«Медиадизайн» пәнінің оқу-әдістемелік кешені поәК 042-14-5-05. 01. 20. 70/02-2014

СЕМЕЙ 2014 ж.

1 ҚҰРАСТЫРҒАН

Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің Қазақ филологиясы

кафедрасының аға оқытушысы Тілеубердиев Дәулетхан Рамазанұлы

2 КЕЛІСІЛДІ:

2.1 Қазақ филологиясы кафедрасының отырысында қаралып, талқыланды.

Хаттама №___ «___» ___________20__жыл.
Кафедра меңгерушісі: _______________ Сейітова Ш. Б.

2.2 Гуманитарлық факультеттің оқу- әдістемелік бюросында талқыланып, бекітілді.

Хаттама №___ «___» ___________20__жыл.
Төрайымы:_________________Колмогорова Г.Б.

3 БЕКІТІЛДІ:

Университеттің оқу-әдістемелік бюросында бекітілді.

Хаттама №___ «___» ___________20__жыл.

Бірінші проректор:_________________Молдажанова А.А.

№2 БАСЫЛЫМЫ

Қандайда бір кітап бастырып шығармас бұрын, ол ғылыми бола ма, әлде сый папкасы бола ма, баспахана ісіне дейінгі технологиялық процесті жетесіне дейін білу керек.

Осының арқасында көптеген шығындардан өзінді аулақ ұстауға болады. Мысалы үшін оны түзету үшін көптеген уақыт, еңбек,қаражат мәселесі. Осы бөлім баспа мен электронды басылым ісімен айналасатын мененджерлер мен проект жетекшілеріне арналған.

.

Ең алдымен макет пен жұмыс істемес бұрын, тапсырыс беруші адаммен оның ұсыныс жөнінде бастан аяқ шешіп алып, типографиямен сөйлесу қажет. Осы келіссөз арқасында бөлінген қаражатты не істеу керек және осы көлемде не істей алатыннын шеше алады.

Қазіргі кезде баспахана ісіне дейінгі дайындық жөнінде рынокта үлкен бәсекелестік бар. Сондықтан келіссөздің өзі емес, келіссөзді қандай деңгейде жүргізу үлкен рөл атқарады. ОСы келісім сапасына қарай жұмыс барысы,жауапкершіліктің бөлінуі, және төлемақысы сапасы белгілі болады.

Үлкен және көлемді типографияларда осы міндеттерді менеджер атқарады, яғни клиенттермен келіссөзді өзі жүргізеді, бірақ көптеген жағдайларды версталші өзі сұраныс берушілермен келіссөз жүргізеді.

Жақсы көрсеткіш көрсету үшін мұнандай принципті ұстанған жөн.

• 
  Тапсырыс беруші адамның қаражаты аз болғанымен, оның сапалы газет және журнал шығаруы мүмкін емес деп айтудың қажеті жоқ. Білікті маманның міндеті де сол қолда бар қаражат пен максималды сапалы өнім шығару болып табылады.
  
• 
  Еге р тапсырыс беруші адам баспаның технологиялық терминдерін тағы басқа жақтарын білмей жатса, оны түсіндіріп, баспахана ісіне дейінгі жұмыстарды айтып қажеті жоқ. Өйткені олш түсінбей оны алдап кетуі мүмкін деген ой туып қалар.
  
• 
  Жұмыты жеңілдету мақсатында тапсырыс беруші адамға шығарылатын өнімнің үлгілерін көрсетіп оның пікірін тыңдап алған жөн.
  
• 
  Тапсырыс беруші адамға макеттің екі немесе үш нұсқасын ұсыну керек
  
• 
  Тапсырысты алу мақсатында қолдан келмейтін жұмысқа кірісудің қажеті жоқ
  
• 
  Екі жақтың да атқаратын міндетін қарастырып алған жөн. Атқарылған жұмысқа қанша ақша төленеді, тапсырыс қанша уақыт ішінде аяқталады, осы жөнінде екі жақта келісім шартқа қол қоюды тиісті. Өте маңызды тапсырыс болса, тапсырыс беруші адаммен типографияның ұжымын кездестірген жөн. Тапсырыс берушімен толық сөйлесіп болғаннан кейін макет жасауға кіріседі.
  

Кітап басып шығару мен бірнеше адам айналысады. Олар әрине өз жұмысын білумен қатар бүкіл баспаның, өнімнің жұмысын білуі шарт. Бұл ұжым ішіндегі ынтымастақты, бірлікті қамтамасыз етеді.

Басылым деңгейіне байланысты онда екіден ондаған немесе жүздеген адам жұмыс істеуіә мүмкін. Сонымен қатар баспа бір уақыт ішінде бірнеше басылыммен жұмыс істеуі мүмкін. Мұндай жағдайда жетекші осы уақытқа берілген тапсырыстардың бәрін жоғарғы сапады және уақытылы бітіруі қажет. Көп жылдық практика көрсеткенде баспа қазір біренеше талаптарды орындауы қажет. Редакция құүрамына мынандай манмандар енеді.

• 
  Бас редактор – баспаның жалпы бағыт бағдарын, істелген, атқарылған жұмыс барысын қадағалайды.
  
• 
  Редактор - шығарманың мазмұны тақырыпқа қатыстығын тексереді, авторлық текстке түзетулер енгізіледі. Авторлармен жұмыс жүргізед. Жәнеде редактор бұрында осындай басылымдар мен жұмыс жасау тәжірибесі болуы, ұсынылған жұмыс жоспармен таныс болу қажет . Мысалы үшін нақты ғылымдармен жұмыс жасағанда ( математика, физика,медицина) осыған қатысы бар ғылым редактырлары қатыстырылады.
  
• 
  Корректор – бірнеше тіл білімді адам болу керек. Өйткені ол мәтіндегі грамматикалық, орфографиялық қатейлерді, беттеу қателіктерін сонымен қатар стилистикалық коррекция жасайды (түзетулер, жөндеу – коррекция)
  
• 
  Дизайнер – макетке қатысты жұмыс жасайды, жарнамалық блоктарды, графикалық материалдарды жасайды. Беттеу мен жұмыс жасай білуі шарт, сонымен қатар компьютерлік графикамен, принтермен,сканермен жұмыс жасай білу керек.
  
• 
  Вестальшик – текстік және графикалық жұмыс материалы макетпен сәйкес келуін қадағалайды. Кішігірім ұйымдарда дизайнер жұмысында атқарады. Компьютерлік беттеу пакетімен, переферейлік құрал – жабдықтармен жұмыс жасай біууі шарт. Білімді болуы керек, өйткені редактор жасаған түзетулерді мәтінге енгізе білу керек.
  

Барлық адамдар жұмыс процесінде бір – бірімен қарым – қатынаста болады, сондықтан ұжым арасында психологиялық аура дұрыс болған жөн.

Баспада кездесетін үлкен бір проблема бұл мамандардың кетуі. Көптеген жағдайларда бұл жалақының төмендігінен және баспа ісіне дейінгі рыноктағы бәсекелесімен болады. Беттеу мен және көріністі жөндеумен жұмыс істейтін адамдар көп – ақ , бірақ білікті мамандар аз. Білікті маман өзінің жұмысын өте сапалы әрі аз уақыт ішінде бітіреді. Кейбір жетекшілер аз жалақы төлеу мақсатында жаңа ғана, яғни енді ған жұмыс істеп жүрген вестальшиктерді алады. Енді ғана жұмыс істеп жүрген верстальшиктер тәжірибе жинап азған ақша табуына жол ашса, жетекшілеріне бұл «үнемдеуі» терісінен шығып жатады, яғни тапсырыстың кешігуі, қатенің көбейуі және қаржылық шығынға әкеп соғады. Верстальшиктер көбінесе қай жерде қаражат көп болса сол жерге кетіп қалуы мүмкін. Сөйтіп ұжымға үнемі жаңа адам келіп отыруға байланысты бірлік, түсінушілік болмауы мүмкін, осының кесіріненде өнімнің сапасы төмендейді сондықтан жетекші өзінің фирмасына жоғарғы білімді қызметкерлер алу керек. Осыдан шығатын қорытынды баспада тым құрғанда беттеумен, көрсеткіштің сапалы болуымен жұмыс істейтін маманнан – біреу, бір білікті редакторлар болса, олар қалған қызметкерлерді басқара алады.

Бір материалды басып шығармас бұрын оны алдымен жазу керек. Материал алудың бірнеше жолы бар.

• 
  Авторлы қол жазба – редакцияға автордың өзі алып келеді. Бұл категоряиға көркем, арнайы мамандарға арналған кітаптар, ғылыммен айналысатны адамдар және журналитстер дайындаған мақалалар жатады. Авторлық қол жазбаның қаншалықты бағалы,құнды екенін білу үшін оны алдымен редактор оқып шығуы қажет . Автор мен жұмыс өте күрделі әрі қиан. Адамдармен тіл табысуды, білімділікті қажет етеді. Қол жазба баспаға кетеме , әлде толықтыруды қажет етеме, әлде мүлде басылмай оны редактор шешеді. Баспаға әзірлеу және басып шығару үшін көптеген қаражатты қажет етеді, сондықтан қате кететін жағдайда көптеген шығынға ұшырайды. Жәнеде шығарылған өнімнің сапасына қарай баспахананың алдағы жұмысы шешіледі. Көпшілік жағдайда бас редакторды пікірі шешуші болады. Мененджері жоқ кейбір ұйымдарда нарық жағдайын және ұсынысты болжау редактордың міндетіне жүктеледі.
  
• 
  Аударылған шығарманың ағылшын тілінде түп нұсқасы болса, онда авторлық құқық жөнінде сөз болады. Осы авторлық құқық жайындада көптеген автор құқығы аяққа тапталып жататыны көптеп кездеседі. Кез – келген публикацияны немесе материалды бастырып шығару үшін авторлық келісім алу қажет. Редактор дұрыс шешім шығару үшін материалды оқып шығуы қажет, ол үшін тілмашта болу керек. Редактор жаңағы матераилдың аудырмасын жасағанда оның қатейлерін, жөндеулер енгізгенде, беттеу және басып шығаруға кеткен уақыт ішінде жаңағы материалдың маңызы кетпейтіндігіне сенімді болуы керек . Аударма әдейбиет, авторлы қолжазбаға қарағанда қысқа мерзім ішінде жазылады, бірақ мұнда аудармашының жоғарғы білімді болуы үлкен рөль ойнайды.
  
• 
  Тапсрыс беруші адамдардың материалдары – осы типтегі материалдарға қандай да бір инстетуттар, зауыттар, фирмалар берген жарнамалық өнімдер, жаршылар,афишалар болып табылады. Бұнадй материал бізге белгілі жағдай, бұлар көбіне дайын күйінде келіп түседі. Олар текспен және графикалық материалдармен қоса жүреді. Мысалы фирмалық белгі,жарнамалайтын өнімнің фоталары. Осындай жұмыстармен көбінесе дизайнерлер айналысады. Түскен материалдың жұмысын жеңілдету үшін қолжазбаның ұйымдастыруы талапты авторда ұжымда орындау қажет. Барлық берілген мәтін .*doc, немесе * r+1 форматтағы дискетте берілу керек, лазерлік немесе струйный принтерде орындалған. Егер автор қандай да бір суреттерді немесе кестелерді, басқа элементтнрді электронды түрде көрсете алмаса, ол басқа бетке суретін анық етіп салуы керек. Егер ұсынылған материал барлық ережеге сай келмесе, онда артына көп уақытты оның қатейлерін түзеуді қажет етеді. Ескерту . Егер автор қолжасбасы тек мәтінннен тұратын болса ол алдына ала терілуі қажет. Кейбір жетекшілердің салғыртығынан макетінін сапасы, шрифтер сәйкес келмейді,түрлі – түсті гаммасы дұрыс келмей жатады.Кей – кезде орфогравиялық қатейлерде кездесіп жатады. Осындай ол қылықтар кездесіп жатқанда жетекшілер өзінің қызметкерлерін кінәләй салудан да тайынбайды. Сондықтан тәжірибелі жетекшінің міндетінен осындай қаьейліктерді болдырмау немесе қатейліктердің аз кездесуінің қадағалау қажет. Ескерту. Компьютерге дейінгі кітап шығару кезіндегі кітаптарға қарасағ қателіктер мүлдем кездеспейді, кездессе кітап соңынан беттер бөлініп сонда қате кеткен сөздер көрсетіліп отырған. Көп қатей кетуіне жол бермеу үшін мынаны үстанған жөн.
  
• 
  Шығатын материалдарды дайындау жөн - өзінің ішіне тексті теру , көрсетілімнің дайындығы, талапқа сай графикпен кестелер енеді.
  
• 
  Редактор оқуы – жалпы бағалау үшін қажет. Мүмкін авторлар түзетулер енгізеді.
  
• 
  Макеттің үлгісі автор мен раедактормен ақылдаса отырып дизайнер жасайды. Макет үлгісі түрлі – түсті немесе ақ – қара принтерде шығарылады.
  
• 
  Корекктордың оқуы – грамматикалық,орфографиялық, басуда кеткенқатейлерді түзейді. Оқу макетінің жұмысын жасаумен паралель жүреді.
  
• 
  Беттеу (верстка) – оқылған, қатейлерін түзетілген материал верстальшикке келіп түседі, макетепен сәйкестіріле отырып беттеу жасайды. Одан кейін баспаға жөнелтіледі.
  
• 
  Коректордың қайта оқуы – бірінші оқуда еленбей кеткен қаьейлерді және беттеу кезінде кеткен қайтелерді жөндейді. Корректор жөндеген қатейлерді верстальшик публикация кезінде жөндейді.
  
• 
  Пленка макетке енгізілген барлық түзетулерден кейін сервистік бюрода шығарылатын болады.
  
• 
  Пленканы корректор тексереді. Пленкада жіберілген қатейлер болса верстальшикпен корректор қайта тексеріп, қате табылса пленка қайта қатейлерлерді түзетіліп шығарылады.
  
• 
  Пленкаларды типографияға тапсыру. Осымен баспаға дейінгі жұмыстар аяқталады.
  

Пленканы тексеру

• 
  Папка құрылымының үлгісі – барлық публикацияны сақтайтын өіне арналған жеке бір папка болу шарт. Сол бір папканың ішінен біренеше папкалар ашылады, біреуі – фотолар үшін, біреуі шығарылатын мәтін үшін, енді біреуі сервистік бюуроға жөнелту үшін арналған, енді біреуі барлық материалды жөнелту үшін арналған. Көшірме файлдарды көптеп ұстау өз кедергісін тигізу мүмкін. Өйткені өз файлдарын тауып алуға қиынға түседі.
  

• 
  Файлға ат қою. Файлға ат қойғанда бұл құжат қай басылымға жататынын тез ажыраттып алатындай етіп қою қажет. Файлдарды сандармен сақтап қажеті жоқ. Қатты дискпен жұмыс істегенде онда көптеген файлдармен материалдар сақталады. Оларды өшіруге де келмейді. Мүмкін артынан қажетіне жарап жатар, бір жағынан дискіде көп орын алады.Мұндай жағдайда файлдарды сидиге жазу қажет, сонда қажет материалды сақтаулы, жұмыс істеу дискісіндеде орын мол болады. Мұндай жұмысты жүзеге асырушы СД – ге жазу құралы өзіңде болу міндет емес. Осы ретте мамандандырылған фирмалар жұмыс істейді. Олар сол құралды алып келіп жинақталған информацияны жазып келеді. Бұл үшін оларға қаражат төлеу қажет. Комерциялық құпиялық құжаттар болса, олардан копия жасап алуға ұрықсат берілмейді, барлығы заңды түрде өтеді. Бір есте сақтайтын жағдай сапалы бөлім алу үшін типографиямен тығыз қарым – қытынаста болу керек, басылым дұрыс басылып жатырма , сапасы жағынан қайта – қайта қадағалап отырған жөн.
  

Әрине қандай жұмыс факторы болса да, баспа ісіне дейінгі жұмыста құрал жабдықтар жұмысты сапалы әрі уақытында аяқтауға өз әсерін тигізбей қоймайды. Қолданылатын құрал қуаттылығы жұмыс уақытына артығымен жетуі тиіс және оның күш қуаты бірнеше жылға жетуі керек. Қазіргі компьютерлерді үш – төрт жыл бұрынғы құралдармен салыстыруға келмейді. Қазіргі кезде ғылыми техниканың даму кезеңі болғандықтан цифрлық технология шығару кең қанат жайып келе жатыр, сондықтан қандай да бір баспаға дейінгі жұмысқа араналған құралды басып айтуға қиынға түседі. Бірақ соған қарамастан басып шығаруға арналған құралды сатып алуаға өте көп қаражатты қажет етеді, құралдың сапалы болуы жұмысқа әсер етеді. Құралды сатып алмай тұрып оған қаншалықты қаражат кетеді соның суммасын анықтап алу керек.

• 
  Диагональ ұзындығы – экранның қарама – қарсы жатқан бұрыштар ара қашықтығы дюйм бойынша есептеледі. Стандартты ұзындықтар – 14,15,17,19,20,21.
  
• 
  Максималдық кеңейтілуі көлденең және тік жағдайдағы нүктелер саны. Түрлі үлкейтулер 640х480,800х600,1024х1200,1280х1024,1600х1200.
  
• 
  Кадрлар жиынтығы немесе экранды жаңалау жиынтығы. Бұл монитордың бір секунтта көрсете алатын кадрлар саны. Толқында герц арқылы өлшенеді.
  
• 
  Маска типі – щеловой экран маскасының конструктивті орындалуы, ол электрондық түтікшесінің ортасында тұрады және электронды құрылғы мен люминафор қабатының ортасында болады.
  
• 
  Экран зерносының размері – екі бөлек нүктенің басқаша айтқанда люминафордағы екі нүктенің арақашықтығы. Миллиметрмен өлшенеді. Типтік мағыналары – 0,29,0,28,0,26,0,25,0,24,0,22. Зерноның размері кішкене болған сайын суреттің көрінісі анықталады.
  
• 
  Баға – монитор бағасына диагональ размеріне байланысты, 17 дюймдік монитор 15 диюмдіктен екі есе қымбат болады. Үлкен размер экранға көп ақпарат шығаруға мүмкіндік береді. Бұл жұмыстың өнімділігін арттырады.17 диюмдік модельдермен 1024х768 ұрықсатпен жұмыс істеуге болады, ал 17 диюмдік монитормен 1280х1024 жұмыс істеуге болады. Қазіргі кезде стационарлық компьютерлерге арналған және географиялық станциоларға арналған сұйық кристалды монитор жарнамаланып жүр. Бірақ сұйық кристалды мониторлар бағасы қымбат болғанмен сапасы жағынан электронды сәулелі мониторға қарағанда суреттерді анық салмай төмен болады. Монитор түстерді анық көрсету керек. Яғни мониторда қандай түрлі – түсті бояу болса қағазға түскен жағдайда да сол сақталып қалу керек. Ең сапалы монитор BARGO Display Systeme Optisense.
  

Корректура және редактырлау. Қате жөндеуге де күнделікте қолданып жүрген компьютерге арнайы орфографиялық қатейлер жөндейтін программалар енгізсе болғаны.

Кейбір жағдайда локальдық сеть интернетке қосылу мүмкін. Бұл ақпаратты жедел алып отыруға мүмкіндік береді, екіншіден сеть арқылы ақпарат жіберуге болады.Интернетке қосылу көптеген пайдалы жақтарын әкелген мен системаға вирус енгізп алуының мүмкін. Сондықтан интернетке қосылмас бұрын оның дұрыс және бұрыс жақтарын сарапта алған жөн.

Компьютерлік верстканың мақсаты – материалдарды макетке сәйкес орналастыру. Сондықтан да «верстка тексті теру» деген қате пікір. Версткамен жұмыс істеуші (верстальщик) дайын текст және дизайнерлер жасаған графиканы алады да материалды макетке сәйкес қояды.

Цифрлық жүйенің дамуына байланысты типографтық терімдердің саны көбейді. Енді бұл жүйені барлық кішігірім типографиялар мен баспа орындары қолданады.

• 
  Шрифт – белгілі бір өлшемдегі символдардың терімі және сызбасы
  
• 
  Кегль – шрифт өлшемі. Қол терімінде металдық литерлер қолданылды. Әсіресе олар жазба машинкаларында қолданатындарға ұқсас келеді. әріп салынған пластинканың өлшемі «кегль» деп аталды.
  
• 
  Гарнитура – бір суреттің барлық өлшемдегі символының жиынтығы.
  
• 
  Шрифтік сызба – төрт нұсқадан тұрады: қалыпты, жартылай майлы (полужирный), курсивтік (курсивный) және жартылай майлы курсив (полужирный курсив). Кейбір гарнитураларда қосымша түрлері кездеседі.
  

• 
  Пунктер (рt) – пункт – 0,353 м-ге тең. Пунктерде көбіне кегль мен интерлиньяж өлшенеді.
  
• 
  Пики (Р) – бір пика – 12 пункке тең, немесе 1/6 дюйма (0,168 дюйма)
  
• 
  Цицеро (С) – бұл өлшеуіш бірлік еуропада қабылданған және шамамен бір пикаға тең.
  
• 
  Дөңгелек шпация – Қарапайым пробелден ұзынырақ және көлемді (Фиксированный пробел)
  
• 
  Жартылай дөңгелек шпация – дөңгелек шпациядан жартылай кішкентай болып келеді. Көбінесе бұл цифрлардың көлемімен сәйкес келгендіктен, сандарды түзетуге қолданылады.
  
• 
  Жұқа (жіңішке) шпация – төрт дөңгелек шпацияға тең. Бұл пробелдің түрі алдыңғы символдан леп белгісі немесе сұрақ белгісін ажырату үшін қолданылады.
  

• 
  Интерльяж – абзац жолдарындағы тігінен жасалған қашықтығы
  
• 
  Трекинг – символдар мен сөздер аралығындағы қашықтық
  
• 
  Кернинг – анықталған символ жұптардың арасындағы интервал
  

• 
  Отступы – абзац алдындағы пробелдер (азат жол)
  
• 
  Отбивки – абзацқа дейінгі және абзацтан кейінгі пробелдер
  
• 
  Выключка – абзацтарды бетке түзету. Ол сол жақ шетінде, оң жақ шетінде, ортасында, формат бойынша болуы мүмкін.
  

• 
  Колонкалар – бетті вертикаль бойынша бөлу типі. Колонкалар арасындағы аралық – «средник» деп аталады.
  
• 
  Поля – мәтін аймағындағы бос орын. Жол жиегі жеткілікті мөлшерде үлкен болуы керек. Сонда оқуға ыңғайлы келеді.
  
• 
  Колонтитулдар - әр бетте қайталанып отыратын мәтіндік және графикалық элементтер. Мысалы: словарьлер (сөздіктер) мен журналдарда оқып отырып тынығуға жасалған графикалар.
  
• 
  Колонцифрлар - әдетте бұл бет номерлері.
  
• 
  Бағыттаушы (направляющие) – қосымша бағыттар. Бұлар арқылы мәтіннің текстік және графикалық элементтері түзетіледі.
  
• 
  Модульдік сетка – ұзын немесе жалпақ түрдегі колонкалар мен жолдар жасау үшін қолданылады. Линия жиынтықтарын осы модульдік сетканың файлында сақтап, кейін пайдалануға әбден болады.
  

• 
  «Плашечные цвета» - бір түстің әр түрлілігі, бұны алдын ала дайындау арқылы алады. әрбір түстің өз нөмері болады.
  
• 
  «Цветоделение» - әр түсті жекелеп басуды айтамыз. Бұны типографиялық баспада қалып жасау үшін пайдаланады.
  
• 
  «Фальцовка» - басылған қағаз беттерін бүктеу мақсатында типографияда жасалатын операция