Мектепте оқуға психологиялық дайындық дегеніміз не? Кез келген бала мектепке алғаш келгенде «жақсы оқысам екен»

Кез келген бала мектепке алғаш келгенде «жақсы оқысам екен» деген ниетпен келеді. Бірақ мектепке келген дайындық деңгейінің әртүрлілігі кейбір балалардың оқуға деген мүмкіндігін төмендетеді. Баланың мектепке келуі және алғашқы кездегі мектепте оқуы оның өмір салтын және іс-әрекетін өзгертеді. Бұл кезең мектепке келген 6 және 7 жасарлар үшін бірдей қиын болады. Физиологтардың, психологтардың, педагогтардың байқауынша, 1-сынып оқушыларының көпшілігінде жаңа жағдайға бейімделу қиын өтеді. Мектепке келген бала физиологиялық және әлеуметтік жағынан жетілген, ойлау мен эмоционалды дамуы қажетті деңгейге жеткен болуы тиіс. Бұл жастағы бала ойлау операцияларын меңгеріп, заттар мен қоршаған орта құбылыстарын жалпылап, сараптай біліп, өз әрекетіне жоспар құрып, өзін бақылай алады. Оның сөйлеу арқылы қарым-қатынас дағдыларың, қолдың ұсақ моторикасының және көру-қозғалыс координацияларының дамуына да мән беріледі. Сондықтан «баланың мектепке дайындығы» дегеніміз- бұл кешенді, көп жақты және бала өмірінің түгел сферасын қамтитын үрдіс.

Мектепке психологиялық дайындық проблемаларының теориясы Л.С.Выгодскийдің еңбектеріне негізделген.

Л.И.Божович: «Мектепте нәтижелі оқуға ықпалын тигізетін- баланың психикалық даму параметрлері: оқудың танымдық және әлеуметтік мотивтері- баланың мотивациялық даму деңгейі; ырықты тәртіптің және интеллектуалды сфераның дамуы». Мектеп балалық шақ пен ересек өмірлерін біріктіретін буын. Егер балаға мектепке дейінгі мекемелерге бару міндетті болмаса, мектепке бару –міндет, сонымен қатар бала құрбылармен, ересектермен қарым-қатынаста болады.

Мектепке психологиялық дайындықты зерттеген психологтар, педагогтар бала тәртібінің ырықтылығына ерекше мән берген. Д.Б.Элькониннің есептеуінше, ырықты тәртіп ұжымдық- ролдік ойында туындайды, себебі бала осының арқасында дамудың жоғарғы деңгейіне жетеді.

Д.Б.Эльконин мектепке дайындық проблемасын қарастырған кезде, оқу іс-әрекетінің қажетті негізгі шартын белгілеген:

- балалардың өз әрекеттерін саналы түрде ережелерге бағындыру;

- берілген талаптар жүйесіне бағдарлана алу;

- айтушыны дұрыс тыңдай алу және ауызша формадағы тапсырмаларды

орындай алу;

- үлгіні көру арқылы қабылдап, тапсырманы өзі орындай алу.

Сонымен қатар мектепке психологиялық дайындықта- сөйлеу дамуына көңіл бөлінеді. Сөйлеу интеллектімен тығыз байланысты және баланың жалпы дамуын, оның логикалық ойлау деңгейін бейнелейді. Бала сөздерде жеке дыбыстарды таба білу қажет, яғни оның фонематикалық естуі дамыған болу керек.

Баланың мектепке дайындығы келесі көрсеткіштер бойынша анықталады: жоспарлау, бақылау, мотивация, интеллект дамуының деңгейі.

1. 
   Жоспарлау- мақсатқа байланысты өз іс-әрекетін ұйымдастыра алуы:
   

сәйкестірілмеген.

2. 
   Бақылау- белгіленген мақсатпен өз әрекетінің нәтижесін салыстыра
   

бұны көрмейді)

сай келмейді (бала толық емес сәйкестікті көмексіз

көрмейді)

Жоғары деңгей- қойылған мақсатпен әрекеттің нәтижесі сәйкес.

3. 
   Оқу мотивациясы- заттардың, қоршаған орта заңдылықтарының
   

бағдарланады.

бағдарланады.

жасырын қасиеттерін табуға ұмтылыс және білімдерін өз

әрекетінде қолдануға құштарлық.

4. 
   Интеллект дамуының деңгейі
   

талдауға, салыстыруға, жалпылауға, абстракциялауға және

ұғымдарды нақтылауға мүмкіншілігінің болмауы.

Орташа деңгей- басқаларды тыңдай алмайды, қарапайым логикалық

операцияларды-ұғымдарды салыстыру, жалпылауды қатесіз

орындайды, ал күрделі логикалық операцияларды- абстракция,

нақтылау, анализ, синтезде қателер жібереді.

логикалық операцияларды орындағанда кейбір қателер жіберуі

мүмкін, бірақ бұл қателерін ересектердің көмегімен жоя алады.

Өте жоғары деңгей- басқа адамдарды тыңдайды және түсінеді, кез келген

логикалық операцияларды орындай алады.

Осы көрсеткіштерден келесі қорытынды шығаруға болады:

Бала мектепке дайын емес

Өз әрекеттерін жоспарлап, бақылай алмайды, оқу мотивациясы төмен (сезім мүшелерінің мәліметтеріне ғана жүгінеді), басқа адамдарды тыңдай алмайды және логикалық операцияларды орындай алмайды.

Өз әрекеттерін жоспарлап, бақылай алады (немесе осыған ұмтылады), заттардың жасырын қасиеттеріне, қоршаған ортаның заңдылықтарына жүгінеді және оларды өз әрекетінде қолдануға тырысады, басқа адамдарды тыңдап, логикалық операцияларды орындай алады.

Баланың мектепке дайындығының деңгейін анықтау үшін карта мінездемесін қолданады, оның көрсеткіштері:

1. 
   психологиялық және әлеуметтік дайындық
   
2. 
   психологиялық-физиологиялық қызметтің дамуы
   
3. 
   таным процестерінің дамуы
   
4. 
   денсаулық жағдайы.
   

а) Мектепте оқуға ұмтылыс

1. бала мектепке барғысы келеді

2. мектепке баруға әзірше ұмтылыс жоқ

3. мектепке барғысы келмейді.

ә) Оқу мотивациясы

1. оқудың маңыздылығын және қажеттілігін түсінеді, оқуда өздік

мақсатын қойған

2.оқудың өздік мақсатын түсінбеген, оны оқудың сыртқы

жақтары ғана қызықтырады (құрбыларымен қарым-

қатынас, онда мектеп құралдарының болуы)

3. оқудың мақсаты жоқ, мектепте ештеңе қызықтырмайды.

б) Қарым-қатынасқа түсе алуы, жағдайға байланысты өзін

адекватты ұстауы

1. контактіге оңай түседі, жағдайды дұрыс қабылдайды, оның

мәнін түсінеді, өзін адекватты ұстайды

2. контакт пен қарым-қатынасқа түсуінде қиыншылықтар

бар, жағдайды түсінуі және реакцияларды әрқашанда

адекватты емес

3.контактіге нашар түседі, қарым-қатынасында және

жағдайды түсінуінде қиыншылықтар бар.

в) Тәртібін ұйымдастыру

1. тәртібі ұйымдастырылған

2. тәртібі толық ұйымдастырылмаған

3. тәртібі ұйымдастырылмаған.

2. Мектепте негізгі психофизиологиялық функциялардың дамуы

а) Фонематикалық есту қабілеті, артикуляциялық аппарат

1.сөйлеудің фонематикалық құрылысында, дыбысында бұзылулар

жоқ, сөйлеуі дұрыс, анық

2. сөйлеудің фонематикалық құрылысында, дыбысталуында аздап

бұзылулар бар (логопедтің тексерісі қажет)

3.бала тілінде кемістік бар (логопедтің көмегі қажет).

ә) Қолдың ұсақ бұлшықеттері

1. қолы жақсы дамыған, бала қарындаш, қайшыны еркін меңгереді

2.қолы жақсы дамымаған, қарындаш, қайшыны қысыммен ұстайды

3.қолы нашар дамыған, қарындаш, қайшымен жұмыс істей

алмайды.

1. кеңістікте жақсы бағытталады, қозғалыстарын

координациялайды, епті, қозғалғыш

2.кеңістікте бағытталуының, қозғалыс координациясының,

ептіліктің дамуы толық емес

3.кеңістікте нашар бағытталады, қозғалу координациясы нашар

дамыған, епті емес, көп қозғалмайды.

в) Көз-қол жүйесіндегі координация

1. қарапайым графикалық бейнелерді (ою, фигура) дәптерге түсіре

алады, қашықтықты жақсы қабылдайды

2. графикалық бейнелерді, қашықтықты қабылдайды, бірақ дәптерге

дұрыс түсіре алмайды

3.графикалық бейнелерді дәптерге түсіргенде, қашықтықты

қабылдағанда көптеген қателер жібереді.

а) Ой өрісі

1. әлем туралы танымы кең және нақты, бала өзі тұратын мемлекеті,

қаласы туралы, жануарлар мен өсімдіктер, жыл мезгілі туралы

айтып береді

2. қоршаған орта туралы танымы нақты, бірақ шектеулі

3. қоршаған орта туралы білімі толық емес, жүйеленбеген.

ә) Сөйлеудің дамуы

1. сөйлеуі мәнді, мәнерлі, грамматикалық дұрыс құрастырылған

2. бала өз ойын айтқанда сөздер іздеп қиналады, сөйлеуінде

грамматикалық қателіктер бар және толық мәнерлі емес

3. сөздерді одан тартып алу керек, жауаптары қарапайым, сөйлеуінде

қателер көп кездеседі

б) Таным белсенділігінің дамуы

1.бала белсенді, тапсырмаларды қызығушылықпен орындайды

2. бала толығымен белсенді емес, тапсырмаларды орындағанда

ынталандырып, қызықтырып отыру керек

3. белсенділігі төмен, қызығушылығы жоқ

в)Интеллектуалды икемділіктердің қалыптасуы (талдау, салыстыру,

жалпылау, заңдылықтарды қалыптастыру)

1.талдаудың мәнін, мазмұнын анықтайды, оны жалпылап,

салыстырады және байланыстарын табады

2. талдауды, жалпылауды, салыстыруды және байланыстарды

ересектердің көмегімен табады

3.аталып өткен тапсырмаларды ересектердің көмегінсіз және үлгісіз

орындай алмайды

4.аталып өткен тапсырмаларды орындай алмайды

г) Іс-әрекеттің ырықтылығы

1. іс-әрекеттің мақсатын белгілейді, оның жоспарын құрады,

мақсатына жету үшін құралдар таңдайды, нәтижесін тексереді,

жұмыстағы қиыншылықтарды төзе біледі және ісін соңына дейін

жеткізеді

2. іс-әрекеттің мақсатын белгілейді, оның жоспарын құрады,

мақсатына жету үшін құралдар таңдайды, нәтижесін тексереді,

бірақ іс-әрекетті орындап жатқан кезде көп алаңдайды,

қиыншылықтарды психологиялық көмектің арқасында ғана төзеді

3. іс-әрекеті ойластырылмаған, нәтижесін тексермейді,

қиыншылықтар туындаса іс-әрекетті үзеді, ұйымдастырылған,

ынталандыратын көмек аз нәтиже береді.

д) Іс-әрекетті бақылау

1. баланың қойған мақсаты мен жұмысының нәтижесі

сәйкестендірілген, ол мақсаты мен нәтижесін салыстыра алады

2. баланың қойған мақсаты мен жұмысының нәтижесі толық

сәйкес емес, бірақ соны өзі көрмейді

3.қойған мақсаты мен жұмысының нәтижесі бір емес және соны өзі

көрмейді

1. мектепке дейінгі кезеңдегі баланың даму ерекшелігі, дамуға кедергі

жасайтын жағдайларды нақты көрсету;

2. мектепке дейіңгі кезеңдегі даму темпі (уақытында жүруі, сөйлеуі,

т.б.)

3. соматикалық денсаулық жағдайы (организм жүйесіндегі және

Денсаулық тобы ____________________________________________

Қорытынды ____________________________________________

Егер баланың 6 жастан мектепте оқуға психологиялық дайындығы болған кезде ғана оқытуға болатынын психологиялық зерттеулер көрсетеді. Кері жағдайда, 6 жастан оқыту оның психикалық дамуына зиян келтіреді. Сондықтан баланы мектепке берер алдында психологтың, мұғалімдердің кеңесін алған жөн. Себебі ата-анаға ұсыныстар мен кеңес берер бұрын психолог баланың мектепке психологиялық дайындығының деңгейін арнайы психодиагностикалық әдістер арқылы анықтайды. Аталып өткен психодиагностикалық әдістемелерді өткізудің мақсаты:

1) оқу-тәрбие үрдісінде баланың даралығын ескеру мақсатымен олардың психикалық ерекшеліктерін түсіну;

2) мектептік үлгермеушілік пен бейімделе алмауды алдын алу;

3) мектепке оқуға дайын емес балалармен дамыту жұмыстарын өткізу;

3) мектепте оқуға дайын емес балалардың оқуын бір жылға шегеру (жасы 5-те болса).

Мектеп психологының мұғаліммен бірігіп жұмыс істеуі міндеті- әр баланың дамуы үшін жағымды жағдай жасау, бірінші күннен бастап оның психологиялық ерекшеліктерімен санасу.
Мағжан Жұмабаев атындағы гуманитарлық колледж

оқытушысы

Ж.М. Макажанова

Мектепке келген бала физиологиялық және әлеуметтік жағынан жетілген болғанымен, оның мектепте оқуға психологиялық дайындығына ерекше мән беру керек. Сондықтан «баланың мектепке дайындығы» дегеніміз- бұл кешенді, көп жақты және бала өмірінің түгел сферасын қамтитын үрдіс.