«менеджмент» кафедрасы

«БИЗНЕС ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ» ФАКУЛЬТЕТІ

«МЕНЕДЖМЕНТ » КАФЕДРАСЫ

Р Е Ф Е Р А Т

Пәні: Шығындарды басқару

Тақырыбы: Өндірістік кәсіпорындарда шығындарды басқару

Тобы: Мен-16-1

Орындаған: Сатқанбаева Құндыз

Кәсіпорындағы шығындар құрылымын ұйымдастыру мен басқарудың теориялық негіздері

Шаруашылық субъектісінің қызметі барысында қалыптасатын жағдайды және шығындарын талдау

1. 
   «Бобровка + » ЖШС-ның қаржылық шаруашылық қызметін талдау
   
2. 
   Шығындарды калькуляция баптары бойынша талдау.........................6
   
3. 
   Халықаралық тәжірибедегі шығындарды есептеу тәсілдері
   

Шығындарды басқарудың тиімділігін жоғарылату бойынша шаралар

Дамыған мемлекеттерде соңғы 35- 40 жылда өнімді өндіруге деген шығындарды анықтаудың калькуляция баптарының шектеулі номенклатурасы әдісі арқылы анықтау кең қоланылуда. Шығындардың құрамындағы ауыспалы шығындарға келесілер кіреді: шикізат және материалдар, еңбек төлемі, қосымша шығындардың ауыспалы бөлігі. Бұл шығындар өндіріс қызметінің көлем функциясы ретінде қарастырылады. Тұрақты шығындар жекелеген өнім түрлерінің өндіріс шығындарымен тығыз байланыспайтыны негізделеді. Осыған орай, кәсіпорынның өндіріс шығындарын тұрақты, ауыспалы, жалпы және шекті деп бөліп қарастыру кең таралған. Шығындарды басқару әр түрлі баламалы басқарушылық шешімдерді анықтау мен бағалау процесін көрстеді: кәсіпорын қызметінің соңғы маңызды мақсаты - пайда табуды ұйымдастыру деңгейіне өнім өткізу мен өндірісті ұйымдастыру тәсілдері, ассортименттік бағдарламаның құрылуы, жаңа өнімді құрастыру мен өндіру және баға қалыптастырудың әсерін анықтау. Шығындарды басқару өндірісте өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуде маңызды орын алады. Еуропа, АҚШ, Жапония, Қытай және басқа да өндірісі дамыған мемлекеттердің беделді кәсіпорындары шығындарды басқаруда міндетті түрде осы құралдардың бірін қолданады.

Қазіргі таңдағы нарық динамикасы мен экономикалық даму шарты компанияның табыстылығын қамтамасыз ететін барлық факторларға назар аударады. Дамыған мемлекеттерде соңғы 10-15 жылда бақыланған экономикалық өсімнің жағымды тенденциясы оның өзгерісі мен тұрақсыздығын қоса алғанда, сонымен қатар, бәсекелестіктің жоғарылауына қарамастан шығындарды төмендету стратегиясы пайда өсімінің маңызды факторыны ретінде қарастырылуына алып келді. Фирманың нарықтағы тұрақтылығы көп жағдайда үш негізгі элементтің бірігуімен қамтамасыз етіледі: өндірістің шығындарын төмендету мүмкіндігі, өнім сапасын арттыру мен шығарылатын тауарларды жаңарту. Жапондық кәсіпкерлер шығындарды төмендетуде материалдарды қолданатынудың жоғары тиімділігі саласының дамуын қамтамасыз ететін экономиканы мемлекеттік реттеуді түсінеді. Кәсіпорында шығындарды төмендету үшін басты жауапкершілік жоғары әкімшілікке жүктеледі. Шығындарды, атап айтқанда, өнімнің өзіндік құнын төмендетудің негізгі жолдары құрал-жабдықтарды рационалдау мен жетілдіру, басқару құрылымын қайта ұйымдастыру, операцияларды зерттеу әдістерін кешенді қолдану және басқалар саналады.

Нақты шығындар оперативті құжаттарда, қаржы есептерінде есептелгендіктен бухгалтерлік шығындар деп те аталады. Экономикада шығындардың балама түрлері шығындарды жоспарлауда, болжауда қолданылады. Шығындар ең үздік баламалы түрде пайдалану тұрғысынан қарастырылса, оларды жіктелген шығындар деп атайды. Мұндай шығындар балама нұсқалары бар болған кезде пайда болады. Оларды есептеу оңайға соқпайды, сондықтан экономикалық шешімдер қабылдау кезінде есепке алынады. Ондай шығындар өзінің құрамына сыртқы шығындар (жабдықтаушыларға сатып алған ресурстар үшін төлем төлеу шығындары) мен ішкі шығындарды (фирмаға қарасты ресурстарды пайдалану шығындары) қамтиды. Фирмаға қатысты мұндай ішкі шығындар баламалы түрдегі ең ұтымды ресурстарды пайдалануға байланысты есептелген төлемақы шығындарына тең болады. Мұндай шығындар нақты емес немесе имплицитті шығындар деп те аталады. Сонымен қатар, баламалы шығындар ресурстардың шектеулі кезінде пайда болатындығын атап өткен жөн. Егер де ресурстар шектеулі болмаса, жіктелген шығындар нөлге тең болады. Балама шығындары кейде қосымша шығындар деп те аталады. Қайтарылмайтын шығындар деп қандай жағдай болмасын қайтарылмайтын, бір рет қана жұмсалатын шығындарды айтады. Сондықтан олар кәсіпорынның ағымдығы операцияларымен ешқандай байланыста болмайды. Ондай шығындарға жанама шығындарды жатқызуға болады.

Шығындардың мұндай түрлері экономикалық тұрғыдағы басқару шешімдерін қабылдауда ескеріледі. Шығындарды бағалау тәсілдерінде экономистер мен бухгалтерлердің атқаратын функциялары арасындағы айырмашылық анықталады. Экономистер ресурстарды жұмсаудың бірнеше баламалы жолдарын іздестіру үшін талдау жұмыстарын жүргізеді. Олар бұл проблеманы шешуді жан-жақты талқылап, содан кейін экономикалық табыс табу жолдарын қарастырады. Экономикалық пайда дегеніміз түсім мен барлық жіктелген шығындардың арасындағы айырманы көрсетеді. Бухгалтерлер нақты жұмсалған шығындарды есептеумен қатар, нақты (бухгалтерлік) шығындарды және бухгалтерлік табыс көлемін бағалайды. Бухгалтерлік табысқа түсім мен нақты шығындардың арасындағы айырма жатады.

Негізгі бөлім

Шаруашылық субъектісінің қызметі барысында қалыптасатын жағдайды және шығындарын талдау

Шығындарды зерттеген ғалмыдар пікірлері сөз болды. Шығындарды басқарудың, талдаудың мақсат, міндеттері қарастырылды және де шығындарды басқарудың шетелдік тәжірибесі баяндалды. Ендігі кезекте біз «Бобровка + » ЖШС-ның қызметі барысында қалыптасатын жағдайдына және шығындарын талдауға көшеміз, қаржылық шаруашылық қызметіне талдау жүргіземіз. 1996 жылы Глубокое ауданындағы Ленин совхозында үш шаруашылық құрылған, соның бірі «Қырықбаев Т.М.», ол ең бірінші ауылшаруашылық өнімдерін өндіру үшін меншік иелерінен жерді жалға алып отырды.

Кәсіпорынның оперативті қызметі бухгалтерлік шығындар мен бухгалтерлік табысты есептеу және бағалаумен тікелей байланысты болса, ал экономикалық табыс бизнес-жоспар, инвестициялық жобалар жасауда есептеледі. Кәсіпорын жұмысының уақыт мерзіміне және де өнім көлемінің өзгеру және өзгермеуіне байланысты шығындар тұрақты және өзгермелі болып бөлінеді.

Тұрақты шығындарға өнім өндіру көлемінің өзгеруіне қарамастан тұрақты болып қала беретін қысқа мерзімде өзгермейтін шығындар жатады. Оларға әкімшілік персоналдық еңбек ақысы, үй-ғимараттың жал ақысы, құрал-жабдықтың амортизациясы сияқты шығын түрлері жатады.

Өндіріс көлемінің артуынан бір өнімге келетін тұрақты шығындар азаяды. Сондықтан кәсіпорын үшін тұрақты шығындарды есептеу қажеттілігі пайда болады.

Өз кезегінде тұрақты шығындар қалдық және старттық шығындар болып екі топқа бөлінеді. Қалдық шығындарға өнім өндіру мен сату жұмыстары толық тоқтатылса да, кәсіпорында әрі қарай орын алатын тұрақты шығындардың бір бөлігін атайды. Старттық шығындарға өнім өндіру мен сатуда қалпына келтіруге болатын тұрақты шығындардың бөлігі саналады.

Айнымалы (өзгермелі) шығындарға қысқа мерзімде өнім өндіру көлемінің артуы немесе азаюына қарай өзгеріп отыратын шығындардың түрлері жатады. Мысалы, оларға шикізат пен материалдар, энергия, негізгі және қосымша жұмысшылардың еңбекақысы шығын түрлерін жатқызуға болады. Әрбір нақты жағдайға байланысты кейбір кезде шығындар әрі тұрақты, әрі өзгермелі болып келуі де мүмкін. Тұрақты және өзгермелі шығындардың жиынтығы жалпы шығындарды құрайды. Кейбір жағдайда шығындар аралас шығындар болып келеді. Олардың құрамында тұрақты және өзгермелі шығындар компоненттері орын алуы мүмкін. Барлық тікелей шығындар өзгермелі шығындар болуы мүмкін, ал жалпы өндірістік, жалпы шаруашылық және коммерциялық шығындардың құрамында тұрақты және өзгермелі шығындардың құрамдас бөліктері болады. Мысалы, телефонға төлейтін айлық төлемде абоненттік төлем тұрақты бөлігін құраса, ал өзгермелі бөлігіне қалааралық және халықаралық телефон сөйлесулерінің саны мен ұзақығына қарай төленетін ақыны жатқызуға болады. Сондықан шығындарды есептеуде тұрақты және өзгермелі шығындардың арасындағы айырмашылықты нақты көрсету қажет болады.

Қабылданатын басқару шешімдерінің ерекшелігіне байланысты шығындар релевантты және релевантты емес болып бөлінеді.

Релевантты шығындарға басқару шешімін қабылдауда маңызды рөл атқаратын шығындар кіреді. Жеке алғанда, өткен мерзім шығындары релевантты бола алмайды, себебі оларға әсер ету мүмкін емес. Сонымен қатар, жіктелген шығындар (мәселен, жоғалтылған пайда) басқару шешімдерін қабылдау үшін релевантты болады. Қабылданатын шешімдердің нәтижелеріне ерекше әсер етуіне байланысты шығындар тиімді және тиімсіз болып бөлінеді.

Тиімді шығындарға өнімділігі жоғары шығындарды жатқызуға болады, басқаша айтқанда шығындарды жұмсау нәтижесінде жоғары табыстылыққа қол жеткізілсе, ондай шығындар тиімді де шығындар қатарына жатады.Тиімсіз шығындар өнімсіз шығындар сипатына ие болады, оларды жұмсау нәтижесінде табыс алынбайды, сондықтан өнім өндірілмейді. Көп жағдайда, тиімсіз шығындарға өндірістегі жоғатулар жатады. Оларға өндірістегі ақаулардан, тоқтаулар мен тауарлық-материалдық құндылықтардың жетіспеушілігі мен бұзылуынан болғанжоғалтуларды жатқызуға болады. Тиімсіз шығындарды бөліп көрсету жоспарлау мен мөлшерлеуде жоғалтуларды болдырмау үшін қажет болады. Қабылданған басқару шешімдері жоспарлау үрдісімен тікелей байланысты болуы тиіс. Өндірістік және коммерциялық қызметті орындауға байланысты болжанатын шығындар жоспарлау үрдісімен тікелей байланысты болады.

Жоспарланатын шығындарға кәсіпорынның шаруашылық қызметіне туындайтын және өндіріс шығындарының сметасында қарастырылған кәсіпорынның тиімділігі жоғары шығындары жатады. Олар нормалар, нормативтер, лимиттер және сметаларға сәйкес есептеліп, өнімнің жоспарлы толық өзіндік құнының құрамына кіреді.

Жоспарланбайтын шығындарға тиімсіз шығындардың түрлері жатады. Олар кәсіпорынның қолайсыз шаруашылық жағдайынан пайда болады немесе олардың болмауы да мүмкін. Мұндай шығындар тікелей жоғалтулар болғандықтан өндіріс шығындарының сметасына кірмейді. Олар тек тауарлық өнімнің нақты толық өзіндік құнында және бухгалтерлік есептің сәйкес есепшоттарында бейнеленеді. Оларға ақаулар мен өндірісте әртүрлі себептерге байланысты болатын тоқтаулардан болған жоғалтулар кіреді. Оларды жеке есептеу алдын-алу шараларын жүргізу үшін қажет болады.

Шығындарды басқаруда кәсіпорында қолданылатын нормалар, нормативтер, лимиттер және сметаларға қатысты шығындарды топтау басты мәнге ие болады. Осы мәнге байланысты өнімнің өзіндік құнына кіретін барлық өндірістік үрдісте пайда болған нормалар байынша ағымдық жылдың басында бекітілген шығындар топталады. Нормативтік есептің негізінде шығындарды бұлай бөлу өндіріс шығындарының деңгейін ағымдық оперативтік деп бөлудің басты құралы болып табылады.

Жоғарыда келтірілген жіктемеде кәсіпорын қызметінің функциясы мен сферасына байланысты шығындары топтастырылған. Осы белгі бойынша шығындар жабдықтау-дайындау технологиялық, коммерциялық-өткізу және ұйымдастыру-басқару болып бөлінеді. Мұндай жіктеме функционалдық есепті ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Соның әсеріне шығындар кәсіпорын қызметінің функциялары және сфера шеңберінде, содан кейін калькуляция объектісі бойынша жинақталады. Шығындардың функционалдық есебі ішкі шаруашылық есепті күшейтуге және шығындар орталықтары арасындағы өзара байланыс пен өзара тәуекелділікті күшейтуге және жұмсалған шығындар жөнінде ақпараттарды нақты және дәл беруді қамтамасыз етеді. Бұл менеджерлерге өнім өткізу жолдары, бағасы, құрамы және түрлері жөнінде басқару шешімдерін қабылдауға және кәсіпорынның өндірістік-коммерциялық қызметінің тиімділігін арттыруға ықпалын тигізеді. Шығындардың экономикалық мәні және олардың жіктелімі қарастырылды, енді келесі бөлімшеде шығындарды басқару мен талдауды қарстырамыз.

Қазіргі танда шығындарды басқару өз функциялары арқылы кәсіпорынның ішкі қызметін, оның стратегиясы мен тактикасын басқарудың негізгі ақпараттық фундаменті ретінде көрініс табуда. Осы жүйенің негізгі бағыты - бұл жедел және болжалды басқарушылық шешім қабылдау үшін ақпараттарды дайындау. Егер қазіргі таңдағы авторлардың шығындарды басқарудың мәні, мақсаты, міндеттері туралы пікірлерін жалпылап алатын болсақ, онда оларды төмендегідей көрсетуге болады.

Шығындарды басқару - бұл кәсіпорынның ресурстарын тиімді қолдану, өндіріс процесінің барлық кезеңдерінде ресурстарды үнемдеу және олардан болатын пайданы максимизациялау. Ол тек қана шығындарды азайтуды көздемейді, себебі басқарудың барлық элементтеріне тарайды.

Шығындарды басқару арқылы кәсіпорын жоғары эконоиткалық нәтижелерге қол жеткізеді. Шығындарды басқару құралы болып кәсіпорын шығындарының барлық көптүрлілігі табылады. Шығындарды басқару объектісі болып ұйымның өзіндік шығындары, олардың құрылу және азаю процесі табылады. Ал шығындарды басқару субъектісі болып өндіріс бөлімшелері, басшылар және ұйым мамандары, яғни басқару жүйесі табылады.

Қазіргі таңдағы шарттарға байланысты шығындарды басқару жүйесін құрудың негізгі мақсаты - ең тиімді тәсілмен баға анықтауында, сатып алушы сол бағаны белгілі бір тауар түрі мен қызмет үшін төлеуге келісуі қажет. Пайданы максималдау арқылы қаржылық нәтижеге қол жеткізу.

Сонымен қатар, пайда табудың негізгі факторлық желісі түпкілікті зерттеледі: шығындар - өндіріс көлемі - пайда.

Шығындарды басқарудың маңызды міндеттері:

- кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру;

- шығындарды басқарудың негізгі функциялары арқылы анықтау;

- шығындарды жекелеген құрылымдық бөлімшелері бойынша есептеу;

- өнімнің (жұмыс, қызмет) бір бірлігіне деген шығынды есептеу - өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау;

- шаруашылық шешімдер қабылдау барысында шығындарды бағалауға көмектесетін ақпараттық базаны дайындау;

- бақылаудың және шығындардың өзгеруінің техникалық тәсілдері мен құралын анықтау;

- кәсіпорынның барлық өндірістік бөлімшелерінде және өндіріс процесінің барлық кезеңдерінде шығындарды төмендету қорларын іздеу;

- шығындарды нормалау әдісін таңдау;

- өндіріс процесін, ассортименттік және баға саясатынын қалыптастыруды, инвестициялау нұсқасын таңдауды, өнім өтімі мен өндіріс көлемін болжауды жетілдіру бойынша басқарушылық шешімдерін қабылдау мақсатында шығындарды талдауды жүргізу.

Шығындарды басқарудың жоғарыда аталған міндеттерінің барлығы кешенді шешілуі қажет, тек осындай қадам кәсіпорын жұмысының жылдам тиімді өсуіне ықпалын тигізеді және пайда әкеледі.

Шығындарды басқарудың функциялары:

- өндіріс шығындарын болжау, жоспарлау, нормалау және есептеу, өзіндік құнды калькуляциялау, инвестициялық қызмет пен капитал салымдарына деген шектелген (ұзақ мерзімді) шығындарды жоспарлау және есептеу;

- шығындарды әр түрлі бағыттары, сегменттері, өнімдері мен бөлімшелері бойынша, көрсеткіш динамикасы, шығындар сметасы мен нормадан ауытқуы бойынша бақылау және талдау;

- белгілі бір шаруашылық қызметті басқаруда қолдану үшін, қызметті бақылау мен персоналды ынталандыру үшін ішкі сандық және сапалық ақпаратты қалыптастыру;

- кәсіпорынның өндіріс процесінің барлық кезеңдері мен барлық өндірістік бөлімшелерінде шығындарды азайту резервтерін анықтау.

Кәсіпорынның негізгі қызмет түрі бойынша шығындарды талдау өзіне негізгі жұмыстарды орындауды қосады:

1) өндіріске деген шығындардың жалпы сомасы мен экономикалық элементтері бойынша өнімнің өтімін талдау. Талдау өндіріске деген шығындарды зерттеу және экономикалық элементтер шегінде негізгі қызмет түрі бойынша өнімді (жұмыс, қызмет) ұсынуды болжайды.

Талдау есепті кезеңнің экономикалық элементтері бойынша нақты шығындардың үлес салмағын өткен кезеңнің аналогиялық көрсеткіштерімен, сонымен қатар жоспарлы мәліметтерімен салыстыру арқылы жүргізіледі. Бұндай тәсіл шығындар құрылымындағы өзгерістерді анықтауға және өнімнің материал сыйымдылығының, қор сыйымдылығының, еңбекақы сыйымдылығының және еңбек сыйымдылығының өзгерісін анықтауға көмектеседі. Жекелеп қарастыратын өнім (жұмыс, қызмет) өтімі мен өндіріске кеткен шығынның жалпы сомасындағы материалдық шығын үлесінің өзгеруін талдау кезінде жекелеген ұйымдардың қызметтеріне кеткен төлемдердің шығындарын ұлғайтуды және олардың өсу себептерін анықтауды талап етеді.

Еңбекті өтеуге кеткен шығындар үлесін салыстырмалы ұлғайту кезінде материалдық шығындардың үлес салмағын азайту өнім құрамындағы құрылымдық жылжумен байланысты.

Шығынның жалпы сомасындағы амортизация үлесінің өзгерісі өндірістің қор сыйымдылығының динамикасы мен жұмыскерлердің еңбек қорымен қамтамасыз етілгенін, сонымен қатар аморизацияны есептеудің жаңа тәсіліне ауысуын көрсетеді. Амортизацияға деген шығын үлесін азайту негізгі қорлар мен олардың тасымалдануының массалық тозуын куәландырады, ал осы шығындар үлесінің артуы өндіріске жаңа техниканы енгізумен және жеделдетілген амортизациямен байланысты болуы мүмкін.

Экономикалық элементтері бойынша кәсіпорынның жалпы шығындарын талдау шығындар сомасының элементтері мен олардың құрылымы бойынша өзгеруінің нақты себептерін ашу керек.

2) калькуляциялау баптары бойынша дайын өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын талдау. Оның талдау объектісі болып кәсіпорынның (немесе өндірістік бөлімшелердің ) дайын өнімнің өзіндік құны мен жекелеген бұйымдар (жұмыс, қызмет) табылады. Ол алдыңғы кезеңмен немесе жоспармен салыстырғанда қандай баптар бойынша үнемдеуге қол жеткенін,ал қандай баптар бойынша шығын шыққанын анықтауға көмектеседі.

Басты назар ең көп өзгерістер мен шығын шыққан бапқа аударылады. Тура калькуляциялық баптар бойынша шығындардың өзгеру себептерінің бірі өнім (жұмыс, қызмет) көлемін ұлғайту (немесе азайту) және оның құрамын өзгерту болып табылады. Тура материал шығындарының өзгеру себептері болып шығындар нормасының өзгеруімен материалға, жанармайға,жартылай фабрикаттарға деген бағалар (тариф) мен ұйымдардың өндірістік мінездегі қызметтерінің өзгеруі табылады.

Шығындарды экономикалық элементтері бойынша топтастыру өнімнің барлық түрін шығаруға шығындар сметасын өңдеуге және оның негізінде өнімнің өзіндік құнының негізгі түрлерін анықтауға мүмкіндік берсе, ал шығындарды калькуляция баптары бойынша топтастыру әрбір жеке өнім түрінің өзіндік құнын анықтауға мүмкіндік береді.

Калькуляцияның өндірістік шығындар сметасынан айырмашылығы ол нақты бір өнім түріне немесе бір орындалған жұмысқа есептеледі.

Калькуляциялау денегіміз – шығындардың белгілі бір түрін осы шығындардың қажетті баптарына бөлу үрдісін атайды. Калькуляциялау - өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізгі баға белгілеуде қолданылады.

Калькуляциялаудың міндеті – шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің бірлігіне қанша болатынын есептеу.

Калькуляцияны құру уақытына қарай алдын – ала есептелетін калькуляция және соңынан есептелетін калькуляция деп бөлінеді. Алдын – ала есептелетін калькуляция жоспарлық, сметалық және жобалық деп бөлінеді.

Жоспарлы калькуляциялау – бір дана өнімді өндіру үшін кететін шығындарды баптар бойынша есептеу. Ол өнімнің барлық түрлеріне есептелінеді. Есептеу барысында еңбек және өндіріс құралдары шығындарының прогрессивті мөлшерлері қолданылады. Бұл мөлшерлер өндірісті басқару тәжірибесінде өндіріс шығындарының төмендету жолдарын және өзіндік құнды төмендету арқылы пайданы молайту тәсілдерін анықтау мақсатындағы салыстыру эталоны ретінде қолданылады.

Сметалық калькуляция – бұл жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалатын калькуляция.

Жобалық калькуляция – бұл келшекке құрылған жоспарлы калькуляцияның бір түрі. Ол күрделі салымның, жаңа техника мен технологияның тиімділігін анықтау үшін қолданылдады.

Соңынан есептелетін калькуляцияға есептік калькуляция немесе нақты шығындар бойынша құрылатын калькуляцияны жатқызады. Мұндай калькуляция бақылау және басқару жұмыстарын жүргізуде бөлімше басқарушыларының қызметіне байланысты шығындарды есептеуге қажет болады. Кәсіпорында шығындарды толық және дұрыс есепке алу өнімнің толық өзндік құнын калькуляциялауға мүмкіндік береді. Шығындарды тиімді басқару шығындар жіктелімі басқару объектісінің мәнін толықтай ашумен қатар, оларды есептеудің рационалды әдісін таңдауымен қамтамасыз етіледі. Осы немесе басқа да бір әдістерді қолдану өндіріс спецификасын, оның техникалық және технологиялық ерекшеліктерін, функционалдау шарттары мен басқа да маңызды факторларды ескере отырып жүзеге асырылады, ол кәсіпорын қызметінің нәтижесін есептеудің нақтылығын, оның өндірістік және экономикалық тиімділігін жоғары деңгейде анықтайды. Шығындарды есептеу жүйесін дұрыс таңдау шығындар туралы максималды ақпарат алуды, бақылау, талдау жүргізуді және олардың негізінде басқарушылық шешім қабылдауды қамтамасыз етеді.

Халықаралық тәжірибедегі шығындарды есептеу тәсілдері

Батыс өндірістік кәсіпорындарында қолданылатын шығындарды есептеу жүйесі көптеген белгілермен сипатталады, оларды оның классификациясы негізіне жатқызуға болады. Осы белгілердің біріншісі – тәсілдің өндіріс технологиясына тәуелділігі. Бұл жерде тапсырыстық тәсіл (job order-cost system) мен процестік тәсіл (process-cost system ) туралы сөз болып отыр.

Келесі екінші белгі – есептеудің уақыттық бағытталуы. Бұл жағдайда тәсілдер нақты шығындар (бұрынға, тарихи) мен стандартты шығындарды (жоспарлы, нормативті) есептеуге бөлінеді.

Үшінші белгі – шығындар көлемі, ол бойынша шығындарды толық жабу тәсілі (absorption-cost system) мен бөлшектеп жабу тәсілін (direct-cost system) шығарады.

Батыс фирмаларында қолданылатын шығындарды есептеу тәсілдерінің атауларына қарап, олардың арасында орталықтандырылған жоспарлау шартында қалыптасқан тәсілдерді басқару және отандық кәсіпорындарда қолданылатын кейбір аналогиялар барын атап өткен жөн. Бұл бізге жақсы танымал өндірісте шығындарды толық есептеу «absorption-cost system» тәсілінде өз көрінісін табуда.

Экономикалық теория мен тәжірибеде осы тәсілдер шығындарды есептеу мен калькуляциялау әдісі ретінде қарастырылады. Бұндай анықтама оларды тек қана бухгалтерлік есеп саласына жатқызады, демек, тек қана есептік жұмыскерлер өтеліміне. Сонымен қатар, бұл жүйелер өндірісті жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу сияқты салаларды қамтиды және шаруашылық шешім қабылдауда үлкен мағынаны иеленеді. Осыған орай аталған жұмыста олар шығындарды қалыптастыру мен есептеу тәсілдеріне жатқызылады.

Біздің ойымызша, бұл атау оларды үлкен контекстіде жалпы кәсіпорын мен шығындарды басқару позициясында қарастыруға көмектеседі.

Шығындарды тапсырыс бойынша есептеу өнімнің жеке түрлерінің қайталанбайтын немесе аз қайталанатын даналарын шығаратын кәсіпорындарда жүзеге асырылады, сонымен қатар өндірісте жөндеу және эксперименттік жұмыстар жүргізуде қолданылады.

Отандық кәсіпорындар үшін қарастырылып отырған тәсіл жаңа тәсіл болып табылмайды, себебі ол бұрын және қақіргі уақытта да қолданылады. Оның отандық әдебиеттерде кең қолдануы да осыны куәландырады.

Шығындарды есептеудің тапсырыстық тәсіліне қарама-қайшы тәсіл процестік тәсіл болып табылады. Өндірістік кәсіпорындарда аталған жүйені қолданудың мақсатқа бағыттылығы көптеген авторлармен бекітілгеніне қатамастан, оны өндірістік емес салада қолдану фактілері бар.

Процестік калькуляциялау – бұл әдетте үлкен өндірісте өңдеудің бірнеше кезеңінен өтетін, шығындар біртекті өнім арасында бөлінетін жүйе.

Батыс экономистері поцестік есептеу жүйесі тапсырыстық есептеу жүйесінен оны жүзеге асырудың аз шығындарымен ерекшеленетінін бекітеді.

Процестік әдістің басты идеясы шартты бірліктерді қолдану болып табылады. Шартты бірліктерді жұмсалған ресурстарға сәйкес шығарылған бұйым санын анықтау үшін есептейді, яғни аяқталмаған өндірісті ескере отырып.

Бұл мақсатта осы немесе басқа шығындар бойынша тауарлардың дайындық деңгейі мен аяқталу деңгейі анықталады. Дайындық деңгейі осы уақытқа жұмсалған шығындадың жоспарланған жалпы шығындарға қатынасымен анықталады. Шартты бірліктерді қолдану өнімді өндіру мен жұмсалған шығындар арасында қатаң байланыс орнатады. Бұл тәсілдер біздің экономикалық әдебиеттерде жақсы зерттелген және тәжірибеде кең қолданылады. Демек, оларды енгізу қажеттілігі артық екенін көрсетеді.

Тек осы тәсілдердің бақылау және аналитикалық мүмкіндіктерін максималды қолдану мақсатында бұл тәсілдерді одан әрі жетілдіру мен дамыту жолымен жүру қажеттілігін атап өткен жөн. Осы жүйелердің батыстық нұсқалары отандықпен сай келсе де, олар өздерінің функциялары бойынша бірталай кең ауқымды. Бұл бағытта автоматтандырылған жүйені, жауапкершілік орталықтарын анықтауды, жұмсалған шығындар қатынасына шығырылған өнім санын нақты есептеуді кең қолдану өзекті болып отыр.

Нақты шығындар жүйесінің мәні - есептеу барысында есепке осы кезеңде нақты жұмсалған шығындардың алынатындығында. Негізгі материалдарға деген шығындар нақты тұтынуды нақты бағаға көбейту жолымен анықталады, ал еңбек өтемі бойынша-нақты жұмсалған уақытты нақты бағалауға көбейту жолымен және т. б. Неміс экономистері бекіткендей, қазіргі таңда өндіріс шығындарын есептеу ескірген болып саналады. Ол өткен кезеңдерге өзінің байланысуы барысында шешім қабылдауға мәліметтер бермейді, бұл жағдайда басқару функциясын орындамайды. Өткен кезеңге негізделетін көрсеткіштер өндіріс көлеміндегі ауытқу қызметінің, баға мен еңбекақы қызмет қуатының өзгеруі, сонымен қатар, жағымсыз факторлардың нәтижесі болып келеді.

Бұл олардың шығындарға бақылау жүргізуге жарамсыздығын білдіреді. Батыс кәсіпорындарының арасында уақыт өткен сайын осы тәсілді қолданатындардың саны азаюда және керісінше, көптеген кәсіпорындар шығындарды есептеуді белгіленген стандарттар негізінде жүргізеді.

«Standart-cost» (стандарт-кост) жүйесі ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пайда болды. Бұл жүйенің мәні келесіде: белгіленген нормалар негізінде өндірісте өнім бірлігіне деген шығындар есептеледі, алдын ала стандартты калькуляциялар құрылады, ол нақы жұмсалған шығындарды салыстыру базасы ретінде көрініс табады. Нақты шығындар стандартты құн есебінде ескеріледі, ал болған ауытқулар жеке белгіленеді және көп жағдайда олардың соммалары жалпы пайдадан ұсталады (ауытқулар соммасын өндіріске жатқызатын кәсіпорындар да кездеседі). Белгіленген стандарттар негізінде шығындарды есептеу шығындарды есепке алудың процестік тәсілінде де, тапсырыстық тәсіліндеде қолданылады. Стандартты шығындар (standart-cost) – бұл өнім бірлігін шығару үшін жобалық шығындар. Олар қатаң және икемді бюджет орнатуға, олардың орындалуын бағалауға, өнім өндірісіне кететін шығындарды есептеуге, бақылау жүргізуге, бухгалтерлік шығындарды азайтуға көмектеседі. Қатаң және икемді бюджет нені көрсетеді? Қатаң бюджет стандартты шығындар мен стандартты шығарылым көлемі негізінде құрылады. Экономистер оның шығындарды бақылау мақсатына жарамсыздығын мойындайды, себебі ол өндірістің нақты көлемін ескермейді. Икемді бюджет (flexible-budget) өндірістің нақты көлемі мен стандартты шығындары негізінде есептеледі. «Standart-cost» жүйесінде икемді бюджетті қолдану ауытқу факторларын табудың маңызды құралы болып табылады. Қатаң бюджет ондай мүмкіндік бермейді. Қарастырылып отырған жүйенің басты артықшылығы шығындарға белгіленген стандарттардан ауытқулардың әсері арқылы оперативті бақылау жүргізу болып табылады. Қазіргі таңда отандық кәсіпорындарда стандарт-кост жүйесін қолдану өзекті мәселе болып отыр. Батыс экономикасында стандарт-кост жүйесінің пайда болуының негізі ретінде сол уақытта өндірісті оперативті басқару, шығындарды бақылау мен өндірістің шығын деңгейін реттеу қажет болғанын атап көрсетеді. Қазіргі таңда осы проблема отандық кәсіпкерлер алдында тұр.

Стандарт-кост жүйесін енгізу отандық кәсіпорындарда оның нормативтік тәсілін қолданылып көруімен жеңілдетіледі. Біздің ойымызша, отандық экономикаға стандарт-кост жүйесін енгізу таныс нормативті тәсіл шеңберінде жүргізілуі қажет, бірақ оны алдын ала қарастыру қажет. Мысалы, белгіленген нормалардан ауытқулар есебін жеңілдету керек, атап айтқанда, ауытқуларды норманың өзгеруіне байланысты болған және нормадан жай ауытқу нәтжесінде болған деп бөлмей. Бұл есептік операцияларды қиындатады. Стандарт-кост жүйесінде бір ғана ауытқулар көлемі есептеледі, оның талдау мен бақылау үшін мақсаты есепте немесе сәйкес құжаттарда көрсетіледі.

Нормативті тәсілдің кең таралуына кедергі келтірген себептердің арасынан, осы әтәсілдің басқарумен ешқандай байланысы болмағаны айрықша белгіленіп көрсетіледі. Нормативті тәсіл бойынша экономикалық әдебиеттерде өндіріс процесінде шығындар нормасынан ауытқулар анықалатыны және осы ауытқулар өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың мақсаты болып келетіні жайлы айтылған. Кәсіпорынды басқаруда нормативті тәсілге қарағанда стандарт-кост жүйесінің мәні мен рөлі айтарлықтай жоғары. Шығындарды басқару саласында зерттеулер жүргізген экономистер стандарт-кост жүйесінің келесі артықшылықтарын көрсетеді:

¾ өнімді өндіру мен ұйымдастыруға қажетті шығындар сомасы мен өнім бірлігіне келетін шығындарды уақытылы есептеу және фирманың кірісі мен шығыны туралы есепті құру мүмкіндігі;

¾ басқа тәсілдермен салыстырғанда өндіріс шығындарын есептеудің айтарықтай қарапайымдылығы, оған есептудің жеңілдетілген түрлері мен тәсілдерінің нәтижесінде қол жеткізіледі;

¾ өндірісті автоматты басқаруды «стандарт-кост» жүйесімен араластырып қолдану стандарттардан болған қандай да бір ауытқулар мен басқарушылық шешім қабылдау арасында уақыт интервалын белгілейді.

Тұтынушыларына қатысты шығын көлемі бойынша олар толық шығындарды есептеу (absorption-cost system) мен жекелеген шығындарды есептеу (direct-cost system) болып бөлінеді. Осы тәсілдер арасындағы негізгі ерекшелік калькуляциялық кезең арасындағы тұрақты шығындардың бөлу реті. Бірінші жағдайда барлық шығындар (негізгі және қосымша) өнім өндірісіне жатқызылады, ал екінші жағдайда өндіріске тек ауыспалы шығындар жатады, олардың тұрақты бөлігі қай кезеңде жоспарланды және қай кезеңде ауысқан болса, сол кезеңде қызмет нәтижесінен ескеріледі. Бухгалтерлік көзқарас тұрғысынан бұл әдістер дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс қалдығын бағалау тәсілі бойынша ажыратылады. Тұрақты шығындар шығындарды толық орналастыру барысында қалдықты бағалау кезінде ескеріледі, ал жекелеп орналастыру барысында тұрақты шығындар ескерілмейді. Шығындарды толық жабу тәсілін қолдану өнім өндірісінде жұмсалған барлық шығындарды есептеуді білдіреді. Отандық кәсіпорындардың тәжірибесінде осы тәсіл дәстүрлі болып келеді, сол себепті жақсы танымал. Осыған байланысты оған көп көңіл бөлу қажет болып табылмайды.

Батыс кәсіпорындарының экономикасында шығындарды жиынтық жабу альтернативті шығындарды жекелеп қосу тәсілі болып табылады, ол аудармалы әдебиеттерде бірқатар атауларды иеленеді және ол оны тануды бірталай қиындатады. Осылайша, американдық авторлар бойынша аталған тәсіл «direct-costing» - директ-костинг немесе тура шығындарды есептеу, англиялық – «margina-costing» маржиналдық шығындарды есептеу, немістік-«Grenzkostenrechnung» шекті шығындарды есептеу, австриялық-«Deckungsbeitragsrechnung» жабу сомасын есептеу, француздық-« la comptabilite marginale» маржиналды есеп және шведтік-жабу калькуляциясы және т.б. болып аталады. Келтірілген атау нұсқалары арасындағы ауыспалылық олардың негізінде келесілердің болуымен түсіндіріледі: бір жағынан, шығындар бөлігін есептеу, ал екінші жағынан, шығындарды есептеу мен өткізуден түскен пайда арасындағы айырмашылық. Экономист Стуков С.А. аталған жүйені суреттей келе, ауыспалы шығындар олардың рационалдылығын бақылау тұрғысынан әрқашан да өзіне үлкен назар аударуды талап ететінін, ал тұрақты шығындар тең уақыт аралығына тең соммада белгіленетінін және өндіріс шығындарын тек ауыспалы шығындармен шектеу нормалауға, жоспарлауға көмектесетіні жайлы және де жылдам қысқарған шығын баптарының санын есептеу мен бақылау: өзіндік құнның айтарлықтай кәрнекті болатынын, ал жеке шығындар-жақсы бақыланатын көрсететіні жайлы айтқан. Бақыланатын объектілер қаншалықты көп болса, бақылау соншалықты әлсіз болады. Көптеген мамандар бұл жүйенің осындай мүмкіндіктерін ескере отырып, оны нарықтық экономиканың басқару шешімдерін қабылдау, талдау және есептеу интеграциясының жоғары деңгейіне қол жеткізген өзіндік атрибуты ретінде көрсетеді.

Кәсіпорындар арасында осы арқылы да вэрибл-косттың жылдам таралуы түсіндіріледі. Вэрибл – кост жүйесінің негізгі ерекшелігі өндірістің барлық шығындарын тұрақты және ауыспалы, пайдалы және пайдасыз деп бөлуінде.

Шығындарды тұрақты және ауыспалы деп, ал тұрақты шығындарды – пайдалы және пайдасыз деп бөлудің құндылығы пайда туралы мәлімет алудың оперативтілігін арттыру мен есепті жеңілдетуінде. Шығынның ауыспалы бөлігінде өнімнің өзіндік құнын азайту тұрақты шығындарға бөлінетін назардың жоқ екенін білдірмейді. Тұрақты шығындар басқарудың жоғары деңгейін бақылайды, сол себепті ауыспалы шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау қағидаларын қолдану барысында оларды шектеу басшылар тарапынан оларды тиімдірек басқаруға ықпал етеді.

1.Абильдина А.Ш. Современные концепции управления затратами предприятия // Транзитная экономика. - 2010 - № 4-5. - С. 54-61.

2.Управленческий учет и проблемы классификации затрат. Керимов В. Э., Абумукас С. И., Иванова Е. В. // Менеджмент в России и за рубежем, №16 2002

3.Аксепенко А.Ф., Шеремет А.Д. Учет, калькулирование и анализ себестоимости. - М.: Изд-во МГУ, 2000. - 635с

4.Безруких П.С. Учет и калькулирование себестоимости продукции. - М.: Финансы, 2000. - 528с.

5.Инструкция по планированию6 учета и калькулированию себестоимости продукции - Свердловск. Управление по печати, 1997