а“идаты – объектініЈ ба“асы с±раныс жо“арла“ан уа›ытта йседі, ал ±сыныс жо“арла“ан уа›ытта тймендейді.

БЩсекелестік ›а“идаты – бірнеше сатушылардыЈ арасында болатын ба›таласты›. БЩсекелестік – максималды табыс пен экономиканыЈ дамуыныЈ негізі.

изгеріс ›а“идаты – объектініЈ ›±ны уа›ыт йткен сайын жЩне экономикалы› факторлардыЈ Щсерінен йзгеріп т±рады.
Барынша тиімді пайдалану ›а“идаты:

Белгілі бір уа›ытта объектіге жо“ары таза табысты ›амтамасыз ететін н±с›ауды пайдалану. Физикалы› мЇмкін, жеткілікті дЩлелденген жЩне ›аржылы› жЇзеге асыру мЇмкіндігі бар жЩне объектініЈ ›±нын жо“арлататын н±с›ауды пайдалану.

Б±л ›а“идат жан – жа›ты болып келген жЩне ба“алау ›ызметіне жататын барлы› ›а“идаттарды байланыстырады.
1.3. Ба“алаудыЈ ма›саты

Ба“алау ›ызметініЈ негізгі ма›саты машиналар мен жабды›тарды, кйлік ›±ралдарын иемденуі бойынша билік жЇргізуге жЩне пайдалану“а, жеке т±л“алар, заЈды т±л“алар жЩне мемлекет араларында ›±›ы›ты› ›атынастардыЈ туындауында байланысты машиналар мен жабды›тардыЈ, кйлік ›±ралдарыныЈ ›±нын аны›тау болып табылады.

Машиналар мен жабды›тарды, кйлік ›±ралдарын ба“алауда“ы с±раныс келесі жа“дайларда туындайды:

1) «кйлік ›±ралдары» тобы бойынша негізгі ›орларды ›айта ба“алау;

2) экспорттау жЩне импорттау барысында кедендік ›±нын аны›тау;

3) жекешелендіру;

4) сатып алу-сату, соныЈ ішінде аукционды;

5) кепілді рЩсімдеу;

6) жал“а беру жЩне лизингтік операциялар;

7) жар“ылы› капиталына салымдар ретінде рЩсімдеу;

8) акционер салымдарын ›о“амнан шы“у барысында бйлу;

9) жо“алу, жою немесе за›ымдану жа“дайларынан са›тандыру;

10) за›ымдану кезінде зиян ›±нын ба“алау;

11) иелердіЈ азаматты› жауапкершілігін са›тандыру;

12) сый“а беру (салы› салу ма›саттары Їшін);

13) м±рагерлік (салы› салу ма›саттары Їшін);

14) сот тЩртібі бойынша мЇліктерді бйлісу;

15) айырбастау шарты жЩне бартерлік мЩмілелер;

16) мЇліктерді тЩркілеу;

17) есептен шы“ару жЩне ›осымша пайдалану.

Ба“алау процессі бірнеше негізгі кезеЈдерден т±рады:

1. Ма›сатты аны›тау. Тапсырыс беруші мен ба“алаушыныЈ арасында ба“алаудыЈ ма›сатын аны›тайды. Ба“алау объектісі мен ба“алау кЇні аны›талады. Ба“алау кЇні – б±л есептеулерді жЇргізу Їшін арнайы бекітілген кЇн.

2. љ±нныЈ тЇрін аны›тау. Б±л кезеЈде берілген жа“дайда ›арастырылатын

жЩне есептелетін ›±нныЈ тЇрі мен ба“алаудыЈ ма›сатын салыстырады. Машиналар мен жабды›тарды ба“ала“анда Щр тЇрлі ›±нныЈ тЇрлері пайдаланылады. ОлардыЈ негізгісі нары›ты› ›±н болып табылады.

3. Объект меншігін аны›тау. Б±л кезеЈде меншікті теЈестіру мен тЇгендеу тізімімен салыстыру болып табылады.

4. А›паратты жинау. Б±л ж±мыстыЈ еЈ кЇрделі кезеЈі болып табылады. Ба“алаушы объектіні физикалы› бай›аудан йткізеді, объектініЈ жа“дайын сипаттайды, машинаныЈ физикалы› жа“дайын талдайды, техникалы› ›ызмет кйрсету Щдістерімен танысады. Б±л машинаныЈ жа“дайын аны›тау“а мЇмкіндік

береді.

А›паратты жинау кезеЈінде Їш ба“ытта“ы мЩліметтерге аса кйп кйЈіл бйлу ›ажет:

1. 
   б±л а“ымда“ы на›ты кйшірмені ›айта йндіруге ж±мсал“ан шы“ындар.
   
2. 
   машинаныЈ жа“дайы жЩне та“айындалуы бірдей объектілердіЈ сатылуы,
   

- берілген меншіктіЈ иесіне ›аншалы›ты табыс Щкелуі.

5. Тозуды талдау. Б±л кзеЈде ба“алаушы машинаныЈ шынайы физикалы› жа“дайын аны›тау Їшін тапсырыс берушіден ал“ан мЩліметтерді жЩне йз мЩліметтерін талдайды. Белгілі бір дЩрежеде тоз“ан машинаныЈ ›±ны жаЈа машинаныЈ ›±нынан едЩуір тймен болады.

ОбъектініЈ жа“дайын талда“ан соЈ, ба“алаушы ж±мыстыЈ еЈ маЈызды бйлігіне кіріседі, я“ни есептеулер жЇргізеді жЩне объектініЈ ›±нын ба“алайды.

6. Ба“алаудыЈ Щдістемесі. Машиналар мен жабды›тарды ба“алауда Їш амал ›олданылады: шы“ын, нары›ты› жЩне табыс амалдары.
1.5. Машиналар мен жабды›тарды ба“алауда“ы шы“ын амалы

Шы“ын амалымен ба“алау объектісініЈ ›±нын аны›та“ан кезде, еЈ алдымен жабды›ты ›±растыру“а кеткен шы“ындарды есептейді. Шы“ын амалымен аны›тал“ан ›±н Щдетте нары›ты› ›±нмен сЩйкес келмейді. ийткені, жабды›ты ›±растыру“а кеткен шы“ындар“а пайдалылы›, сапа жЩне бЩсекелестік себептері Щсер етпейді. Біра› та, кейбір жа“дайларда шы“ын амалын ›олдану, арнайы ма›саттар“а арнал“ан жабды›тар“а, арнайы тапсырыстармен ›±растырыл“ан жЩне де нары›та ±›сас аналогтары жо› жабды›тарды ба“алау Їшін жал“ыз мЇмкіндік болып табылады.

Шы“ын амалымен аны›талатын нары›ты› ›±н – ›айта йндіру ›±ны болып табылады.

Машиналар мен жабды›тарды шы“ын амалымен ба“алау, келесі Щдістер ар›ылы жЇзеге асады:

1. 
   Біркелкі объект ба“асы ар›ылы есептеу Щдісі;
   
2. 
   Машина ›±рылымын жекелей есептеу Щдісі;
   
3. 
   Шы“ындарды талдау жЩне индекстеу Щдісі;
   
4. 
   ®лкейтілген нормативтер ар›ылы есептеу Щдісі.
   

Біркелкі объект ба“асы ар›ылы есептеу Щдісі. Б±л Щдісте ба“аланып жат›ан объект Їшін ›±рылымы жа“ынан, ›±растырыл“ан материалы жЩне ›±растыру технологиясы жа“ынан ±›сас біркелкі объектіні таЈдап алады. ТаЈдалып алын“ан біркелкі объект бас›а салада жЩне де бас›а ма›саттарда пайдаланылуы мЇмкін. Біркелкі объект нары›та белгілі бір с±раныс›а ие болуы мЇмкін жЩне де оныЈ ба“асы белгілі болуы ›ажет.

Біркелкі объектіні ›±растыру“а кететін шы“ындар, я“ни оныЈ йзіндік ›±ны ба“аланып жат›ан объектініЈ йзіндік ›±нына жа›ын болып келеді.

Біркелкі объектініЈ ба“асы йзіндік ›±ннан, кЩсіпорынныЈ таза табысынан, табыс салы“ынан, саудада“ы ба“а Їстемесінен жЩне ›осыл“ан ›±н салы“ынан ›±ралады. Біркелкі объектіні ›±растырудыЈ йзіндік ›±ны тйменгі формулада кйрсетілген:

М±нда, біркелкі объектініЈ ба“асы;

ЕЈ кЇрделісі пайдалылы› кйрсеткішін аны›тау болып табылады. Б±л кйрсеткіш нары›та“ы біркелкі объектіге с±раныстыЈ деЈгейіне байланысты. Мысалы,с±ранысы жо“ары йнімніЈ пайдалылы› кйрсеткіші 25 – 35 % ›±райды.

Ал с±ранысы орташа йнімніЈ пайдалылы› кйрсеткіші 10 – 25 %, с±ранысы тймен йнімніЈ пайдалылы› кйрсеткіші 5 – 10 % ›±райды.

Ба“аланып жат›ан объектініЈ йзіндік ›±ны біркелкі объектініЈ йзіндік ›±ны бойынша есептеледі жЩне де салма“ына, кйлеміне тЇзетулер енгізіледі:

М±нда, ба“аланып жат›ан объектініЈ ›±рылымыныЈ салма“ы;

біркелкі объектініЈ ›±рылымыныЈ салма“ы.

Ба“аланып жат›ан объектініЈ ›айтадан ›алпына келтіру ›±ны тймендегі формула бойынша аны›талады:

Б±л формулада пайдалылы› кйрсеткіші ба“аланып жат›ан объектініЈ йтімділік дЩрежесіне сЩйкес келуі керек. С±ранысы тймен объектілерді ба“ала“анда, олардыЈ ›±нын йзіндік ›±н деЈгейіне сЩйкес ›абылдайды.

Біркелкі объект ретінде кйлем йлшемі арнайы жабды› таЈдалып алынды. Арнайы жабды›тыЈ ба“асы 5000 теЈге ›±райды. Пайдалылы› коэффициентін 0,25 – ке ›абылдаймыз. Біркелкі объектініЈ йзіндік ›±нын (1.1) – формуламен аны›таймыз:

Ба“аланып жат›ан объект пен біркелкі объект кйлемініЈ арасында“ы айырмашылы“ына тЇзету енгізу ар›ылы, ба“аланып жат›ан объектініЈ йзіндік ›±нын (1.2) - формуламен аны›таймыз:

Берілген Щдіс келесі кезеЈдерден т±рады:

1) Ба“аланып жат›ан жабды›тыЈ ›±рамын талдайды жЩне де жекелей сатып алу“а болатын негізгі бйлшектердіЈ тізімін ›±растырады.

2) Шр бйлшектердіЈ ба“асы туралы мЩліметтер жиналады.

3) Жинал“ан ба“а туралы мЩліметтерді объектініЈ йзіндік ›±нын аны›тау Їшін пайдаланады:

, (1.4)

М±нда, бйлшектердіЈ жалпы ›±ны;

Содан кейін ›айтадан ›алпына келтіру ›±нын аны›тайды:

. (1.5)

Мысал 1.2. Ауыр ж±мыс орындарында ›олданылатын ауаны тазарту жабды“ыныЈ йзіндік ›±нын есептеу ›ажет. Жабды› арнайы тапсырыс бойынша ›±растырыл“ан жЩне де нары›та ±›сас аналогы жо›.

Ба“аланып жат›ан жабды›тыЈ негізгі йлшемдері:

1. 
   Кйлем йлшемі - ;
   
2. 
   Жалпы салма“ы - ;
   
3. 
   Ж±мыс істеу ›уаты -
   

1. 
   Ауаны тазартатын блок;
   
2. 
   Металлды ›±рылым;
   
3. 
   Жары› тЇсіруші ›±рал.
   

Шр бір негізгі бйлшек Їшін біркелкі объектілерді таЈдап аламыз.

Ауаны тазартатын блок сЇзгіш жабды› ретінде ж±мыс ат›арады. ОныЈ ж±мысын тйрт ауаны тазартатын КН 204 маркалы жабды›тар ат›ара алады. М±ндай тйрт жабды›тыЈ ›±ны:

теЈге.

Металлды ›±рылымныЈ таза салма“ы . металлдыЈ ба“асы 2000 теЈге ›±райды. Металл“а ж±мсалатын шы“ын:

Жары› тЇсіруші ›±рал“а ±›сас аналог ретінде ЛПО 2 х 240 маркалы жары› тЇсіруші ›±рал алынды. ОныЈ ба“асы 65 000 теЈге ›±райды.

Негізгі бйлшектердіЈ жалпы ›±ны:

теЈге.

љ±растыру“а ж±мсалатын шы“ындарды ескере келе, жабды›тыЈ йзіндік ›±нын (1.4) – формуламен аны›таймыз:

теЈге.

Пайдалылы› кйрсеткіші 3 % жабды›тыЈ ›айтадан ›алпына келтіру ›±нын (1.5) – формуламен аны›таймыз:

Жабды›ты ›±растыру“а кететін шы“ын кйрсеткішініЈ мЩнін ›азіргі уа›ыт›а келтіру Їшін, сол кйрсеткішті тЇзету индекстеріне кйбейту ›ажет. ТЇзету индексі – б±л ба“алау мерзіміндегі ба“а индексініЈ бастап›ы кезеЈдегі ба“а индексіне ›атынасын айтады.

Жабды›тыЈ йзіндік ›±нын формула бойынша аны›тайды:

, (1.6)

М±нда, объектініЈ бастап›ы ›±ны.

изіндік ›±нныЈ ›±рылымы экономикалы› элементтер ар›ылы, я“ни шы“ындалатын ресурстар ар›ылы аны›талады. ТЩжірибе ма›сатында йзіндік ›±н“а жататын шы“ындарды тйрт экономикалы› элемент ар›ылы топтау“а болады. Олар: материалдар, ›уат ›орлары, еЈбек а›ы, амортизация. изіндік ›±нныЈ ›±рамын ба“ала“ан кезде жыл сайын“ы статистикалы› берілгендер ›олданыла алады. Пайыз ›атынасы ар›ылы ›±рамында кйрсетілген тйрт экономикалы› элементтерді есептейді.

Индекстелген шы“ындарды ›осу ар›ылы объектініЈ йзіндік ›±нын есептейміз. Кейін формула ар›ылы йзіндік ›±нды ›±н“а айналдырамыз.

Мысал 1.3. Арнайы станоктыЈ 1993 жылы наурыз айында“ы балансты› ›±ны 3 423 теЈге ›±райды. Ба“алау мерзімі 1996 жылдыЈ маусым айы. СтаноктыЈ ›айтадан ›алпына келтіру ›±нын аны›тау ›ажет.

Экономикалы› элементтердіЈ пайыз кйрсеткіші бойынша йзіндік ›±нда“ы ›±рылымы:

Материалдар (М) – 46 %;

љуат ›оры (љ) – 12 %;

ЕЈбек а›ы (Е) – 28 %;

Амортизация (А) – 14 %.

Бастап›ы кездегі пайдалылы› кйрсеткіші 20 % станоктыЈ йзіндік ›±нын (1.6) – формуламен аны›таймыз:

теЈге.

ЕсептіЈ мЩні кестеде 1.1 - кестеде кйрсетілген:

Кесте 1.1

Кйрсеткіштер Экономикалы› элементтерМљЕАЭкономикалы› элементтер бойынша шы“ындар1090284664332Бастап›ы кездегі ба“а индексі2,012,2223,62,1љазіргі уа›ытта“ы ба“а индексі130,57161,39837,2121,43Кесте 1.1 жал“асы

ТЇзетуші индекс64,9672,7035,4757,82Ба“алау кЇніндегі экономикалы› элементтер бойынша шы“ындар70806,6220646,2923555,1219197,50Ба“алау кЇніндегі йзіндік ›±н134206Ба“алау кЇніндегі ›айтадан ›алпына келтіру ›±ны (пайдалылы› кйрсеткіші 10 %)158607

изіндік ›±нды Їлкейтілген нормативтер ар›ылы есептеу Щдісі. Егер де жабды›тыЈ ›±рылымды› ›±жаты бар болса, онда йзіндік ›±нды Їлкейтілген нормативтер бойынша есептеуге болады. Ба“алаушы жаЈа объектініЈ ›±нын калькуляция ар›ылы есептей алмайды. ийткені, йндіріс процессі жайлы Їлкен кйлемдегі а›парат ›ажет. Біра› та, жаЈа жабды›тардыЈ йзіндік ›±нын Їлкейтілген нормативтер ар›ылы есептеуге болады. Ол Їшін машиналар мен жабды›тарды ›±растырып шы“аратын кЩсіпорындардан а›параттарды жинау жЩне талдау ›ажет.

љ±рылысты жобалау жЩне зерттеу ±йымдарында жаЈа жабды› тЇрлерін шы“ару Їшін йзіндік ›±нды Їлкейтілген нормативтер бойынша есептеу Щдісі жиі ›олданылады. Нормативтік шы“ындар“а бірлік фактор“а Щсер ететін шы“ындарды сипаттайтын кйрсеткішті жат›ызады. ®лкейтілген нормативке бірнеше шы“ындардыЈ ›осындысын жат›ызады.

Шр тЇрлі йндіріс саласынада йзіндік ›±нды Їлкейтілген нломативтер ар›ылы есептеу Щдісі ›олданылады.

Бір жабды›ты ›±растырып шы“аруыныЈ йзіндік ›±ны:

, (1.7)

М±нда, негізгі материалдар“а ж±мсалатын шы“ын;

жина›таушы йнімдерге ж±мсалатын шы“ын;

ж±мыскерлерге тйленетін еЈбек а›ы;

йндірістегі жанама шы“ындар.

Материалдар“а ж±мсалатын шы“ынды формула бойынша есетеуге болады:

, (1.8)

М±нда, 1 тонна йнімге ж±мсалатын материалды› шы“ындар.

йнімніЈ массасы, тонна.

Материалды шы“ындар – б±л нормативті материалды› шы“ындар. ОлардыЈ техникалы› ±›сас жабды›тарды шы“ару“а кететін шы“ындарды талдау ар›ылы есептейді.

Жина›таушы йнімдерге ж±мсалатын шы“ынды формула бойынша есетеуге болады:

, (1.9)

М±нда, жина›таушы йнімдерге ж±мсалатын шы“ын.

жина›атушы йнімніЈ саны.