Сауым – зат. Бие сауындарыныњ аралыќ мезгілі. Сауын

Л.З. Будагов: а. саум: саумъ, савмъ, пость. каз. сом сомъ 1) рублъ, сомаќ на рубль, ауќ сомаќ на три рубля, трех рублевый, аун скі сомаќ полу – имперіаль (18 р. ассигн.) аутұн алты сомақ имперіалъ, сомарн по рублю, рублями. 2) тоб. руль, корма (вм. сонк), сомты кормщик қазақша транскрипциясын біз жасадық [8, б.713];

Сум // сом // савым //сањ // сауу // санау: сау // сауым мезгіл мµлшері, аќша мµлшерініњ µлшеміне ауысуы бірден болмаѓандыѓы тілдіњ даму эволюциясынан кµрінеді. «Саун ~ cаум» уаќыт µлшемі «сау» етістігінен барып ќалыптасып ќана ќоймай жєне бірнеше сµздердіњ тууына себепші болѓандыѓы байќалады.

Түйін. Сау түбір тұлғасына -ым қосымшасы қосылып жаңа мағыналы сөз туған. Сауым – мал лексикасының негізінде жаңа мағыналы сөздер өрбіген: ұрғашы малдарды да сауын деген. Сауын > қарыз > сауып отыру (вымагат) > салық > сыйлық > ақша > сыйт т.б. Р. Сыздық сауын сөзі өткен ғасырдың II жартысында сауу етістігімен тіркесіп, мағынасы жағынан қаналудың жаңа түрі пайда болғанын, олар: жүн беру, ат майын беру (сұрау) болғанын жазады (Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. 2004: 173 б.). Сауын мен сауға түбірлес сөздер. Сауын сөзі сауын айту жаңа мағыналы сөздің тууына себеп болған.

Сауын айту. Ел жайлауѓа беттегенде сауын айтылмай, елдіњ жайлаудан ќайтарына ќарсы айтылып, ќайта кµшіп бара жатќан бетімізден аѓайын шаќырѓан асымызѓа келмеді дер деп ±ялѓанынан зорѓа келдік (М-Ж., 88); – Жеті к‰н жиын тарќар жиын бар, – деп, Сауын айтты, сол елдіњ Сасан биі; Ол Сасан сауын айтып жарлыќ етті, Елінде бір би еді ќасиетті (ЌКБС, 82); Сауын (бие сауу) сөзі сауын айту жаңа мағыналы лексиканың тууына себеп болған сияқты. Сауын сөзінің өзінің бойында бірлесіп және уақыт сияқты көптік – мезгіл мағынасы бар. Осы мағына көмек сияқты мағынаның пайда болуына одан түбір тұлғалы мағынаның ұласуы негізінде (сауын – деген не істеу керектігін айтпай-ақ белгілі болған) айту етістігі тіркесіп, сауын айту сияқты жаңа мағыналы сөз пайда болған.

В.В. Радлов саун 2) пиршество, свадебный пиръ (такъ какъ кумысъ служить главнымъ предметомъ угощенія); саун айтты онъ приказалъ все приготовить для пиршества; саун айту – оставленіе кумысу къ свадебному пиру [7, б.235]; Сауын айту – объявить, чтобы готовили кумысу к свадебному пиру (Ильминскиий, 153). Р. Сыздық сауын айту: той, ас, кейде шабуыл сияқты үлкен жиын ұйымдастыру, қымыз, сояр мал, тігер үй жағынан көмектесу дәстүр (Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. 2004: 173); Будаговтың сауын айту туралы айтқаны жоғарыда жазылғандықтан қайталап жатпаймыз қараңыз: 1869: 694 бет. Бірақ, Будагов мына тұста: суинъ айту – объявлять о томъ, что будуть рзать животныхъ (за нсколько дней до поминокъ, совершаемыхъ обыкновенно черезъ годъ, отправляется отъ хозяина дома къ родственникамъ и знакоммыъ киргизъ, для объявленія, что въ такой-то день поставять очагъ, въ такой-то денъ будутъ рзатъ лошадей, барановъ, и въ такой-то – будутъ угощать мясомъ, это значить – будуть совершать поминки, къ чему родственники и прочіе приглашенные должны доставить кумысъ и прочее угощеніе) [8, б.715].

Л. Гумилев: Моянчурханныњ «Мен жазды µзімніњ чытымда µткердім, онда яка атќардым (яка якладым – Банзаров т‰сінігі). Рамстед «яка» сµзін аударусыз ќалдырѓан, біраќ б±л – «тµлем», кейде «жалѓа алу» дегенді білдіреді, – дейді С.Малов, «жалѓа алу» «аманат алу» сияќты µсімімен алынатын салыќ т‰рі [29, б.381-382]. Ќазір б±л – пайызбен (подпроцент) тµленеді. Осы салаѓа байланысты С.Е. Жанпейісова халыќ метрологиясыныњ кейбір т‰рлеріне (‰ш наурыз, соќыр, байтал, сайыпќыран, танап, зекет, ±шыр т.б.) кењінен талдау жасаѓандыѓы байќалады [30, б.13-23]. Егінге байланысты ман деген де ескі салмаќ µлшемі кездеседі. Будаговтың мына дерегінің де тарихи маңызы бар: дж. қош кошъ, кир. косы косъ, каз. кушъ (монг. хошъ – пара) 1) пара наполненныхъ виномъ чашъ; кошъ – двойной вьюкъ равновсно наложенный на об стороны животного т.б. [8, б.82].

Осы мәселеге қатысты Будаговтың сөзі жоғарыда жазылғандықтан үзіндісін ғана береміз: сауын айту – (эйту – Будаг.) объявить чтобы оставили кумысу къ свадебному пиру, что бываетъ за недлю до пира (такъ какъ кумысъ состовлялъ у кочевыхъ народовъ главный предметь угошенія на пирахъ и свадьбахъ, то подъ словомъ саунъ разумлось и самое пиршество съ угощенями, которыя впослдствіи уже заключали и водку, медь и другіе напитки, эти предметы угощенія гости приносили съ собою, а потому слово это приняло значеніе гостиница – сауѓат – (астын сызған – А.Қ.), сауын салмақ, звать на пиръ, на свадьбу, на которые должны приносить гостинцы. У другихъ татаръ слово это произносится саум или саун – саум алып бармаќ взять гостинцы отправиться на пиръ. Въ Казани этотъ обычай и понын существуетъ) [8, б.694].

Будаговтың жазып отырған сауғат лексемасымен > сыбаға > сарқыт семантикасы бір сөз сияқты. Будагов: сарқыт – остатокъ ды или питя (его дають выпить младшему въ знакъ расположенія, или младшій бередъего въ занакъ уваженія къ старшимъ), гл. сарқыт или сарқмқ течъ по капл, вылиться до послдней капли, аузым сырқып-ақ біттім, мет. совсмъ обднлъ. Въ значеніи глотка, остатка въ чаш, въ дж. правильне произносится сарқыт соркуть слова это происходить отъ сорқыт; тур. сормқ – сосать, глотать, сорқұт етістігінен шыққан [8, б.626]. Демек, сарқыт түбір тұлғасы сар > сор > сарқыт <> сорқұт. Сау мен сор мағынасы жағынан біріне-бірі жуық-мәндес сөздер болып табылады.