МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку
Сүйретпе. Мәшһүр – Жүсіп те мынандай көне сөз кездеседі: Сүйретпелерін
жүктеу/скачать 3.78 Mb.
|
Сүйретпе. Мәшһүр – Жүсіп те мынандай көне сөз кездеседі: Сүйретпелерін керегенің басына іліп қоятұғын қылады екен (ҚШ, -Б. 29). Сабадан кейінгі суынға арналып көннен жасалатын ыдыс – сүйретпе. Оның түбі бұрышсыз жұмыр келеді. Сыйлы қонаққа сүйретпеден қымыз беру ерсі саналады – дейді С.Мұқанов (ХМ, -Б. 106). Бірақ, Мәшһүр - Жүсіп жазбасындағы Абылай Жарылғаптың аулына келгенде Маңқан бәйбіше – Жүктің артында сүйретпеде байдың сыбаға асы түнемел тұр еді – дейді (9 т. –Б. 73). Осы мысалға қарағанда сүйретпедегі қымызды сыйлы қонаққа да құйып берген сияқты. Талқы. Қатқан көнді жібітетұғын емен талқы бикемің біз боламыз! – деген екен (9 т. –Б. 289). Талқы – деген иленген қалың теріні жұмсартатын айыр ағаш, қолға қайда барса да алдында бір қиын қызмет бар дегені (Шәкәрім, -Б. 30). Соңғысы талқыға салды етістік мағынасындағы сөз – А.Қ. «Жүні жидіген теріні жайып кептіреді де, оның құрыс-тырыстарын жазу үшін «талқы» аталатын тістері кедір-бұдыр сайманмен созғылайды» - дейді С. Мұқанов (СМ. ХМ. –Б. 121). Орайы келген соң мына бір сөздің де мағынасын ашқанды жөн көрдік. Бағы. Мына заман қай заман бағы* заман, Баяғыдай болар ма тағы заман. Бағы – деген өзін - өзі билеп, хандарға низамға қарсы келгендер – деп түсінік берілген (Шәкәрім. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. 1991: -Б. 26). Жаңа низам. Мәшһүр Жүсіп: «Қылғаны хакімдердің бізге зорлық, Низамы тура келмес ісі сиып» немесе «Мың сегіз кеше алпыс тоғыздан соң, Халайық көрмеп пе едің неше түрді» - деп «Сары арқаның кімдікі екендігі» (1907) жазды. Қазақ елі 1867-1868 жылдары реформаға даярланды. «Уақытша ереже» «Дала низамы» немесе «Жаңа низам» - деп аталды. Незам араб тілінде نظام [порядок, упрядочение; устройство, регламент, система] – указ, закон, порядок, правило. «Дала низамына Екінші Александр патша 1869 жылы 21 октябрьде қол қойып бекітті. Комиссияның қырға шығуы, олардың «Уақытша ережені» күшпен енгізбек болуы бас көтерілістің басталуына себепкер болды. Көтерілісті сұлтан Ханғали Арыстанов, молда Дәуіт Асауов, би Азберген Мұңайтпасов, молда Ықлас Досов және т.б. басқарды. «1868 жылғы «Дала Низамына» қарсы көтерілген халықты патша өкіметі күшпен көндірмекші болғаннан кейін, ел «Тескен тау» өтіп кетеміз деп ата қонысты тастай үдере көшеді» - деп жазды Х.Есенжанов. Реформа діни мұсылмандар құқығын тежеді. Бұл туралы Мәшһүр-Жүсіп «Жаңа низам» шығарғанда өзінің ұсынысын жазды. Бірінші - партия қылу. Екінші – ұрлықты тыю. Үшінші – байлардың өзіне тоқтау жасау. Төртінші – ишан, қажы, қожа, молдалардың адасулығын жібермеу керек. Мәшһүр Жүсіптің сол уақыттағы ел ішінде, сыртта болып жатқан істен хабардар болып отырғанына саяси қырағылығына тағы да таң қаласың. Мысалы, төртінші мәселені қозғап отырғаны «Уақытша реформа» кезінде мұсылман дінбасылары орысқа қарсы үгітті күшейтті. Молдалар мен ишандар қазақ жерін вакумға беру керек деп шешті. Ел басқаруды бір ғана эмирге (Бұхар үлгісі бойынша) беру керек деп үгіттеді т.б. Бұл істерін Мәшһүр Жүсіп сынады. Бесінші – «усул жадид» оқуын енгізу. Алтыншы – көшіп – қонуға рұқсат ету. Жетінші – далада от жағуды тоқтату (өрт болмасын дегендік - А.Қ.). Сегізінші - өлікті бұрынғыдағыдай кебінге орап шығару, жаназасын оқу. Тоғызыншы – қазақ өзінің Абылай заманындағы жақсы дәстүрін сақтау. Мінекей, Мәшһүр – Жүсіп «Жаңа низамға» осындай ұсыныспен шыққан. Әдеб:(Л.З.Рүстемов. Казахско-русский толковый словарь арабско – иранских займствованных слов. –Алма-Ата, Мектеп. 1989. - Б. 218. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалар жинағы 8 том. –Павлодар. «ЭКО» ЖШС, 2006. – 275. Н.Д. Оңдасынов. Арабша - қазақша түсіндірме сөздік (қазақ тіліндегі араб сөздігі) 2 том. –Алматы, Мектеп. 1984. -Б. 189. Қазақ ССР тарихы. Қазақ мемлекеттік баспасы, 1957. – Б. 407-424. Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Таңдамалы (Екі томдық шығармалар жинағы). –Алматы, 1990. – 30-31). Зеңгі. Сиыр малының иесі. Мәшһүр – Жүсіп жинаған ауыз әдебиетінің үлгісінде кездеседі. Әмір Темір Ташкентте «Зеңгі ата» - деген әулиенің үстіне күмбез салдырған – дейді Мәшһүр – Жүсіп. Төрт түлік мал жайындағы шығармаларда Зеңгі баба сиыр иесі айтылады. Зеңгі баба бұл – Тәңір және Ұмаймен тығыз байланысты. Мұсылман дініне дейін болған мәдениет. Фетешизмнің қасиеттерін осы – Зеңгі баба бойынан табамыз. Төрт түлік малдың әр қайсысының иесі болған. Мысалы: Жылқының иесі – жылқышы ата (Қамбар ата), қойдың иесі – Шопан ата, түйенің иесі – Ойсыл қара, сиырдың иесі – Зеңгі баба, ешкінің иесі – Сексек ата. Зеңгі сөзінің семантикасы әлі түсініксіз. Зеңгі – п. [ зенги: 1. негр, чернокожий; занзибарец; эфиоп; 2. негритянский] – 1. большой, огромный. Көтерген көкке мойнын Зерелі зеңгі зеңбірек (Д.Ә.); 2. негір. Саған үлкен емен ағашты суырып алып, барлық өзіне серік зеңгілерді ертті («М.б.т.»). ~ баба среднеазиатский «святой», ангел – хранитель крупного рогатого скота. Мәселен, жылқы түлігінің пірі – «Қамбар ата», қойдікі – «Шопан ата», түйенікі – «Ойсыл қара», сиырдікі - «Зеңгі баба» ...деген (Х.А.). Сонымен, зеңгі парсы сөзі сияқты мағынасы үлкен деген ұғымды береді. Зеңгі баба Үлкен сиыр. Қасиетті мал. Көне түркі тілінде сиырды іңгек (үй) – деген. Үй түгіндей кәуірді Кемекеңнің басынан Күншілік жерге апарып, Сүргітіп бір тастады (Манас). Әдеб: (Мәшһүр - Жүсіп Көпейұлы. Шығармалар жинағы 8 том. –Павлодар. «ЭКО» ЖШС, 2006. –Б. 92. Л.З.Рүстемов. Казахско – русский толковый словарь арабско – иранских займствованных слов. – Алма – Ата: Мектеп, 1989. –С. 121. А.Қ.Тұрышев. Мәшһүр Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері. // Ф.ғ.д., ғыл. дәреже. алу үшін дайын. диссер. –Алматы, 2005. –Б. 88-89. М.Ғабдуллин. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1974. - Б. 40-41. Л.З.Будагов. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. Том I. Санктпетербургъ. Типографиія императорской академіи наукъ. 1869. -С. 607). Оқалы кебіс мәсі. Әйелдердің аяқ киімі. Оқалы кебіс мәсі – алпыс сандық (М-Ж 75); Темір арқан болғанда, темір-кебіс (М-Ж 42); Кидім де кебісімді шықтым тысқа (М-Ж 168); Сықылды қаралдысы кебіс басы, Оты жоқ, болған күмбез - оның қасы (М-Ж 6); В.И.Рассадин: алт. кебис, шор. кемис, хак. кибіс, тув. хевис `ковер`, которые представляют собой заимствование средневекового монгольского слова kebis `ковер`, зафиксированного в этой форме в старописьменном монгольских языке. Слова это широко бытует в современных монгольских языках: ср. монг. хивис, бур. хибэс, кам. кевес, ордос. кевис, дагур. кибэс, в диалектах Внутренней Монголии хевис `ковер`. Само же монгольское слова является не чем иным, как заимствованием др. -тюрк. kiviz, kiwiz `ковер`, варианта др. - тюрк. kibiz, kiбiz `палас, кошма`. Со значениями `войлок, кошма` это древнетюркское слова в указанных тюркских языках сохраняется, дав закономерные для них фонетические рефлексы: алт кийис, хак. киис, тув. кидис. Таким образом, и здесь кебис монголизм, кийис и. т. п. - собственно тюркское слова (1990: 224). Л.Будагов: алт. кебісъ كبس 1) коверъ (конд. кемісъ, монг. кебесъ. кир. кябісъ = п. كغش хив. кебішъ كبش кандалы, наложить кандалы كبش سالمق(112) п. كغش кяфшъ (каз. произносять кявушъ, кяфшъ), колош (у персіянъ башмак съ высокими каблуками на подковкахъ, съ закорюченнымъ кончикомъ; надъваются на носки и охватывають три четверти ступни), кир. произносять кебісъ سارتلدق كبس родъ туфлей, كبس تيكوكا اوستا башмачникъ (1871: 112, 131). Ә.Б.Алмауытова кебіс-түбірі кеп (38), Кебіс атауының түбірі ки етістігімен байланысты (-ыс, -іс) сөз тудырудың өнемді моделі-деп қарастырады (1994: 38, 46). Нұрмағамбетов: Иран тілінде кебіс «кәфш» қалпында көрінеді (Пер. –рус. сл., 1983, 335). Иран тілінде «кәф», «кәфф» - аяқтың табаны деген мағына берген. Сол сияқты үнді, араб, ағылшын, фин, эстон тілдерінде «һоф», «кәпп», «кәппә» тұлғасында «табан» мағынасында қолданылған деп, бұл – сөзді Иран тілінен ауысып кебіс болған дейді. Оқалы кебіс - әшекейленген, оюланған аяқ киімді айтады. Бұған мына Рүстемовтың: кебіс а. [كفش -кәфш. Обувь, башмаки, туфли] – узконосые колоши. Кебіс – мәсі п. узб. [كبس +маһси: сапожки без твердого задника и кабулка с мягкой подошвой] – обувь – дейді (Рүст, 134). Мәсі – жұмсақ былғарыдан тігілген, өкшесіз, жұмсақ сірілі, жұмсақ ұлтанды аяқкиім (Оңдас., 145). Кебіс – мәсі сөздерінің қатар қолданылуының себебі, мәсінің сыртынан тозып қалмау үшін галош (калотка-кал//гал) киген содан болса керек. ОҚА зат – Жіпке күмістей, алтыннан орап тоқыған зер. Оқасын жерге төгілтіп (Ер Тарғын) (ҚТТС, 174). ОҚАЛЫ - Оқалы тон – оқа ұстаған қымбат тон. Военный қызмет іздеме, Оқалы киім киюге (Абай) (АТС, 471). Радлов: оkkлы - в  скій, тяжелый, толстый және всъ = 400 драхмъ деп түсіндіреді (1893: 998). Олай болса, ОҚАЛЫ КЕБІС - деген алтын жіппен көмкерілген, оюланған, не қымбат тастар тағылған аяқ киім.
Түйін. Біздің ойымызша, кебіс түркінің өз сөзі кеп түбірінен өрбіген аяқ киім атауы. Кебіс > кептірілген теріден жасалған аяқ киім. Боқмұрын білер кебімді (Манас, 288) кебімді ки тіркесіндегі кебім шығу тегі бір сөздер. Кебіс > кебін > кебеже >кеп > қап (қалып) сияқты жорамал жасауға болады. М.Қашқари оғиқ-оғұқ мәсінің сыртынан киілетін тері байбақ сияқты көне аяқ киімінің бір түрін атайды (МҚ., 96, 101). Сығзығ: мәсі не етік тіккенде екі тігіс арасына салынатын сақтиян, былғары. Тізілдірік етік, мәсі секілділердің тұмсығына сәндік, әсемдік үшін тағылатын теңгелер, бастырма қапсырма әшекейлер (МҚ, 96, 524, 539). Әдеб: (Проблема этимологии тюркских языков. –Алма-Ата, Ғылым. 1990. – С. 224. Л.З.Будагов. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. Том. II. САНКТПЕТЕРБУРГЪ. 1871. –С. 112, 131. Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз бес сөз. –Алматы, Рауан. 1994. –Б. 130, 131. Ә.Нұрмағамбетов. Сөз сырына саяхат. –Алматы. Жалын, 1990. –Б. 24. В.В. Радлов. Опыт словаря тюркских наречий. Том. I. Часть 2. САНКТПЕТЕРБУРГЪ. 1893. –С. 998. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. II том. –Алматы, 1961. – Б. 174. Абай тілі сөздігі. –Алматы, Ғылым. 1968. –Б. 471. Л.З.Рүстемов. Казахско – русский толковый словарь арабско – иранских заимствованных слов. – Алма – Ата., Мектеп, 1989. - Б. 134. Н.Д.Оңдасынов. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. 2 том. –Алматы, Мектеп. 1984. –Б. 145). Сауыр етік. Тақасы ерекше аяқ киім. Өкшесі етігінің мыжырайып (Мәшһүр-Жүсіп., 88); Аяғыма кигенім шоңқайма өкшелі етік (Мәшһүр-Жүсіп., 125); Қара етігің қолпылдап, Тоғай кезбе келіншек (Мәшһүр-Жүсіп., 22); Сары етігің салпылдап Сазды кешпе келіншек (22); Көн етігің көлпілдеп, Ауыл кезбе келіншек – Мәшһүр-Жүсіптің ауыз әдебиетінің үлгісінен алынған мысалдар (Мәшһүр-Жүсіп., 22); Тон `жабу` сияқты эдик~этÿк `аяқ киім` деген мағынаны білдіреді ол көбірек `етік` деген ұғымда `башмақ, бәтеңке` т.б. қолданылады дейді Э.В.Севортиян негізінен `жабық аяқ киім, ерте заманда қысқа қонышты немесе етік` болған (ЭСТЯ, I7 320.). Етік лексемасының шығу тегін анықтау негізінен Г.Рамстедке тиеселі. Ол - еtük-ті маньжур тіліндегі еtи- `киіну, киімді киіп жүру` деп көне түркілік етістік түбірді еtü- қалпына келтірді, содан кейін барып оны *ät- (сол семантикада қарастыруы да мүмкін) түзеді. Сол сияқты тунгус-маньжур тілі эвен тілінде `сыртқы киім, киім` деген белгілі болды. Тунгус – маньжур тіліндегі `киіну` етістігі *тэту- платформасы маньжур және оған жуық чжурчжен тіліндегі эту- екінші формасының қаншалықты қашықтағынын байқаймыз. В.И.Цинциус осыдан келеді де түркілік анлауыт к- (тіл ортасы) манчж. Ø (дыбыс нөлге), түркі. кэт- ~ кэд- `үстіне киіу, киіну` - дейді. Жалпы мына түбір тұлғасы: уйғ., әт- `жабу, қамау, қадау`, лоб. ет- `қадау, жабу (кепке)`, тоф. эт-` жабу (есікті) кездеседі. Сайып келгенде, зерттеушілер маньжурлық эту- және түркілік әт- ~ эт- ‘фонетикалық-семантикалық ұқсастық бар екендігін, бірақ ол-гомогендік емес дейді. Көне түркі тілі киім (kejm) kedim `киім, киіну`(< көне түркі. ked- `киіну`. М. Қашқари сөздігінде кет-`киіну` мағынасын берген. Көне түркі тілінде киім мағынасын жоғарыдағы «тон» сөзі ұғындырған. Хакас тілінде өтік `аяқ киім` деген мағына берген. Демек, кейбір зерттеушілердің кет- түбір тұлғасын тунгус-маньжур тілінен іздестіргені, монғол тілінен шығарғаны дұрыс емес. Кет> кэд >киім > этик >етік >кэта. Түркі тілінде етіктің бірнеше түрі болған: былғары етік, қысқа қонышты етік, шоңқайма етік, саптама етік, сауыр етік. Сауыр етік – етіктің бір түрі. Сауыр – малдың жаясының үстіңгі жағы (АТС, 530). В.Радлов: сауыры – 1) крупъ лощади; 2) шероховатая зеленая кожа (вставляемая главнымъ образомъ выше пятки ичига) – деп түсіндіреді. Сауыр етік – көгерген өңделген жұқа теріден тігіледі. Түйін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев темір кебіс, кебіс мәсі, шоңқайма өкшелі етік, қара етік, көн етік, сары етік аяқ киімдерін қолданады Әдеб:(Проблема этимология тюркских языков. –Алма –Ата, Ғылым. 1990. –С. 150-151, 221-222. Абай тілі сөздігі. –Алматы, Ғылым. 1968. - Б. 530. В.Радлов. Опыт словаря тюркских наречий. Том IV. Часть 1. С. –ПЕТЕРБУРГЪ. 1911. -С. 235. Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз бес сөз. –Алматы, Рауан. 1994. -Б. 95-96. Ә.Нұрмағамбетов. Сөз сырына саяхат. –Алматы, Жалын. 1990. –Б. 23-24. А.Қ.Тұрышев. Мәшһүр-Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері. // фил. ғылым. док., ғылыми дәреже. алу үшін дайын. диссер. – Алматы, 2005. – Б. 238). Ақ кіреуке. Сауыт түрі. Ақ кіреуке сөгілді, Жалғай алмай келеді. (Жүсіп., 203); Көбе, кіреуке, сауыт бұлар мағыналары жуық сөздер. Көбе – батырлар киетін сауыт, оның екі түрі болады: бірі – жүректің тұсын, білекті, тізені, иықты садақтың оғынан, қылыштан қорғау үшін жалпақ темірден жасалған сауыт; екіншісі – бүкіл кеудені қорғау үшін тырнақ көбесіне ұқсас қола не мысты қатпарлап тізіп немесе металл шынжырларды (шығыршықтарды) біріктіріп, көйлек тәріздес етіп жасалған түрі, кейінірек көбенің жеңіл көкірекше түрі шыққан. Батырлар мінетін аттың да арқасы мен жонын, қабырғасы мен мойнын түгелдей жабатын көбелер де жасалған (ҚСЭ, 5-том, 642-643). Ал сауыт – «садақ, қылыш, найза» т.б. осы сияқты қару-жарақтардан қорғануға арналған киім. Ол ұсақ темір шығыршықтарды бір –бірінен өткізіп тоқылған тордан қысқа жеңді жейде түрінде жасалады. Сауыттың дулығасы, мойынды жабатын далбағай сауыт, қол сауыт, аяқ сауыт жеке тоқылады (ҚСЭ, 10-том, 63). Бұған қарағанда, сауыт – көбенің екінші түрін атайтын сөздің бірі, яғни көбе сөзінің синонимі. Кіреуке – ерте замандағы соғысқа киетін сауыт, оның басқа сауыттардан айырмасы кеудесінде, арқасында, білек үстінде темірден немесе көзеден істелген шарайнасы болған (ҚСЭ, 6-том, 181). Батырлар жырында: Бадана көзді кіреуке, Мұны саған береді, Баса келіп кисейші («Ер Тарғын»). Үстімдегі ақ сауыт,
Әдеб: (М-Ж. Көпеев. Екі томдық. 2-т. – Алматы, Ғылым, 1992. – Б. 203. Р. Сыздық. Сөздер сөйлейді. –Алматы, Мектеп. 1980. - Б. 70-71). Отау. Үйленген жастардың кіші үйі. Атасы басқа жау жеңге, Отауға салып тастапты. (М-Ж, 28); Радлов: б лая новая юрта жениха; аk отау іd.; отау баі азысы подарокъ жениха за показаніе ему новой юрты. Отауа тÿсÿ ночеваніе въ первый разъ въ новомъ Отау т.б.- деп түсіндіреді (1893: 1103). ОТАУ I зат. Жаңадан тұрмыс құрып, енші алып бөлінген үй, кіші үй. Сүйіндіктің үлкен үйіне жақын тұрған кішілеу ақ үй бар, Асылбектің отауы болуға керек (М. Әуезов) (ҚТТС, 184). Отау лексемасы мен жасау сөзінің жасалу моделі бір. Мысалы, жасау – сөзінің түп – төркінін көрнекті этнограф Г.Бонч-Осмоловский «Свадебный жилища турецких племен и народностей. Л., 1926» - деген еңбегінде арабтың джис («приданный» мағынасында) және ау («үй») сөздерінің бірігуінен жасалған сөз деп түсіндіреді. Жасау (жас + ау) бірінші компоненті: jаш (жас) - 1) свжій, зеленый, сочный, влажный, свжее дерево (Радл., 1905: III, 240), jаs (ДТС, 245) - дегендегі жас (көк < көк өскін, көктеу) түркі тіліндегі көк ұғымымен байланысты – көк (жас) – от (көк шөп). Екінші компоненті: көне түркі тілінде «үй», «отау», «киіз үй» мағынасын білдіретін еv, eb, ef, üj, üv (ДТС, 189); ау – эвъ – дом (Буд., 1869: I, 215); осы түбірден өрбіген: ауыл//айыл//аал//авыл т.б. (Қайдар., 61) – үй бірігуінен «жасау» сөзі жасалған. Көктің синонимі от (жылқыны отқа қой, шөпті отау т.б.). От (өрт) алдамшы түбір тұлғасы сондықтан (отау) негіз бола алмайды. Демек, жасау мен отау семантикасы бір сөз болып шығады. jаш > жас > жасау > от > отау > отан (көк - тәңір). От (өрт) сөзінен туындаған үйдің иесі (отағасы) кейіннен пайда болған сияқты. От (өрт) – қаулап жану мен от (қаулап өсу) жағынан о баста семантикасы бір болуы мүмкін. Өйткені, тілімізде өртең және өркен мағынасы сәл де болса жуық сөздер сақталған. Jаs – (жасау) - «жаңа, су жаңа» (жаңа үй) - дегенді білдірмесе керек. Сол сияқты Отан сөзі вәтан парсы сөзі емес, түбір тұлғасы от болуы мүмкін.
Әдеб.: М-Ж. Көпеев. Екі томдық. 2-т. – Алматы, Ғылым, 1992. – Б. 28. В. Радлов. Опыт словаря тюркских наречий. Том. I.. Часть 2. – С. –ПЕТЕРБУРГЪ. 1893. –С. 1103. В.В. Радлов. Опыт словаря тюркских наречий. Том. III.. Часть 1. – С. –ПЕТЕРБУРГЪ. 1905. –С. 240. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. II том. –Алматы, 1961. – Б. 184. Л.З.Будагов. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. Том. I. САНКТПЕТЕРБУРГЪ. 1869. –С. 215. Наурыз. –Алматы, Қазақстан. 1991. –Б. 64. Ә.Қайдар. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. –Алматы, Ана тілі. 1998. –Б. 61. Қорыта келгенде, Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы бізге беймәлім лексеманы зерттеп халық игілігіне айналдыратын күн баяғыда туды. Бұл орайда, мәшһүртанушылар бір сыпыра жұмыстар жасауда. Алдымызда, Мәшһүр-Жүсіп шығармалар тілінің этимологиялық сөздігін жазу міндеті күтіп тұр. Сол сияқты, айтыстары, жұмбақтары, мақал-мәтелдердің шығуы (5 т. –Б. 94-103; 9 т. –Б.312-317) сияқты тың тақырыптардың тілін зерттеу де күн құрғатпайтын алда күтіп тұрған басты міндет деп есептейміз. Атсалысам деген шәкірттерге жол ашық.
В.В. Радлов: арш (аршы араб ) рука отъ локтя до конца пальцевъ какъ м С. Кенжахметов: ¦зындыќ жєне ќашыќтыќ µлшемі м‰лде екі ±ѓымды, екі т‰рлі µлшемді білдіреді. ¦зындыќ µлшемдері бір заттыњ таяќтыњ, арќанныњ ±зындыѓын аныќтайды жєне ол: елі (1,5 см), екі елі, ‰ш елі, т±там, сыныќ *с‰йем (14 – 15 см), *ќарыс, кере ќарыс (20 – 22 см), кез (50 см), аршын (75 см), *ќ±лаш (1, 60 – 2 м), жарты ќ±лаш, т.б. Балтасап, кебіс басындай деген балыќ µлшемдері де бар. *Ќ±лаш- мера длины, равная расстоянию между концами рук, вытянутых в стороны на высоте плеч (Ќыз Жібек. 1963: 287). Ќ±лаш - керілген екі ќолдыњ бір ±шынан екіншісіне дейінгі ќашыќтыќ µлшемі; *Ќарыс - бас бармаќ жєне ортан ќол аралыѓымен µлшенетін мµлшер; *С‰йем - ұзындыќ µлшеуі, бармаќ пен с±ќ ќол аралыѓы; Т±там - белгілі заттыњ кµлемін, мµлшерін µлшейтін ќолдыњ уысы, бес саусаќты ќысќандаѓы арасы (ЌТТС, 8 б.); Сол сияќты ±зын, ќысќа деп шамамен есептей береді. Ќашыќтыќ µлшемдері жердіњ ќашыќтыѓын, ауылдыњ ара ќашыќтыѓына ќолданылатын µлшем екені белгілі. Б±л µлшем т‰рлері былайша аталады: адым (ќадам) (1 м), аяќ тастам (10- 15 м), «єй» дейтін жер (100 м), дауыс жететін жер (250 – 300 м), шаќырым (1 км), иек астында, бір тµбе астында (4 – 5 км), ќозы кµш жер (5-6 км), кµз ±шында (6 - 7), тай шаптырым (4 – 5 км), ќ±нан шаптырым (8 – 10 км), ат шаптырым (25 – 30 км), бір к‰ндік жер, айшылыќ жер, т.б. (С. Кенжахметов. Уаќытты аныќтау белгілері // Ќазаќстан мектебі. 1996. №6. 60 б). Аршын сµзіне орайлас Ќ. Ж±банов шаќты//шамалы, жарым//жарты, ширек халыќ метралогиясын нумерализация т±рѓысынан кењінен ќарастырып, термин дєрежесінде ѓылыми т‰сінік берген т±њѓыш ѓалым: ол, орыс емілесіндегі Ф, Х, В әріптерін П, Қ, Б әріптерімен жазу. Мысалы: сума, анализ, анология, аркосинус, базис, бектор, диагонал, интеграл, конус, куб, масштаб, пизика, периметр, радтан, радиус, ромбы, пигур, сентр, покус, шар, еккер, сиркул т. б. Сын есім ретінде кездесетін халықаралық сөздерге тағы үстеме сын есім қосымшасы қосылмайтынын мысалы: абсолют, абстракт, интеграл, натурал, сентрал, елементар, ирратсионал, горизонтал, бартикал. Сын есімнің анықтайтын ауанына қарай -лық, -дық, -тық жұрнақтарын қосу арқылы жасалады: пропорсиалық бөлу, логарипмдық теңгерме немесе, период бөлшек, сентр бұрыш, квадрат теңеу т.б. Орыс тілі заңы бойынша көп буынды, сөздің аяғы д, ш, г сияқты дыбыстарға бітпейтін сөздердегі а дәнекерін қысқартып: аксиом, теорем, проблем, апопем, биссектрис, координат, абссис, гепотенуз, амплитуда, база, паза, т.б. -Тсия, (-ция) -сия болып қысқарады, не –тсия түрі өзгермей алынады. Пунксия, бірақ үнді р, л, н және дауысты дыбыстан соң: пропортсия, диперенсия, нумератсия, проексия. Просент сөзі де т әрпінсіз жазылады дейді. Қ.Жұбанов жаңа терминдер де жасайды: түзу//түзулер, қисық//қисықтар, жоғарғы табан, шексіз аз шама, шексіз көп шама, шекті шама, жақ-бет мағынасында т.б. Кейбір сөздер бұрыннан қазақ емлесіне лайықты алынғаны ескеріліп: минот//мүйнет емес, доға// дуға емес, секунт//секонт емес, но’л// нул емес .т.б. Бұрын айтылып жүрген: шаршы, текше, тікше, үшкіл, төрткіл, бірлік, ондық, жүздік, яғни бүтін сандардың бірлері, ондары, жүздері қолайсыз деп табылып, квадрат, куб, бірге жазылатын: үшбұрыш, төртбұрыш, ондар, бірлер, жүздер «өлшем» деп өзгертілгені туралы. Бірақ, үш бұрышы, төрт бұрышы бар затты атау керек болса: «үш бұрышты», «төрт бұрышты» деп сандық анықтауышын айырып бөлек жазатынын айтады. Арифметика амалдарының аттары және әр амалдағы сандардың аттары былай қабылданған: қосу, қосылғыш, қосылғыштар, азайтқыш, қалдық, айырма, көбейтінді, бөлу, бөлінгіш, қосынды немесе сумма, алу, азайғыш, көбейту, көбейгіш, көбейткіш, көбейткіштер, бөлгіш, бөлінді, бөлік. Бұлардан басқа: еселік, бөлшектік алым мен бөлімі, көлем, аудан, түбір, даража, көлбеу, теңеу т.б. Математика ғылымының ең негізгі ұғымдары: отношение-қатынас, байланыс емес, относительная - салыстырмалы, зависмость-іліктестік, тәуелділік, соотношение-қатынастастық деп жобаланды. Математикалық өрнегі халықаралық терминдер: синус, косинус, тангенс, котангенс т.б. Ықшамдалған формалары өзгермей жазылады. Мысалы: sin, cos, tg, cotg, sec, cosec т.б. Халықаралық термин атаулары: биквадрат, бином, антилогарифм, арктангенс, субнормал .т.б. Оларға үстеуіш болып тұрған: би-екеу, анти-қарсы, арк-кері, суб-төменгі не сыртқы қабаттағы деп жатпай-ақ күрделі сөздер қатарында беріледі-деп тыњнан халыќ µлшеміне с‰йене отырып кµптеген терминдер жасайды [1, 359-363]. Ќ. Ж±банов атаѓан кейбір халыќ µлшемдері мысалы: жылќыныњ ќазысын µлшегенде, негізінен ќолдыњ саусаќтарын пайдаланѓан. Ќазаќ ±ѓымында ќазыныњ арыќ-семіздігін: б±лт, пышаќ сырты, ќыл елі, жарты елі, шынашаќ, бір елі, бармаќ, екі елі, ‰ш елі, тµрт елі, сыныќ с‰йем, табан, сере, - деп атайды (Ә. Болѓанбаев. Кейбір атаулардыњ этимологиясы // Ќазаќстан мектебі. 1984. №3. 76 б). С.Жанпейісова ќазаќ аќын, жазушыларыныњ шыѓармаларындаѓы нумеративтер ќатарына сан, лек, т‰мен, танап, сайыпќыран, ќыруар терминдері кењінен сµз болады. Олардыњ тіліміздегі т‰рлі µлшемдік мєні ќаралады. Мысалы м±нда сан, лек сµздерініњ т‰ркі тілдерінде бірде «он мыњ», сонымен ќоса жєне «ж‰з мыњ» маѓынасын да білдіретіндігі сµз болады [2, 22-23].
жүктеу/скачать 3.78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
верш. бух. = 16 верш.); мотовило; аршонаќ кусокъ сукна и пр. въ одинъ аршинъ; ц