Морфологиясе

а) баш килештә: Ала каргада аласың булсын (мәкаль). Төяләсе төялеп, алынасы алынып беткәннән соң, хәер, озак торма­дылар (Ф.Хөсни).

ә) төшем килешендә: Ашыйсын ашаган, яшисен яшәгән (мәкаль). Ичмасам теге малай да кайтмый, сөйләшәсен сөйлә­шер идем дә кайтып китәр идем (Ф.Хөсни). Һай йөрәкләр янып, ялкын йотып, күрәсенә күңел ќилкенде (Г. Афзал).

-асы кушымчалы сыйфат фигыльнең исем фигыль мәгънәсендә кулланылышы бик актив. Әдәби әсәрләрдә дә, сөйләм телендә дә ул бу мәгънәдә бик еш очрый:

а) б а ш килештә: Синең киләсең кичә үк билгеле иде инде (сөй­ләм теле). Дөресен әйткәндә, үзенең киләчәге, кая укырга барасы турында ачык итеп уйлаганы юк әле Гәрәйнең (С.Сабиров).

ә) т ө ш е м килешендә: Ул чакта мин үземнең сугышка китәсемне тәмам оныттым (Г.Әпсәләмов). Талдыйн тартма ясадым, тар буласын белмәдем (Г. Тукай).

б) ю н ә л е ш килешендә: Ул планы уңышлы чыгасына тәмам ышанган (Ф.Хөсни). Гәүһәр һәлакәт киләсенә һич ышанмый иде (Г.Әпсәләмов).

Мисаллардан күренгәнчә, -асы формасы исемләшкән хәлдә һәм исем фигыль мәгънәсендә күбрәк баш, төшем, юнәлеш килеше ку­шымчалары белән кулланыла. Аның чыгыш килеше формасы сөйләм телендә очрый: Аның киләсеннән хәбәрем юк иде.

Исем фигыль мәгънәсендә килгәндә эш башкаручы субъект төшенчәсе түбәндәге юллар белән белдерелә:

а) сыйфат фигыльгә ялганган тартым кушымчалары белән: «Әхбар» бай дип еллык яздым, ябыласын белмәдем (Г.Тукай). Киләсеңне алдан хәбәр итәргә идең (сөйләм теленнән);

ә) тартым кушымчасы һәм иялек килешендәге исем яки алмаш­лыклар белән: Кышның яман киләсен алдан ук сизеп... Дон­басс якларына сыздым (Ф.Хөсни). «Бурлак»ның кызыл яр ту­рыннан кайчан үтәсен алдан белдереп торган икән (С.Сабиров).

б) субъект баш килештәге исем яки алмашлыклар белән белде­релә: Гөлләр инде яфрак яралар хәбәр итеп язлар ќитәсен (Х.Туфан). Апрель ќиле май киләсен хәбәр итә (Г.Афзал);

в) билгесез, яки гомумиләштерелгән субъектны белдерә: Еллар үтәсен атналарда, айларда үтәргә тиеш булуыбызны уйлап та карамыйбыз (Г.Әпсәләмов).

§ 114. -асы формасының мөстәкыйль ќөмләнең хәбәре функциясендә кулланылуы. -асы формасы атрибутив функциядә һәм исем фигыль мәгънәсендә кулланылудан тыш, ќөмләдә мөстәкыйль позициядә хәбәр булып та килә ала. Бу очракта, гадәттә ул кирәклек, тиеш­лек, теләк модаль мәгънәләре катыш киләчәктә булачак эшне бел­дерә: Арышка төшәсе бу айда (Г.Афзал). Иртәгә районга ба­расы (Ф.Хөсни). Бу караңгы чормага ничек менәсе инде тагын! (И.Гази). Бетәр иде күңел ярасы, тагын анда ничек барасы? (ќыр).

Татар телендә -асы формасының бу мәгънәсе -рга формалы инфинитивның мөстәкыйль кулланылышына да охшаш [Борһанова, 1969: 636]. Чагыштырыгыз: Миңа иртәгә районга барасы. Миңа иртәгә районга барырга.

Диалектология буенча язылган хезмәтләрдә дә -асы формасының инфинитив ролендә килүе, аның бу мәгънәсенең аерым диалектлар­да әдәби тел белән чагыштырганда киңрәк таралган булуы да бил­геләнә.

-асы формасының хәбәр ролендә килүен мәгълүм дәрәќәдә -ган, -ыр, -ачак кушымчалы хикәя фигыльләр кулланылышы белән чагыштырып булыр иде. Тик бу формалар хәбәр функциясендә ки­леп, зат-сан белән төрләнәләр, һәм алар инде, затланышлы фи­гыльләр буларак, сыйфат фигыльләрнең башка мәгънәләреннән аерымланалар, -асы формасы хәбәр позициясендә килсә дә, зат-сан белән төрләнми, шуңа күрә аның бу рәвешле кулланылышы сыйфат фигыльнең үз мәгънәләреннән берсе, үзенчәлеге булып кала.

Әмма -асы кушымчалы сыйфат фигыль бу очракта да с у б ъ е к т к а бәйле эш-хәлне белдерә, һәм контекстта эш башкаручы субъект тү­бәндәге юллар белән белдерелә:

а) юнәлеш килешендәге исем яки алмашлык белән: Таң тарала. Миңа таңнан торып, басуларга эшкә чыгасы (Г.Афзал). Аңа бай малае булып кыланасы юк, чыгасы да, уйныйсы гына (Ә.Еники);

ә) иялек килешендәге алмашлык белән: Минем әле тагын бер сәгать көтәсе (Г.Ахунов);

б) баш килештәге исем яки алмашлык белән: Бүген кино ки­ләсе дип сөйләгәннәр иде (Ф.Хөсни).

Һинди Минһаќ шул ќирләрдә дәрелфенүн саласы (Г.Тукай). Азык хәзерләргә кирәк, барысына да Мөнирә чабасы (Ф.Хөсни);

в) эш башкаручы субъект билгесез, яки ул контексттан аңлашы­ла: Бетәр иде күңел ярасы. Тагын анда ничек барасы? (ќыр).

Бу функциядә -асы формасы юклыкта да кулланыла. Юклык формасы гадәттә исемнәрдәгечә түгел кисәкчәсе ярдәмендә белдерелә: Аларның икесенә дә бердәй кагыла торган сүзләр бетәсе түгел (Ф.Хөсни). Машина бит үз кулыңда, тирә-карага ялынып йөрисе түгел (Г.Ахунов);

Юклык шулай ук юк модаль сүзе белән дә белдерелергә мөмкин: Моннан соң самолетлар ягына аяк та атлыйсым юк (С.Баттал). Сирәк очракларда гына юклык фигыльләрдәгечә -ма/-мә кушымчасы белән бирелергә мөмкин: Тозга баручы авылдаш­ларын ул басу капкасы төбендә куып ќитте. Тагын бераз мыштыр­даса, бөтенләй өлгермисе икән (И.Гази).

а) бар, юк сүзләре белән килгәндә -асы формасы киләчәктә булачак эшне кирәклек модаль мәгънә төсмере белән белдерә: Безнең бит әле ат аласыбыз бар, әти, — дип куйды ул (И.Гази).

Бу әйләнмә составындагы -асы формасы гадәттә тартым кушымчалары белән килә, һәм тартым кушымчалары эш башкаручы субъектка ишарәлиләр, ягъни сыйфат фигыль тартым кушымчалары (һәм зат алмашлыклары) ярдәмендә өч зат белән мөнәсәбәткә керә: Минем аласым бар, безнең аласыбыз бар, синең аласың бар, сезнең аласыгыз бар, аның аласы бар, аларньң аласылары бар.

Әгәр затка ишарәләүче чаралар булмаса, бу әйләнмә белдергән эш-хәл гадәттә беренче затка карый: Түбәне ныгытып ябасы бар (Н.Фәттах). Ќыелыш була, Газзәгә байрак тапшырасы бар (С.Баттал). Юклык аспекты -асы юк рәвешендә бирелә: Азапланып бер дә менәсе юк (Һ.Такташ). Тагын яшереп торасы юк, бу кушамат минем үземә дә ошый (Г.Әпсәләмов).

ә) -асы килә әйләнмәсе татар телендә теләк мәгънәсен белдерә: барасы килә, узасы килә. Бу әйләнмә белдергән процессның затка мөнәсәбәте шулай ук тартым кушымчалары һәм иялек килешендәге исемнәр яки алмашлыклар ярдәмендә белдерелә (минем ќырлыйсым килә, аның ќырлыйсы килә). Әгәр үзе генә кулланылса, ягъни затка ишарәләүче чаралар булмаса, -асы килә әйләнмәсе белдергән теләк (эш-хәл) беренче затка карый: Шундый уйчан, аулак таңнарда Сүз кушасы килә талларга (Х.Туфан).

б) -асы иде аналитик формасы теләкне белдерә, һәм ул процесс гадәттә шулай ук беренче затка карый: Менә шулай трактордан төшмичә барасы да, барасы иде! (Н.Фәттах). Кызыл мәйданны күрәсе иде! (Г.Әпсәләмов).

в) -асы калган әйләнмәсе эшнең үтәлми калуына үкенүне бел­дерә: Шәп булган, тагын берне өстисе калган (Г.Әпсәлә­мов).

г) -асы итте әйләнмәсе карар кылу модальлеген белдерә: Ничек килеп чыгасы иттең? (Г.Ахунов).

А т р и б у т и в функциядә кулланылган -ачак формасы предметны киләчәктә булачак эш-хәл, хәрәкәт буенча характерлый: бете­рәчәк эш, әйтеләчәк фикер, булачак ќыелыш.

Башка сыйфат фигыль формалары кебек үк, аергыч функциясен­дә -ачак формасы сыйфатланмышы белән күп төрле мәгънә мөнә­сәбәтендә тора ала:

а) тамырдагы процессның с у б ъ е к т ы н ачыклый: Инде хәзер бу далада беркайчан да туктап-тынып тормаячак эш башланды (Н.Фәттах). Парлашып ќырлап куялар. Йөрәкне телеп-телеп. Күлләрдән диңгез буена китәчәк кошлар кебек (Х.Ту­фан);

ә) о б ъ е к т н ы ачыклый: Хәзер терелтәчәк адәм хакында бе­раз мәгълүмат бирергә үтенде (Ф.Әмирхан);

б) у р ы н н ы белдергән сүзне ачыклый: Тәгәрмәчләр, тәгәрмәчләр. Йөгереп үтә. Алда без шәһәр салачак далалар көтә (Ш.Галиев). Якуб барачак өяз шәһәре дә аклар кулына эләкте (И.Гази).

в) в а к ы т н ы белдергән сүзне ачыклый: Без күбрәк киләчәк көннәр турын­да хыялланырга яратабыз, Гөлшаһидә! (Г.Әпсәләмов).

-ачак формасы фигыль нигезендә бирелгән эшнең о б ъ е к т ы н, у р ы-

н ы н, в а к ы т ы н ачыклап килгәндә, сыйфатланмышлар составын­дагы тартым кушымчалары эш башкаручы субъектка ишарәли. Би­редә әйтеләчәк фикерләрем (Н.Исәнбәт). Сөйләячәк сүзләреңне исеңдә тот (сөйләм теленнән). Субъект төшенчәсе шулай ук аналитик юл белән, исемнәр, алмашлыклар ярдәмендә дә белдерелә ала: Икенче бригада сөрәчәк ќиргә килеп тә ќит­теләр (Ф.Хөсни). Сыйфат фигыль төшем юнәлешендә килгәндә субъект, гадәттә, билгесез була: Алдагы атнада уздырылачак ќыелышта нәкъ менә шул мәсьәлә каралачак (А.Расих).

Исем фигыль мәгънәсендә -ачак формасы шактый еш очрый, төрле килеш кушымчалары белән кулланыла: Сез хәзерге минутта бөтен дөньяның язмышын үзгәртәчәге ачык мәгълүм булган бер зур эшне башкарырга тиешлесез (Г.Әпсәләмов). Эшнең мондый әйләнеш алачагын күз алдына да китермәгән иде ул (Ф.Хөсни). Үзенең ялгышмаячыгына әз генә дә шикләнмичә, барды да барды (Н.Фәттах). Әткәй, син күп эшләдең, хәзер инде сиңа ял итәргә вакыт... диячәген уйлап, күңеле янә күтәрелә (Ш.Ка­мал).

Шул рәвешле, киләчәк заман сыйфат фигыльләрнең өч формасының да

2. Кайбер төрки телләрдә татар телендәге -учы формасы затланышлы фигыль буларак та кулланыла ала. Мәсәлән, карачай-балкар телендә -ыучу, -еучю формасы зат-сан белән төрләнә:

I зат бурыучума

II зат барыучуса

III зат барыучуду [Урусбиев , 1963: 123]

Алтай телендә -аачы, -еечи формасы иде (еди) ярдәмче фигыле һәм бул сүзләре белән килеп, зат-сан белән төрләнә: Поезд ике часта келеечи еди, келбейтер [Тадыкин, 1967: 158]. Шуңа охшаш күренеш Көнбатыш Себер татарлары теленең тевриз сөйләшендә дә бар: Син, кунучы булма, мин сине көтәрем.

Бу форма аергыч функциясендә килгәндә төп юнәлештә бары тик тамыр­дагы процессның субъектын гына ачыклап килә: Уфа пединститу­тында укытучы егет шул ќыр яратуы аркасында поездан да калган ди (М.Рафиков). Моны өр-яңа сары чыпталар өелгән арбада утыручы киез эшләпәле агай янәшә баручы ќәяүлеләрдән сорады (Ә.Фәйзи)¹.

Аңлашыла ки, -учы формасы исемләшеп килгәндә дә һәрвакыт тамырдагы процессның башкаручысын, субъектын белдерә: Аягүрә алкышлаучылар арасыннан ул таныш йөзләрне эзләде (Ш.Хөсәенов). Бу төнне авылда йоклаучы булгандырмы, ләкин Фатый­маның күзенә йокы кермәде (И.Гази).

Шул ук вакытта -учы формасы контекстта төп фигыльгә бәйле, мөнәсәбәтле заман мәгънәсен дә белдереп килә ала.

а) Төп фигыль белән б е р ү к вакытта булган процессны белдерә: Түбән очка кайтып баручы Гафият, Бер ярым Миңнулла, Гапсаттар һәм тагын берничә кеше язгы чәчү турында сөй­ләшәләр (И.Гази). Хәер, һәрберсе үзенчә терекөмеш булып тәгәрәүче авыл малайлары Сәфәргалинең ул сүзләренә колак та салмадылар. (Ф.Хөсни). Гөлшаһидә коридор буйлап килүче кеше­не танымады да (Г.Әпсәләмов);

ә) төп фигыльдән а л д а булган процессны белдерә: Менә шулай салкын көндә теге эш эзләп чыгучы ярлылар үзләренең мәќмәгыйль фокара булган урыннарына әллә кайчан килеп тулганнар (М.Гафури). Ә, энем Якуб, ул субранќа дигәннәре кайчан ќыелачак соң?— диде әлеге су турында сүз кузгатучы карт (И.Гази). Бу яңа йортларны дию патшасын ќиңеп кайтучы ике ба­тыр салдыра (әкият). Төп фигыль белән бер үк вакытта булган процессны белдергән -учы формасын -а торган формасы белән (а), ә төп фигыльгә кадәр булган процессны белдергәндә -ган формасы белән (б) алыштырырга мөмкин: а) кайтып баручы Гафият — кайтып бара торган Гафият, тәгәрәүче авыл малайлары — тәгәри тор­ган авыл малайлары, б) суз кузгатучы карт — суз кузгаткан карт; ќиңеп кайтучы ике батыр — ќиңеп кайткан ике батыр.

§ 120. -учы формасының исемләшүе һәм исемгә күчүе. Аергыч функциясендә кулланылу­дан тыш, -учы формасы шактый еш исемләшеп килә, ягъни тамыр­дагы процессның башкаручысы, с у б ъ е к т ы мәгънәсендә кулланыла. Көрәшүчеләр кулына бишәр йомырка китереп тоттырдылар (Г.Ахунов). Һәм менә монда беренче буразна салучыларның да берсе ул булачак (Н.Фәттах). Гомумән авылда Маликны ярат­маучылар аз түгел (И.Гази).

Татар телендә -учы кушымчалы сыйфат фигыль еш кына, исем­ләшкән хәлдә фигыль билгеләрен югалтып, исемгә күчә. Мәсәлән: язучы, укучы, төзүче, сайлаучы һ.б. Әйтергә кирәк, -учы форма­сының башкаручы затны белдерүче исем буларак кулланылу мөмкинлеге шактый киң. Әйтик бораулау­чы, көтүче, укытучы кебек гадәти исемнәрдән тыш сүзлекләрдә, мәсәлән, икмәк хәзерләүче (хлебозаготовитель), сал агы­зучы (сплавщик), ашлык тапшыручы (ссыпщик) кебек сүзләр дә шактый күп теркәлгән. Бу сыйфат фигыль шулай ук күп кенә фәнни термин­нар ясауда да катнаша: уртак ваклаучы, санаучы, бүлүче, бәйләүче ара һ.б.

§ 121. -а торган формалы сыйфат фигыль. Хәзерге заман сыйфат фигыльнең ана­литик формасы -а/-ә (-ый, -и) кушымчалы фигыль, һәм торган яр­дәмче сүзе белән ясала: Ул борынгычарак уйлый торган карт­ларның ашына кара таракан булып төшкәнлеген үзе дә сизеп йөри иде (Ф.Хөсни). Маликка бара торган сукмакны онытмагансың ич әле? — диделәр аңа (И.Гази). Ќирне күтәрәсең, тургай үзең сай­рый торган нокта нибары (Р.Әхмәтќанов).

а) Майор Ильин музыкага бик исе китми торган, баш­аягы белән сугыш эшенә чумган бер кеше иде (И.Гази). Бара торган кешеләрнең берсе борылып нәрсәдер кычкырды һәм кулын болгады (Совет әдәбияты);

ә) Светлана үрелеп кенә өстәл өстеннән укый торган ки­табын алды (Л.Ихсанова ). Бу төргәктә аның яшь вакыттан ук язып килә торган көндәлекләре иде (Л.Ихсанова);

б) Фукс бакчасына бара торган сукмак Гөлшаһидәгә нидер хәтерләтә иде (Г.Әпсәләмов). Мәрьям тора торган йортның бер башында түбәсе ќимерелеп беткән ташландык бер куыш бар иде (Н.Фәттах);

в) Куркып тора торган чак түгел (И.Гази);

г) Ипи кисә торган пычак.

§ 122. -а торган формасында заман мәгънәсенең белдерелүе. Күпчелек очракта -а торган формасы татар әдәби телендә заманга мөнәсә­бәтсез, предметка гомумән хас булган билгене белдерә: Галиулла шахтерлар кия торган ќеп чабаталарны чишенеп ташлады да сәке өстенә сузылып ятты (И.Гази). Әнә ќәйләрен бөтенләй ки­беп бетә торган тегермәне түкелдәп утыра (Г.Бәширов).

Чагыштырмача сирәк очракларда -а торган формасы хәзерге за­ман мәгънәсен белдерә, ягъни предметны сөйләү моментында эш­ләнгән эш, хәл, хәрәкәт буенча характерлый: Бара торган кешеләрнең берсе безгә борылып нәрсәдер әйтте... Сәфәргали бара торган ќиреннән тукталып, бераз хәл ќыеп торды (Ф.Хөсни). Киләчәк заман төсмере белән кулланылуы тагын да сирәгрәк: суя торган мал (суеласы мал), ура торган ашлык (урыласы ашлык), тия торган хезмәт хакы (тиячәк хезмәт хакы). Бу форма киләчәк заман мәгънәсендә кулланылганда, аңарда тиешлек модаль мәгънә төсме­ре булуы да сиземләнә.

§ 123. -а торган формасында эш башкаручы субъектның белдерелүе.

а) -а торган формасы белдерелгән процессның субъекты сый­фатланмыш аркылы бирелә: Бик ачык, сүзгә ќитез, егәрле, колхоз­чылар белән үз булып сөйләшә торган кеше (Н.Исәнбәт).

Шул ук форма тамырдагы процессның о б ъ е к т ы н,у р ы н ы н, в а­ к ы т ы н ачыклап килгәндә, эш башкаручы субъект:

ә) сыйфатланмыш составындагы тартым кушымчасы ярдәмендә белдерелә: Сәфәргали бара торган ќиреннән тукталып бераз хәл ќыеп торды (Ф.Хөсни). Кызым, кешелеккә кия тор­ган күлмәкләреңне дә тапландыргансың... (М.Әмир);

б) субъект аналитик рәвештә, баш килештә алмашлык яки исем белән белдерелергә мөмкин: Мин тора торган шәһәрнең уртасында базар булып... (М.Гафури). Мәрьям тора торган йортның башында... ташландык бер куыш бар иде (Н.Фәт­тах). Димәк, -учы формасыннан аермалы буларак, -а торган кушым­чалы сыйфат фигыль нигезендә синтетик иярчен аергыч ќөмләләр дә ясала ала;

в) еш кына -а торган формасы предметны субъекттан аерылган процесс буенча характерлый: Ял йортына бара торган сук­мак... Куркып тора торган чак түгел! (И.Гази). Бүген өстәл савыт-сабадан бушатылган, өстенә күн кисә торган калын такта куелган (Ә.Фәйзи).

Сөйләмдә хәл фигыльләр гадәттә икенче бер фигыль белән белдерелгән эшне төрле яктан а ч ы к л а п, яисә ул эшкә ө с т ә м ә эшне белдереп киләләр. Мәсәлән:

Хәл фигыльләрнең фигыль һәм рәвеш белән уртаклыгын һәр өч юнәлештә - лексик-семантик, морфологик һәм синтаксик яктан билгеләргә мөмкин.

1. 
   Фигыль билгеләре:
   

2) м о р ф о л о г и к яктан хәл фигыльләрдә фигыльгә хас гомуми грамматик категорияләр чагылыш таба: хәл фигыль барлык-юклык белән төрләнә, юнәлеш формаларын ала, синтетик һәм аналитик юл белән эшнең үтәлү дәрәҗәсен белдерә: барып~бармыйча, баргач~бармагач, йөгереп (килә) ~йөгерешеп (киләләр), эшләп (бирдем)~эшләтеп (алдым), баргач~барып җиткәч һ.б.

3) с и н т а к с и к яктан хәл фигыль иярчен җөмләнең хәбәре булып килә:

Эш беткәч, уйнарга ярый (Г.Тукай). Самовар кайнаганчы, әйдә, икәүләп кырдан әйләнеп кайтыйк (С.Кудаш).

Хәл фигыльләр, башка фигыль формалары кебек, килешләр белән дә башкаралар, ягъни үзләреннән алда килгән исемнең билгеле бер килештә торуын таләп итәләр: өйгә кайткач, китапны укып, эштән кайтканчы һ.б.

1) л е к с и к – с е м а н т и к яктан хәл фигыльләр, рәвешләр кебек үк, эш-хәл билгесен белдерәләр, икенче бер эш-хәлне ачыклап киләләр: ашыгып (килә), кычкырып (сөйли), күреп (шатландым), килгәч (күрдем) һ.б.;

2) м о р ф о л о г и к яктан хәл фигыль рәвешләр кебек үк төрләнми; сирәгрәк кайбер фигыль формалары чагыштыру дәрәҗәсе кушымчаларын гына алырга мөмкин: ашыгып~ашыгыбрак, кычкырып~кычкырыбрак һ.б.;

3) с и н т а к с и к яктан хәл фигыльләр еш кына хәл булып киләләр, бу яклап та алар рәвешләр белән охшаш. Мәсәлән:

Хәзерге татар әдәби телендә хәл фигыльнең актив кулланылышка ия булган дүрт төре бар. Алар түбәндәгеләр:

1. 
   –ып/-еп, -п кушымчалы хәл фигыль;
   

3–гач/-гәч (-гач/-кәч) кушымчалы хәл фигыль;

4)–ганчы/-гәнче (-канчы)/-кәнче кушымчалы хәл фигыль.

Болардан тыш, күбрәк сөйләм теле өчен хас, сирәгрәк әдәби телдә дә кулланыла торган –ышлый/-ешли, -арак/-әрәк, (-рак/-рәк) формаларын да күрсәтергә мөмкин.

Сыйфат фигыльләрдән аермалы буларак, хәл фигыль формалары заман белдерү буенча төркемләнми, хәл фигыльләрдә заман төсмерен белдерү үзенчәлекле. Хәл фигыль белдергән эш-хәлнең үтәлү вакыты сөйләү моментына түгел, ә контексттагы икенче бер эш-хәлнең үтәлү вакытына мөнәсәбәтле рәвештә белдерелә: Хәл фигыльнең төрле формалары икенче, ягъни төп фигыль белән б е р ү к вакытта, төп фигыльдән а л д а, яки төп фигыльдән с о ң булган эш-хәлләрне белдерәләр.

Хәл фигыльләр – затланышсыз фигыль формалары, алар зат-сан белән төрләнмиләр, әмма алларга функциональ-семантик планда персональлек белдерү хас. Хәл фигыль белдергән эш–хәлнең үтәүчесе, кагыйдә буларак, баш килештәге исем, алмашлык яки исемләшкән башка сүз төркемнәре белән белдерелә, (мин баргач, укытучы килгәнче, син килеп һ.б.), яки субъект төшенчәсе контексттан аңлашыла. Мәсәлән:

Нигъмәтулла абзыкай тарантастан егетләрчә тиз генә төшеп, башта ике куллап, иелә биреп бабасы һәм әбисе белән күреште, аннары көлә-көлә балдызларының аркаларыннан кагып, алар белән күрешә башлады (Ә.Еники).

Китерелгән җөмләдә хәл фигыльләр белдергән эш-хәлләрнең үтәүчесе, субъекты – Нигъмәтулла абзыкай.

Татар телендә хәл фигыльләрнең кулланылыш даирәсе, функциясе шактый киң. Аларның төп функциясе – контекстта икенче бер фигыльне ачыклау. Моннан тыш, алда без -ып/-еп һәм -а/-ә кушымчалы хәл фигыльләрнең телдә үзенчәлекле рәвештә эшнең үтәлү дәрәҗәсен белдерүче аналитик төзелмәләрдә актив кулланылуын күрдек. Шулай ук персональлек юнәлешендә эш-хәлнең башкаручысы баш килеш формасы белән белдерелгәнгә, хәл фигыльләрнең синтетик иярчен җөмләләр төзү мөмкинлекләре дә гаять киң. Мәсәлән:

Бу вакытта инде кояш баеп, күктә беренче йолдызлар күренә башлаган була (Ф.Хөсни). Кунаклар кайтырга чыккач, карт ишек алдына чаклы озата чыкты (Ш.Камал).

§ 125. -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:

а) хәл фигыль белән б е р ү к вакытта булган эш-хәлләрне белдерә:

ә) хәл фигыль төп-эштән а л д а булган эш-хәлләрне белдерә:

Икенче бер фигыльне ачыклап килгән, һәм төп фигыль белән төрле вакыт мөнәсәбәтендә торган хәл фигыльләр, рәвешләр кебек үк, эш-хәлне төрле яклап ачыклап киләләр:

Төп фигыль белән б е р ү к вакыттагы эшне белдергән хәл фигыльләр күбрәк эш-хәлне ү т ә л ү р ә в е ш е ягыннан ачыклыйлар: кычкырып (сөйли), ашыгып (килә), зурлап (каршы ала) һ.б.

Мортазин туктады. Урман өстеннән ачулы сызгырып, көзге салкын җил исеп китте (Г.Әпсәләмов). Читекче кызлар булган йортка керүне мин зарыгып көтә идем... (Г.Бәширов). Шаулап аккан су булыр, тау башлары, тау аслары (Г.Тукай). Әллә Тукай сөеп тыңлаганга, “Әллүки”ләр һаман тынмаган (Р.Миннуллин).

Төп эштән а л д а г ы эшне белдергән хәл фигыльләр эшнең с ә б ә б е н, м а к с а т ы н, к и р е ш а р т ы н һ.б. белдерәләр, яки бе р-б е р а р т л ы эшләнгән эш-хәлләрне белдереп киләләр.

а) эшнең с ә б ә б е н белдерәләр:

Нуриәсма оныкларына яшь аралаш карап.. йөзләрендә Сәгыйдулланың һәм үзенең чалымнарын табып шатланды (Ф.Садриев). Каенатасының тамак кыруын ишетеп, килен сискәнеп куйды (Р.Гыйззәтуллин).

ә) эшнең м а к с а т ы н белдерәләр:

б) –ып/-еп кушымчалы хәл фигыль б е р-б е р а р т л ы башкарылган эшне белдерә, бу очракта ул күпмедер дәрәҗәдә сөйләмне җанландыра торган стилистик чара максатын да үти:

в) –да/-дә (-та/-тә) кисәкчәсе белән килеп, бу хәл фигыль формасы

к и р е шарт мәгънәсен белдерә:

Дөньяда аз гына яшәп тә, батырлыгы, Ватанга тугрылыгы белән халык күңеленә мәңгегә кереп калган Абдулла Алиш ... (Сөембикә). Айдар! Иркенләп бер сөйләшергә дип йөреп-йөреп тә, бу арада андый бәхеткә ирешә алмагач, сиңа менә шушы хатны язарга булдым (Ф.Хөсни).

-ып/-еп кушымчалы хәл фигылнең юклыгы -мый/-ми; –мыйча/-мичә кушымчалары белән ясала: барып-бармыйча, килеп-килми-килмичә һ.б.

Өрә белми өргән эт авылга бүре китерер (мәкаль). Җил исми яфрак селкенми (мәкаль). Сыймады батырлар йөрәге – Чатнады таш пулат коймалар. Хисләре буйсынмый богауга Киң-иркен күкләргә менделәр (Н.Арсланов); Килгән чакта башка авырлык.... Сиздермичә ярдәм иткәнсез, Сез иң күркәм кеше икәнсез (Ф.Яруллин). Авыл артындагы чирәмлеккә менеп, шуннан ашыкмыйча гына кайтырга булдылар (Ә.Еники).

Сөйләм телендә һәм кайбер фольклор әсәрләренең телендә бу кушымча –маенча/-мәенчә вариантында да кулланыла: Ничек килдегез сез безгә, батмаенча диңгезгә...(җыр).

Стилистик кулланылышта бу форманың синоним яки антоним вариантлары кабатланып килергә мөмкин (ашыга-кабалана, йөгерә-атлый, кача-поса), тезмә фигыльләрдә исә гадәттә ярдәмче фигыль генә кабатлана (ял итә-итә, төш күрә-күрә, аһ итә-итә һ.б.).

Сирәгрәк очракларда –а/-ә кушымчалы хәл фигыль кабатланмыйча да килергә мөмкин: озата (китте), күрешә (килгән) һ.б.

Бу хәл фигыльнең юклыгы, –ып/-еп формасындагы кебек үк, –мый/-ми, -мыйча/-мичә, -маенчә/-мәенчә кушымчалары белән белдерелә; -ып формасыннан аермалы буларак, бу очракта фигыль янында күбрәк –гына кисәкчәсе сорала ашыга-ашыга - ашыкмыйча (гына), эшли-эшли - эшләмичә (генә), йөгерә-йөгерә - йөгермичә (генә) һ.б. Мәсәлән: ашыга-ашыга аңлатырга тотынды~ашыкмыйча гына аңлатырга тотынды.

Сөйләм эчендә фигыльләрнең лексик-семантик мәгънәләренә бәйле рәвештә, бу очракта хәл фигыль һәм төп фигыль арасында төрле мәгънә бәйләнешләре барлыкка килә:

а) –гач кушымчалы хәл фигыль контекстта төп эшнең үтәлү в а к ы т ы н белдерә:

Чатка җиткәч, Акчурин бик азга гына машинасын туктатып, сәгатенә карап алды (Г.Әпсәләмов). Үрләреңне менгәч, туган ягым, рәшәң белән битем юдың син... (С.Хәким). Чатырына кайткач Зөбәеров ярты төнгә кадәр буровой документларын актарып утырды (Ш.Бикчурин).

ә) –гач/-гәч, -ып/-еп кушымчалы хәл фигыльләр б е р-б е р а р т л ы булган эш хәлләрне белдерәләр.

Хәл фигыльләрнең бу рәвешле кулланылышы аларның сөйләм эчендә әһәмиятле стилистик вазифа башкаруын да күрсәтә, ягъни алар бер үк фигыль формасының кабатлануыннан да коткаралар. Мәсәлән: ... яктыртты...йөгереп үтте... биергә тотынды түгел, ә ... яктырткач .... йөгереп үтеп ... биергә тотынды;

б) –гач кушымчалы хәл фигыль эшнең с ә б ә б е н белдерә:

Байның күчәчәк җәйләүне карап иртән китүдән яңа кайтуы иде, арыган, янган иде. Хатыннар белән Арысланбайны күргәч, җанланып китте (Г.Ибраһимов). ...Үзең теләп бер хушлашкач кабат сагынма икән (Р.Фәйзуллин). Куандылар өч-дүрт бүре моны күргәч, Алларына Кәҗә белән Сарык килгәч (Г.Тукай);

в) сирәгрәк –гач кушымчалы хәл фигыль эшнең ш а р т ы н да белдереп килә: курыккач (килмә), белмәгәч (сөйләмә) һ.б.

а) –ганчы кушымчалы хәл фигыль төп эштән с о ң булачак эш-хәлләрне белдерә:

ә) эшнең а х ы р г а ч а ү т ә л ү е н, ч и г е н белдерә:

... Сусадым бит озак йөреп, бирегез әле кое суын, туйганчы эчим әле! – дип, әтиләре кайтып керер кебек иде (Ф.Гыйззәтуллин). Оча карлар, мамык карлар, очар талганчы, Кошлар кайтып, каурыйларын җыеп алганчы (Р.Вәлиев). Табигать миңа сандугач язмышы бирсә әгәр, Сайрамас идеммени соң Илем өчен горур йөрәк ярылганчыга кадәр (Зөлфәт).

Бу соңгы мисалда –ганчы формасы юнәлеш килеше кушымчасы алган һәм кадәр бәйлеге белән килгән. Стилистик җәһәттән ул – мәгънәне көчәйтүгә хезмәт итә торган чара;

б) –ганчы кушымчалы хәл фигыль төрле эш-хәлләрне чагыштыру өчен кулланыла:

Сандугачтай читтә сайраганчы, очып кайтам җырым артыннан (И.Юзеев). Читтә солтан булганчы, Илеңдә олтан булсаңчы (мәкаль).

§ 129. Хәл фигыль формаларының үсеш-үсгәрешенә карата. Әдәби тел өчен хас булган, югарыда күрсәтелгән хәл фигыльләр арасында –а/-ә (ый/-и) һәм –ып/-еп (-п) кушымчалы фигыльләр иң борынгылары булып санала. Алар борынгы төрки нигез телдән үк килә. Калган ике хәл фигыль –гач/-гәч һәм –ганчы/-гәнче формалары исә тел үсеше процессында соңрак барлыкка килгәннәр, әмма алар да - күпчелек төрки телләр өчен хас гомумтөрки формалар.

-гач/-гәч һәм –ганчы/-гәнче формаларының килеп чыгышын галимнәр ган кушымчалы сыйфат фигыль белән бәйләп карыйлар. Бу формалардан ганчы кушымчасының сыйфат фигыль белән бәйләнеше аеруча ачык сиземләнә: -ган чак~ганчы (мишәр диалектында, мәсәлән, баргыйнцак). –гач формасының килеп чыгышын исә Л.Җәләй –ган соң тезмәсеннән барлыкка килгән дип саный [Җәләй, 1947: 112]: барган соң – баргач һ.б. Д.Г.Тумашева себер татарлары сөйләшләрендә бу хәл фигыльнең хәзер дә -гансын (баргансын) формасында кулланылуын күрсәтә [Тумашева, 1964: 218].

Тел, тарихи күренеш буларак, өзлексез үсештә, үзгәрештә. Хәзерге телдә дә, мәсәлән, -ган кушымчалы сыйфат фигыльнең аерым функциональ формалары, тотрыклы рәвештә икенче бер эш-хәлне ачыклап хәл фигыльләргә бик якын функциядә кулланылалар. Мәсәлән:

а) –ганга формасы (исем фигыль мәгънәсендәге –ган кушымчалы сыйфат фигыль, юнәлеш килешендә)сөйләм эчендә еш кына икенче бер фигыльне ачыклап килә, эшнең с ә б ә б е н белдерә: авырганга (килмәде), кичеккәнгә (кермәде), чакырганга (килде) һ.б.

Бик куе булганга монда җен-пәриләр бар диләр... (Г.Тукай). Сөләйман карт белән Гөлчирә гөлләр яратканга, барлык бүлмәләр төрле-төрле гөлләр белән тулган иде (Г.Әпсәләмов).

ә) –ганда формасы икенче бер эшне үтәлү в а к ы т ы ягыннан ачыклый, шул яклап хәл фигыльләргә якын тора: барганда (күрдем), кайтканда (очраттым) һ.б.

....Ул килгәндә соңгы сүзен сөйли иде Фәйрүзә (М.Җәлил). Нәкъ Казан артында бардыр бер авыл, Кырлай диләр. Җырлаганда көй өчен тавыклары җырлай диләр (Г.Тукай). Без үскәндә үскән идек тал тамырлары кебек...(җыр).

Д.Г.Тумашева шулай ук –ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльнең юклыкта килгән –мастан/мәстән формасының хәл фигыльләргә күчеп баруын билгели: туктамастан (ява), аңламастан (куркып киттем), сиздермәстән (килеп керде) һ.б.

....Балтасы кулда егет, катып кала аягүрә, Аңламастан каршысында әллә нинди ят күрә (Г.Тукай).

Төрле хәл фигыльләрнең дә тулысынча рәвешләргә күчү очраклары телдә еш күзәтелә: бара-бара, тора-бара, кайта-кайта һ.б.

Ф и г ы л ь билгеләреннән исем фигыльдә семантик яктан процесс, эш-хәл мәгънәсе саклана (бару, килү, кайту), морфологик яктан аңа фигыльнең гомуми грамматик категорияләре хас, синтаксик яктан исем фигыльләр иярчен ќөмләнең хәбәре булып килә алалар.

И с е м н ә р кебек, исем фигыльләр эш-хәлне беркадәр предметлаштырып белдерәләр, килеш, тартым, сан белән төрләнәләр. Шул ук вакытта исем фигыль асылда фигыль, фигыльнең функциональ формасы булып кала.

Фигыль билгеләреннән беренче чиратта аларның б а р л ы к – ю к л ы к белән төрләнүен искә алырга кирәк: бару – бармау, килү – килмәү, язу – язмау һ.б.

Татар телендә исем фигыльләрдән аерымланып тулысынча исемгә күчкән сүзләр бар, контексттан тыш аларны исем фигыльләрдән аера торган төп чара - фигыльләрдәгечә юклыкны белдерү. Мәсәлән: