Қмму 4/3-04/02 Қмму бе 4/02 2007 ж. 14 маусымдағы Қазмма жанындағы

Қарағанды 2014

Кафедра мәжілісінде талқыланып және бекітілген

02.09.2014 ж №1 хаттама

Кафедра меңгерушісі ______________ Құлтанов Б.Ж.

1. 
   Ұлпалардың жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Ұлпалардың жіктелуі.
   
3. 
   Түзуші ұлпалардың құрылысы және қызметі.
   
4. 
   Ассимиляциялық ұлпалар, құрылысы және қызметі.
   
5. 
   Қор жинаушы ұлпалар, қор жинаушы заттардың типтері.
   
6. 
   Аэренхима.
   
7. 
   Жабындық ұлпалар. Эпидерма. Перидерма. Қыртыс (корка).
   
8. 
   Ішкі жабындық ұлпалар.
   

Өсімдіктердің біркелкі болып келетін сулы ортадан жер бетіне аусуы олардың біртектес вегетативтік денесінің белсенді түрде ортандарға сабаққа, жапыраққа, тамырға бөлінуіне әкеліп соқтырды. Бұл орғандардың, құрылысы әртүрлі болып келетін, алайда қалай болса солай емес, белгілі бір жүйеде орналасқан, бір-бірінен оңай ажыраты латын клеткалардың тобынан тұрады. Аткаратын қызметі бірдей және шығу тегі бір, морфологиялық жағынан біртектес болып келетін клеткалардың тобын ұлпа деп атайды.

Ұлпа туралы ғылымның негізін салған белгілі Италия ғалымы М.Мальпиги мен ағылшын ғалымы Н. Грю (1671 ж.) болған.

Ұлпаларды негізінен мынадай алты топқа бөледі:

1. 
   Түзүші (меристемалық) (образовательная)
   
2. 
   Жабындық (покровная)
   
3. 
   Негізгі (основная)
   
4. 
   Арқаулық (механическая)
   
5. 
   Өткізгіш (проводящая)
   
6. 
   Бөліп шығарушы (выводящая)
   
7. 
   Артық қор жинаушы (запасающая)
   

Өсімдіқтердің жануарлардан айырмашылығы:

1. 
   Өмірінің сонына дейән өсуін тоқтатпайды
   
2. 
   Өмірінің сонына дейін түзіп тұрады.
   

меристемалық ұлпалардың болуымен байланысты. Меристемалық ұлпа тығыз болып орналасқан тірі клеткалардын тобынан тұрады. Мұндай клеткалардың кеністігін цитоплазма толтырып тұрады, оның ортасында ядро орналасады, үлкен вакуольдері болмайды, клетка қабықшасы өте жұқа болып келеді және алғашқы қабықшадан тұрады. Меристемалық клеткалардың негізгі екі қасиеті болады – бельсенді түрде бөлінеді және дифференцияланады, яғні басқа ұлпалардың клеткаларына айналады. Алғашқы және сонғы меристема. Алғашқы меристема өскіннің, ұрықтың клеткаларынан дами бастаған кезінен пайда болады. Соңғы меристема, әдетте алғашқы меристемадан кейін тұрақтанған (дифференцияланған) ұлпалардан пайда болады. Алғашқы меристемадан алғашқы ұлпалар, ал оңғы меристемадан сонғы ұлпалар түзіледі.

Орналасу ерекшеліктеріне қарай меристемаларды төрт топқа бөледі: төбелік (апикальдық), бүйірлік (латеральды), қыстырмалы (интеркалярлық), зақымдық (травматикалық).

Төбеллік (апикальдық) меристема. Төбелік меристема сабақтың тамырдың негізгі және бүйірлік осьтерінің ұштарында орналасады.

Ол негізінен органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді. Шығу тегі жағынан төбелік меристема алғашқы меристемаға жатады. Сабақ пен тамырдың ең жоғаргы және төменгі үштанында, тез бөлуіне қабылетті паренхималық клеткалардың аздаған тобы (сиректеу бір клетка) орналасады. Оларды белсенді (инициальды) клеткалар деп атайды. Бұлардан сөл төмендеу сирек бөлінетін клеткалар орналасады. Олардан төменірек, меристемадан үш түрлі клеткалардың тобы оқшауланып (обособляются) шығады. Осы клеткалардан алғашқы вегетативтік дененің тұрақты ұлпалары қалыптасады (дифференцияланады):

1. 
   Протодерма – клеткалардың үстінгі қабаты, олар жабын ұлпасының бастамасын береді.
   
2. 
   Прокамбий – вертикальды щсьтің ұзына бойында топтасып (тяжами) орналасқан, ұштары үшкір болып келетін меристеманың ұзынша клеткалары, олардан өткізгіш және арқаулық механикалық ұлпалар, түзіледі.
   
3. 
   Камбий – соңғы меристема, - негізгі ұлпаларға бастама береді.
   

олардың үстіне параллель, цилиндр тәрізді орналасады. Әдетте ол соңғы меристемаға жатады және органдардың көлдененінен өсіп жуандауын қамтамасыз етеді. Көп жағдайда оны камбий деп атайды.

Қыстырмалы (интеркалярлық) меристема. Сабақтың буын аралықтарының төменгі жағында және жапырақтың гүл сағағының түл жағында орналасады. Бұл алғышқы меристема болып табылады, ол органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді.

Зақымдық (травматикалық) меристема. Өсімдіктің денесінің кез-келген зақымдалған бөлігінде пайда болады. Шығу тегі жағынан ол соңғы меристемаға жатады.

Жабындық ұлпалардың негізгі атқыратын қызметі:

1. 
   Өсімдікті кеуіп қалудан сақтайды.
   
2. 
   Сыртқы ортаның қолайсыз әсерінен сақтайды.
   

Эпидермаға, қабыққа, қыртысқа (корку).

Эпидерманың түйістіргіш клеткаларға тиісіп тұратын клеткаларының формасы қалған клеткаларынан өзгеше болады. Оларды қосымша (побочный) клеткалар деп атайды. Устьице аппараты жапырақ тақтасының екі бетінде де орналасады. Жер бетіндегі өсімдіктерде олар негізінен жапырақтын астынғы бетінде, судағы өсімдіктердің жүзіп жұретін жапырақтарының тек үстінгі бетінде орналасады.

Сөйтіп, сабақтың сыртында қабықтың бірнеше қабатынан және қабықтың өлі бөліктерінен (участкілерінен) тұратың өлі тканьдердің комплексі түзіледі. Тоздың сыртқы қабаттары біртіндеп бұзылып, қабыршақтанып түсіп отырады.

Өсімдіктің әртүрлі органдарының негізғі бөлігін құрайтын ұлпаларды негізгі ұлпалар деп атайды. Сонымен бірге оларды орындаушы перенхима, негізгі паренхима, жай паренхима деп атайды. Негізгі ұлпалардың клетка қабықшалары жұқа болып келетін тірі паренхималық клеткалардан тұрады. Бұл клеткалардың клетка аралық қуыстары болады. Паренхималық клеткалар әртүрлі қызмет атқарады. Оларда 1 фотосинтез процесі жүреді, 2 артық қор заттары жиналады, 3 әртүрлі заттарды бойына сініреді және басқа да қызметтерді атқарады. Негізгі ұлпалардың мынаңдай түрлері болады.

1. Әметов Ә. Ботаника. –Алматы -2003 ж.-511 б.

2. Яковлев Г.П., Челомбитько В.А., «Ботаника», //Санкт-Петербург, 3003-647 с.

3. Жуковский. «Ботаника».-М.,; «Колос»-1982г,586с.

4. В.Т. Хржановский «Курс общей ботаники», т.2,М.,ВШ,1982

5. В.Т.Хржановский, С.Ф. Пономаренко «Практикум по общей ботанике»,М.,ВШ,1979.

1.Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. «Современная ботаника»,М., Мир,1990.

2. Бавтуто Г.А., Еремин В.М. Практикум по анатомии и морфологии растений //Минск: ООО «Новое знание», 2002-464 с.

3. Бавтуто Г.А., Еремин В.М., Жигар М.П. Атлас по анатомии растений //Минск. Ураджай, 2001 -306 с.

4. Болотина А. Словарь лекарственных растений (латинский, английский, немецкий, русский) //М.,Руссо, 2004-384 с.

5. Дербуш С.Н. Основные черты строения и жизнедеятельности растительных клеток //Учебное пособие. –Караганды, 2005. – 61 с.

6. Еленевский А.Г., Соловьева М.П., Тихомиров В.И. Ботаника. Систематика высших, или наземных растений //М.: Асаdema, 2001. – 429 с.

7. Рахимов К.Д. Русско-казахско-латинский словарь растений, используемых в медицине и биологии //Алматы, 2003. – 172 с.

1. 
   Меристеманың негізгі қызметін атаңыз.
   
2. 
   Негізгі ұлпаларға не жатады.
   
3. 
   Қандай ұлпалар алғашқы жабындық деп аталады.
   
4. 
   Қандай ұлпалар екінші жабындық деп аталады.
   
5. 
   Ритидом дегеніміз не.