Н. М. Степанова ҚазақТЫҢ Ұлттық ойындары жастарды тәрбиелеу қҰралы ретінде

А. Ж. Куватов

Н.М. Степанова


ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРЫ ЖАСТАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ

Оқу құралы

Павлодар

Мазмұны
Кіріспе…………………………………………………………………...3

1 Халықтың ырықты ойындарының даму тарихы……………………...5

2 Қазақтың ұлттық ырықты ойындарының

тарихи дамуының ерекшеліктері………………………………………9

3 Қазақтың ұлттық ырықты ойындарын өнегелік-жігерлік

дайындығы үшін қолдануы…………………………………………...13

4 Қазақтың ұлттық ырықты ойындарын эмоционалды

халын реттеу үшін қолдануы…………………………………………15

5 Қазақтың ұлттық ойындары басқа ұлттар

ойындарынан айрықша ерекшеліктері………………………………16

6 Қазақтың ұлттық ойындары…………………………………………..17

7 Қазақ халықының ойындары…………………………….....................18

Қорытынды…………………………………………………………….57

Әдебиет………………………………………………………………....58

УДК 37.037(07)

ББК 74.200.55я7

К 19
Биология-химия факультетінің ғылыми кеңесімен басылып шығаруға ұсынылған
Рецензент:

Ж.А. Усин– п.ғ.д., ПМПИ профессоры.

Қазақтың ұлттық ойындары жастарды тәрбиелеу құралы ретінде: оқу құралы / құрастырушылар. А.Ж. Куватов,

Н.М. Степанова. – Павлодар, 2008. – 61 б.

Қазақстандағы жоғарғы білімді оқу жүйесінің кредиттік технология әдісіне көшуге байланысты, студенттердің өзара жұмыс істеуі ерекше белгіленген /СӨЖ/. Сондықтан бұл оқу жүйесіне байланысты әдістемелік қамтамасыздық қажет.

Ойын - өте эмоционалды іс-әрекет, сондықтан бұл жастармен және балалармен тәрбие жұмысында үлкен бағалы болып келеді.

«Қазақтың ұлттық ойындары жастарды тәрбиелеу құралы ретінде» оқу-әдістемелік құралы өзіне ұлттық ойындардың түсініктемелері мен мазмұның кіргізеді және оқулықтың мәліметтерін өзара білім алу үшін және дене шынықтыру сабақтарында студенттер мен оқытушыларға жалпы дене тәрбиесінде құрал ретінде, сонымен қатар спорттық ойындарға және басқа спорт түрлеріне дайындық құралы ретінде қолдануға болады.

УДК 37.037(07)

ББК 74.200.55я7

мемлекеттік университеті, 2008

Ойын адамға сәйкес, тарихи жасалынған қоғамдық туындама және өзара іс-әрекет түрі.

Ойын демалыстың, өзара танудың, денелік және жалпы әлеуметтік тәрбиенің, спорттың құралы бола алады.

Ойын, мәдени элементі сияқты бүкіл мәдени қоғамымен дамиды, сонымен қатар адамдардың демалыстағы, рухани және денелік күштерінің дамуындағы әрбір сұраныстарына сәйкес келеді. Ойын іс-әрекеті мәдени элементі ғана болып келмейді, сонымен қатар мақсатты бағытталған, мақсатты қойылымдармен мотивацияланған іс-әрекеттердің әр түрлілігімен міңезделген және де тәрбиелеудің сауапты құралы болып келеді. Ойындар адамның мәдени мұрасы болып табылады. Бұлардың әр түрлілігі көп. Бұлар, адамның материалдық және рухани қоғамның бүкіл аймақтарын көрсетеді. Әрине ойындарды білімнің көптеген салалары: тарих, этнография, антропология, педагогика, дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі және т.б. зерттеген және зерттеп жатыр.

Ойын әрекетінде екі ең маңызды фактор объективті сәйкес келеді: бір жағынан, тәжірибелік әрекетке қосылу, денелік даму, өзара іс-әрекеттеуге ыңталандыру, екінші жағынан, бұл іс-әрекеттен өнегелік және эстетикалық қанағаттандыруды алады, бұларды қоршаған ортаның білімділіктерін тереңдетеді. Бұның бәрі аяқ шеніңде жеке басты тәрбиелеуге әсер етеді. Сонымен қатар, ойын – комплексті тәрбиелеудің бір құралы: бұл (ұжымдық іс-әрекеттіліктегі өзгермелі жағдайлардағы қиын іс-әрекеттердің және іс-әрекеттердің негіздерін меңгеру арқылы) әр жақты дене дайындығына, ағзаның функцияларын жетілдіруіне, ойнаушылардың міңез-құлықтарына бағытталған.

Көп ойындардың негізгі ерекше белгісі болып келетін бұлардың сезіну міңезі. Ойнаушылардың алдарына әрқашан мақсат қойылады – бұл ойынның әрбір аяқтайтын тапсырмасын жасау, яғни нәтижеге жету, қайта бұған жетуге анықталған шектеулі әдістері болса да, бірақ бұндайларды, қайсысы тұрақты әр түрлі ауысатын жағдайларға байланысты өздік мүмкіншіліктеріне бейнелі жаңа шешілімдер табуға, ойнаушылардың өзіне жол таңдауға рұқсат береді.

Ойын - өте эмоционалды әрекеттілік, сондықтан, бұл жастармен және балалармен тәрбие жұмысында үлкен бағалы болып келеді. Балалар мен жасөспірімдерде көп әр-түрлілік ойындар арасында ырықты ойындар кең тараған. Ырықты ойындардың міңездік ерекшелігі боп, ойын мазмұнында әрекеттердің көрнекті рөлі болып табылады. Бұл әрекеттер ойын сюжетімен (тақырыбымен, ойымен) мотивацияланған. Бұлар ойын мақсатына жету жолында қойылған

әр-түрлі қиыншылықтарды, бөгеттерді өтуіне бағытталған.

Ырықты ойындар жастардың, балалардың жалпы дене тәрбиесінде құралы ретінде, сонымен қатар спорттық ойындарға және басқа спорт түрлеріне дайындық құралы ретінде қолданады.

Халық педагогикасында ойын әрекеттіліктің бір түрі ретінде ерекше маңызды, үлкендермен оқыту, тәрбиелеу мақсатында қолданады. Сонымен қатар, бұл қатынасу құралы. Қазақтың халық ойындарының көбі, жалпы білімдік мектептердің тәрбие құралы ретінде оқу-тәрбиелеу үрдісіне сәтті еңгізілген.

Бұл халық ойындары, мазмұны бойынша көрнекті және қолайлы. Бұлар, ойлаудың қарқынды жұмысын атқарады, айнала-білімін кеңейтуге, айналадүние туралы ойлауларды нақтылауға, бүкіл психикалық үрдістерді жетілдіруге, балалық ағзаны жоғары деңгейге дамуына ауысуына әсер етеді.

Халық ойыны, балалардың ой дамуының тапсырмаларын жүзеге асыру әсер ететін, халық ақылдығының бөлшегі ретінде шығарылады. Е.Сағындықовтың эксперименталды көрсеткіштерінің көрсетуі бойынша, қазақтың халық ойыны логикалық ойлаудың тереңдетуіне әсер етеді және ойдың іздеу міңезін жоғарлатады.

Алғашқыда ойындар тек еңбекшілік және тұрмыстық әрекеттерін ғана білдірген. Кейін бұл түсінік кеңейген және бұған кең мазмұн салынатын.

Ырықты ойындардың алғашқы қалыптасу этапы (адам әрекетінің ең ежелгі формалары ретінде) жинақтау мен аңшылықты имитациялайтын, ұқсас келетін әрекеттерімен міңезделеді. Сондықтан, фольклорлық фондтар құрамында ырықты ойындар болғандықтан, жануарлар мен құстардың қылықтарымен ғана емес, сонымен қатар бұларды ұстауымен байланысты болып міңезделген болып келеді.

Еңбек іс-әрекеттеріне ұқсас ойындары өздерімен дене тәрбиесіндегі объективті бар құралдарын өте ерте көрсете бастады. Қоғамның дамуымен бұл әрекеттерді эмоционалды, ойын және би түрлерін, сонымен қатар эстетикалық қанағаттандыру әкелетін түрлерін жүзеге асыруы керек бола бастайды. Профессор В.К.Никольскийдің пікірі бойынша адамдық мәдениеттің дамуының ерте деңгейінде ойын адамды, оның ұжым мүшесі функцияларына дайындайтын, іштегі дене шынықтыру міңезін қабылдайды.

Ізденістер көрсеткіштері бойынша бір аймақта тұратын бүкіл халықтарға жалпы болатын табиғаттық, климаттық жағрафиялық, шығарушылық, сонымен қатар этникалық және басқа ерекшеліктердің әсері болып табылады. Арқан және нарта міндетті компоненттер қызметін атқаратын, жылқылардың үстінде өткізілетін орта азиялық халықтардың ойындарын мысал түрінде көрсетуге болады. Осымен бірге бұл топографиялық ойындарды ойдан шығармайды (бұлар туралы жалпы айтуға болады), қайсылары бөлек аймақтарға міңезді (мысалы, таулы аудандарда). Сонымен бірге, әсіресе қайда соғыс ұрыстары жиі болып тұратын жерлерде, бала кезіңен шектелген кеңістік жағдайларында соғыс әрекеттеріне дайындалу керек болғандықтан, тұрмыс және мәдениет ерекшеліктерімен ғана белгіленбеген ырықты ойындары.

Көптеген ойындарда, соғыс жағдайларынан дифференция-ланған, аллегориялық түрінде көрсетілген, әскери міңездің көркемділігі сақталған. Балаларға арналған әскери тақырыпты ойындар, қайсылардың үрдісінде, денелік және өнегелі сапалар дамуы, әскери дайындықтын сұраныстарына жауапты қолданбалы дағдылар қалыптасуы, үлкендермен мадақтанған, өйткені өмірге дайындықтың ең жақсы түрі деп саналатын.

Егер тарихи жоспарда ырықты ойын өзімен еңбектік, тұрмыстық немесе әскери әрекеттерін жасауға ұқсасқан болса, қазіргі уақытта бұл әрекеттер ойнаушылар арасында сезілмейді.

Балалар құрдастарының және үлкендердің тәжірибелеріне бейнелі ойынды таңдайды, бірақ бұл ескермейді, керісінше, олардың анықталған кішкене өмір тәжірибелеріне, тұрақты шығармашалық кіргізіліп отыруын ұйғарады. Сонымен қатар, сайысты міңезбен аздап байланыстырған, әр түрлі әрекеттерде, дене сапаларында және т.б. асқандықты көрсетуге мақсатталған біртіңдеп абстракция жүріп жатады. Сондықтан ырықты ойындардың сайысты міңездін аңықталған жартысы спорттық ойындардың қалыптасу негіздерінің иықтарына жатады. Дамып келе жатқан халық ойындарында (кейбір ойындарға спорттың бөлек элементтері қосыла басталды) спорттық құрал қолдана басталды. Әр түрлі халықтардың фольклорлық фондтың анализ көрсеткіші бойынша, балалар өздерінің ойындарында үлкендердің міңез-құлықтарына ұқсастық әрекет ғана емес, сонымен қатар жай ғана күнделікті өмірде қолданатын құралдарды қолданады. Бірақ көп жағдайларда ойындарға дайын заттар кіреді, яғни балалар өздерінің қиялдарына сәйкес ойынның сұраныстарына келтіруге тырысады. Әрине, кейде үлкендердің қарамағымен, кеңесімен балалар өздерінің шамаларына сәйкес құралдар жасайды екенің ескертуден шықпайды. Сонымен әр түрлі еңбектік операциялар негізінде туған және оларды көрсетіп, еңбек құралдарына ұқсас құралдар сапасында қолданып, ойындар әрекеттер қалыптасуына әсер етеді, қайсылары ойын құралын өздік жасауға керек іс жүзінде әрбір бала өзінің садақ немесе соғу таяғын жасай білуін және басқаларда бұлардың жоқтығы мақтанышты болатын. Осы жасалғанына қанағаттанған ойынға стимул боп қызметін атқаратын, өйткені ол ойында құралды жасау шеберлігінен кем еместігінен көрсеткісі келмеді. Бірақ сәттік үшін ойында кездеспейтін еңбек дағдыларымен қолдана білу керек екен. Сондықтан халықтық ырықты ойындарында қолданбалылықтын еңбек тәрбиелеумен байланысын қолдануымен бәрінен жарық көрінеді.

Әркез халықтық ойын, басқа айналаға түскенде, тұрмыстын жағдайына байланысты әрі қарай дамуын алады немесе негізгі сюжетін сақтап қалуымен жаңа вариантқа қалыптасады.

Әр түрлі халықтарда көптеген бір түрлі модификацияларды келбеттіретін ойындар саны байқалады, қайсылары локалды жағдайларға қолданбалы қалыптасады. Осының құрметіне көптеген жақын тұратындарда бір, немесе басқа ойынның бөлек этаптары дамуын көруге мүмкіншілік беретін, ырықты ойындардың және дене жаттығулардың түрлері сақталған. Мысалы, ат ойыны “Ешкі тарту” қазақтарда “Көкпар”, қырғыздарда – “Ұлақтырыш”, өзбектерде – “Улақ”, тәжіктерде – “Бұзқашы” деп аталады.

Ойынның қай этнографиялық ауданға немесе аймаққа жататыны, оның алғашқы арнасын толық сақтауы бойынша анықтау керек екен. Бір жағдайларда ойын толықша сақталған, басқаларда – әркез, үшіншілерде тек сюжеті нақты қарастыруында ғана бастамалардың кейбір жақтарын іздстіруіне кілтін бере алады.

Түрлісіз ойындар кездеседі, қайда жартысы уақыттар бойында жергілікті жағдайларға адаптацияланған және де жергілікті терминтану пайда болды (“Асықтар” және басқалар).

Бұрын халықтардың тұрмыс орнығудың әр түрлі құрылуына байланысты тағы бір ойын қылығына тоқталуы жөн. Сол кезде жігіттер қоғамдық міндеттерді атқарып жүргені белгілі, ал үлкен отбасылық міндет әйелдердің иығына қойылған болатын және де ойындар мазмұнында шығарылды. Егер еркектер халықтық сайысты ойындарға ұмтылса, онда әйелдер биге, шаруашылық міңезді сюжеттік ойындарға ұмтылды. Жыныстық түрлілікті әрекет сферасынан байланысты екенің көрсететін тенденциялар балалар ойындарында байқалады.

Ырықты ойындар дене тәрбиесі құралдарының көзқарасынан қарастырылғандықтан, әрине олардың жастық аспектіндегі мазмұны мен міңездің эволюциясының өзгеруі қызықты. Мысалға “Аяқ арқылы секірулер”, “Доптың мектебі”, “Секірулер” және басқа ойындарды келтіруге болады, қайсыларында әрекеттер ойнаушылардың дайындығына және олардың жастық ерекшеліктеріне байланысты кезекпенен қиындалады.

Халықтық ырықты ойындардың мазмұны мен түрлерінің анализі оның ұлттық және интернационалдық жақтарының тығыз байланысының диалектикасын көрсетеді. Ырықты ойындардың ұлттық түрі өзінің пайда болуы және дамуы бойынша нақты ұлтқа міңезделген, өзінің тарихи-қоғамдық дамуымен, тұрмыстық өздік бейнесінен, психикалық қоймасының ерекшелігімен және т.б. аңықталған екенің білдіреді. Өз елінің шекараларынан тыс таралса да, (бұл ойын ұлттық болып қалып жатқанға қарамастан) халықаралық болып қала береді.

Ойын әрбір халықтын тарихи-мәдени дамуында адамдардың өмірге алғашқы дайындық үрдісінде тәрбиенің негізгі факторы болып келеді. Бұл дайындықтың негізінде қоршаған ортамен ерекшеліктердің қарым-қатынасы жатыр. Ойын баланы қоршағандармен, табиғатпен әңгімелеуге, өмірге кіргізеді және еңбек дағдыларын, білім алуды, қимыл әрекетін жетілдіруге әсер етеді.

Ойын әрекеті көбінесе объективті шындардын нақты түрлерін көрсетіп, әр түрлі және кеңейтілген тақырыбы бойынша болғандықтан, бұнда тарихи дамуының уақытында, бір халыққа нақты өмірі, әлемге көзқарасы, мәдени даму деңгейі, ұлтаралық мәдени байланысы және көптеген басқалар сияқты маңызды факторлар көрінеді.

Қазіргі цивилизация жағдайларында адамның қимыл іс-әрекетінің күрт төмендеуіне байланысты, дене жаттығуларымен, ырықты ойындарымен жүйелі сабақтардың рөлі жоғарлайды.

Халықтық ырықты ойындардың әр түрлі жастағы адамдарға кең қолайлы болғандықтан ерекше маңызды болып келеді.

Әр түрлі халықтардың ырықты ойындары этникалық және басқа ерекшеліктерімен байланысқан немесе қоршаған ортамен және нағыз шындарды танумен ойнаушылардың қарым-қатынасы сияқты, осы әрекет түріне келетін жалпы міңезділік құлықтарын көрсетеді. Тұрақты өзгеретін және шапшаң пайда болған жағдайлармен байланысқан, кең таңдалған әрекет сұранысымен қойылған мақсатына жеткен кезде, мақсатты және жөнді тәртіп шығармашылық ерекшеліктерді, қарқындылықты, инициативаны көрсетуге қажет етеді. Мүмкіншіліктерді мұндай қолдану кеңістігі өздік және салыстырмалы бостандық әрекеттерде көрінетіндіктен, жеке қызығушылықтың жалпыларға бағынуға және еркін қабылданып қойылған жағдайларды жасаумен сәйкес келсе, эмоцияларды жарық көрсетумен байланысқан. Ырықты ойынды, әдістану көзқарасы жағынан, тәрбиенің педагогикалық құралы көп жоспарлық, комплекстік әсер етуі бойынша міңездейді. Жігірлік-өнегелік және ойлық сапаларының, өмірге қажетті денелік дамуының және жетілдіруінің коплекстігі әрекет дағдыларының қалыптасуында көрсетіледі. Бірақ, бұндай әржақты әсер етуі ұлттық ырықты ойындарды қолдануында таңдалған бағыттылыққа бөгет болмайды.

Нақты әрекет түрлеріндегі сайысты элементтердің бар болғаны, спорттық ойындары сабақтары үшін халықтық ырықты ойындарды қолдануға рұқсат етеді. Ойындарды дұрыс келтіру және дұрыс басқаруы, шұғылданушыларда батылдықты, қойылған мақсатқа жету жігерлікті, сезінген тәртіпшілікті, инициативаны, қарқындылықты, ұжымдық сезімді тәрбиелеуінде шешуші мағына пайда болады.

Халықтық ырықты ойындардың тәрбиелелік әсер ету кеңділігі, әрине бұларда өткізуге анықталған әдістемелік сұраныстарды қажет етеді. Бұлардың ішінен ең жалпы болып табылатын:

1. 
   ойындардың адамдардың өмір бейнесіне, олардың психикалық қоймасына, мәдени деңгейіне, салт дәстүрлеріне сәйкестігі;
   
2. 
   шұғылданушылардың жастарына қарай, шұғылданушылардың дене сапаларының, дағдыларының, білімділіктерінің, білім және даму деңгейіне қарай мазмұны мен сюжеттің күрделілігіне сәйкестігі;
   
3. 
   педагогикалық үрдістегі сәтті жүзеге асыру үшін жауапты жағдайларына және дамудың, білімнің, тәрбиелеудің талаптарына сәйкестігі.
   

Бұл мұраны, қазіргі адамдардың өміріне дұрыс қолдануы өсіп келе жатқан ұрпақтың денелік және рухани тәрбиеленуіне әсер етеді, ал қорытындысында – ұлттық мәдениеттердің жақындауымен өзара бай болуы.

Қазақ халқының мәдени қалыптасуына, оның салт-дәстүрлеріне, тұрмыстын және өмірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайларына өз әсерін тигізетін. Қазақтардың ойындарында ежелгі заманнан келе жатқан тастан, ағаштан, аң сүйектерінен, кейін металлдан жасалынған құралдар қолданатын. Кең дамыған халықаралық қарым-қатынастар ойын-сауықтың жаңа түрлерін тудырып, жалпы мәдени бойын көтереді.

Ғасырлар бойы балалар мен жастарды ерте жасынан ұлттық ойындарымен тәрбиелеу, қоғамдағы қарым-қатынасқа, қоршаған айналаға дұрыс қатынасуды қалыптасуына әсер етті. Қазақтардың өнегелік-этникалық сұраныстарына сәйкес бозбала жасында күнделікті қоғам өмірінде қарқынды қатынасу тәрбиеленетін.

Қазақтардың салт-дәстүрі бойынша, бозбала тәрбиесімен ерлер айналысатын. Ұлдар ойындарында үлкендерге ұқсасып, олардың шаруашылық әрекеттерін жасайтын, ал қыздардын ойындарында тұрмыстық және отбасылық қатынастар көрінетін.

Көшпенді мал шаруашылығының өмірі жанжақты денелік дамуды қажет етті. Сондықтан ұлттық ойындар ереже түрінде ойнап тұрып өзінің іскерлігі мен күшің көрсетіп, өте ырықты болды.

Ұлттық ойындар қоршаған ортаға, аңларға қастерлеу, қатынасты тәрбиелеп көрсететін. Халық шаруашылығының бір саласы аң аулау болғандықтан, қазақтарда ежелден аңдар мен құстар дауыстары мен құлықтарына ұқсату өнері атақты болған. Аңдардың құлықтарын имитациялайтын ойындар әліде кездеседі.

Қазақтың тайпалары өзінің тәуелсіздігі үшін күресіп, көптеген соғыстарды жүргізуге мәжбүр болды. Жігіттер өз ойындарында шабуылшы және қорғаушы аттыларға бөлініп, әскери әдістерге ұқсатып жасайтын.

Қазіргі уақытта қазақтардың арасында діни ойды, ырымдылықты ойындары әлі бар. Мысалы: “Мырш-мырш” (лақап атауы), “Ханды-қарабасты” (Періште хан), “Жұмақ-тозақ” және т.б. Бірақ шыңында, бұлардың діни бағыттылығы туралы атауымен ғана айтуға болады, ал бұл ойындардың нақты мазмұның жалпыланған түрінде кесірлік пен жақсылықтын арасындағы ғасырлық күресін міңездеуге болады.

Ежелгі заманнан бізге жеткен көптеген ойындардың өздік мазмұны өзгермей сақталды, бірақ тарихи мазмұнының үрдісінде өзінің атауын өзгерткен: “Қарагие” – “Найза лақтыру”, “Аң аулау” – “Құспен аулау”(іскерлік құстармен аулау), “Қақпа тас” – “Бес тас”, “Садақ ату” – “Жамбы ату”(садақпен ату) және т.б.

Сонымен, ұлттық ойындар спорт түрлері сияқты әр түрлі тарихи кезеңдерінде халықтың өмірінде нақты және объективті болып келеді. Жас ұрпақ бұларда тәрбиелеу мектебің өтетін.

Ойын мазмұнындағы әрекеттердің жарық көрсетілген рөлі (жүгірістер, секірулер, лақтырулар, доп ұстау және доп берулер және т.б.), ойындардың міңезділік ерекшелігі болып келеді. Бұл қимыл әрекеттері оның сюжетімен (ойымен, тақырыбымен) мотивацияланған. Бұлар ойын мақсатына жету жолындағы қойылған әр түрлі қиыншылықтар мен бөгеттерді өтуге бағытталады.

Қоғамды класстарға бөлгеннен кейін, төменгі және жоғарғы класс халықтары балаларына арналған дене тәрбиесінде, ойындарды қолдануында кейбір түрліліктер пайда болды. Халық тұрмысында ырықты ойындар әрқашан дене тәрбиесінің ең жеткілікті құралы болатын. Көптеген ойындар ұрпақтан ұрпаққа жеткенде түрлерімен ауысып, жаңа қылықтары пайда болатын. Халық ойындарды ойлап табатын, қайда дене күштерін және ерекшеліктерін жанжақты көрсету үшін кеңестік үлкен эмоционалдық және қарапайымдылық ғажайып сәйкес келетін. Осындай ойындар ғасырлар бойы ең кең қоғамның аралығында тұрмыстайтын.

Ырықты ойындардың тәрбиелілік мақсатында дамуы, адамдардың өмір бейнесімен байланысты. Ойындарда халықтың ерекшеліктері, оның идеологиясы, тәрбиесі, мәдени деңгейі және ғылыми жетістіктері көрінеді. Тәуелсіздік күресі үшін және қатаң көшпенділі өмір жағдайларында қазақ халқында дене тәрбиесінің өздік тұрмыстық жүйесі құрылды. Оның негізінде ұлттық ырықты ойындар жатыр. Олардың сайысты міңезі жастарда көшпенді шаруаға және жуынгер-сарбазға керек, іскерлік пен төзімділікті, қайсар тәрбиені, жанқиярлықты және басқа сапаларды дамытуға әсер етті. Сонымен қатар, кейбір ойындар жағрафиялық және климаттық жағдайларға байланысты аныкталған реңкін табады.

Әрбір үкіметте, оның құрамына және тарихына байланысты өзінің ұлттық ойындар бар. Ұлттық ойындар жергіліктікке байланысты туатын және дамитын, қайда өмір қойылымы мен адамдар тұратын белгіленген ұлттық ойындары.

Жанқиярлықты, іскерлікті, күшті дамытатын ат үстіндегі әр түрлі ойындар мен сайыстар, қазақтардың көшпенділі өмір қойылымының күшіне қарай ең көп таралған. Бүкіл халықтарда сияқты қазақтарда өз ырықты ойындары, спорттық сайыстары бар. Бұларда халықтың шаруашылық әрекеттің және қатынастардың әр түрлі түрлері көрініс тапты. Ұлттық ойындар әрқашан өзара тұрмысты және өзінің ерекшкліктері бар. Ежелгі дәстүрлер бойынша сайыстар мен ойындарды өткізуге мұқият дайындық өтеді, қайда анықталған дене жаттығулары түрлеріне ең мықты қатысушылар іріктеледі.

Мәдениетте, сонымен қатар дене шынықтыруда, қалыптасу түрі мен мазмұны әлеуметті-класстық және ұлттық мезгілдерді көрсетеді. Класстар мәдениеттің ойдық-саясатты мазмұның, яғни оның әлеуметтік мағынасын, оның түрін, міңезін, ал ұлт – оның бір немесе өзге халыққа жатқандығы. Мәдени түрі, жалпы көптеген халықтардың мәдениеттеріне арналған жалпы бастамалары бар, көптеген құрамалдық бөліктерден қосылған, мысалы дене шынықтыру, қайсысы ежелгі мәдени түрі болып келеді. Лақтыру, міну, секіру және т.б., сияқты дене жаттығулары, адамның пайда болуы заманынан бастап, қоршаған ортаның бір түрлі жағдайларында біріңғай бағытта табынады.

Мәдениеттің әрбір көрінуі анықталған ұлттық-этникалық спецификасымен және түрімен міңезделеді. Мысалы лақтыру түрін алайық. Бұнда уақыттар бойы әрбір халықтарда әр түрлі міңезі пайда болды. Біреулерде бұл найзаны, басқаларда – дротикті, үшінішілерде – тасты немесе бөренені және т.б. лақтыру болды.

Ұлттық түрін құрайтын жалпы белгілері басқа да ұлттарда кездесіп қайталанады. Соңдықтан, басқа ұлттар мен мәдениеттер әсерінен байланысты емес, абсолютті өзара дамыған ұлт пен ұлттық мәдениеттер ешқашанда болған жоқ. Егер қазақ халқының ұлттық спорт және дене шынықтыру түрлерін алатын болсақ, онда ұлттық міңездің немесе психологиялық қойылымның, өмірдің экономикалық жағдайдарының, Қазақстанның жағрафиялық ортаның немесе аймақтың ерешектерінің әсерін көруге болады.

Тарихтың және салт-дәстүрдің дамуымен, сонымен қатар ұлт аралық сырласумен байланысты қазақтарда жаңа ойындары пайда болды, мысалы “қазан” және басқа ойындар, қайсылары нақты шектелген аймақта өткізуге бағдарланған.

Әрбір халықтың өз ойындары мен салт-дәстүрлері бар, қайсылары оның ұлттық мәнің ашып, тек қана оның ұлттық қылықтары мен ерекшеліктерін сипатайды. Әркез халыққа дәстүрлі қатынас түрлерін қарастыратын – бұл абстракция. Ойындар мен дәстүрлер дайын түрде аспаннан түспейді. Бұлар әрбір халықтың мәдени әрекетін және әр түрлі еңбек үрдісіндегі, ұзақ және қиын тарихи дамуында шығарылады. Ұлттық ойындары және ырымдары, тәртіп нормалары, еңбек дағдылары, материалдық және рухани байлықтары, білімдері ұжымнан жеке адамға, ұрпақтан ұрпаққа жүйелі берілуі адам қоғамы пайда болу уақытынан цивилизация прогрессі жүріп жатты.

Ойындар мен дәстүрлер адамның әлеуметтік қатынастары, яғни олардың өзара қарым-қатыныстарын, жүріс-тұрысының көптеген, нақты түрлерінде көрінетін, адамның тума мәні болып тұрып, маңызды тәрбиесі ғана емес, сонымен қатар танушылық маңызы бар. Ойындар мен дәстүрлер адамдарға тән, кейбір түрлер сияқты адамдардан аспайды. Бұлар көптеген түрлерімен әрбір адаммен игеріледі және басқаларға беріледі. Көшпенді қазақ халқының өмірінде ойындар мен дәстүрлер мәні бойынша білімді-тәрбиелік үрдістері ғана емес, сонымен қатар құқықтық нормалары. Сонымен ойындар мен салт-дәстүрлер әлеуметтік тәжірибені беру және сақтау құралын қызмет етіп, тұрақтылған тәртіптер мен өмір түрлерін жарқыратып, адамдардың жүріс-тұрысын объективті регламентпен бақылап отырды. Бүгін біздің халыктың ең жақсы салт-дәстүрлеріне “мейрамдануға” мүмкіншілік уақыты келді. Өйткені үкіметтік тәуелсіздікті алғаннан кейін, біздің халықта оның ұлттық қызуғышылықтарына жауапты жолымен жүруге нағыз құқығы бар.