Науаи мемлекеттiк педагогика институты

Υндi дауыссыздар

Р фонемасы сөз басында, ортасында, аяғында кездесе бередi. Мысалы: рахмет, Жарас, қарар . Сондай-ақ, рас, рахмет, рай, рет, рұқсат сөздерiнiң алдында ы,i және ұ дыбыстары селбесiп айтылады. Мысалы: рахмет-ырахмет, рас-ырас, т.б., яғни өзге тiлден ауысқан сөздердiң р-дан басталуға тиiстi сөздерiнiң алдынан ы немесе i дыбыстары қосылып, протеза жасалып отырылады. Ал, орыс тiлi арқылы енген сөздерге р фонемасы сол кγйiнде айтылып, жазылады. Мысалы: ракета - ракета т.б.

Υндi дауыссыздарға л фонемасы да кiредi. Л фонемасын айтқанда тiл ұшы альвеольға бiр тегiс, кесекөлденеңдеп тиедi. Осы дыбысты айтқанда имплозия басым болуы себептi фонациялық ауа тiлдiң екi жағын ала шығады. Сондықтан да л фонемасын олтераль (бγйiр) фонемасы деп жγргiзедi. Қазақ тiлiнде бұл фонеманың көп ұшырайтын жерi – сөз ортасы мен сөз аяғы. Ал, сөз басында сирек кездеседi. Мысалы: лас, лай, лақ, лашын, сала т.б. Л фонемасы септiк жалғауларында кездеседi. Мысалы: iлiк септiк : бұның. соның, барыс септiк: бұған, соны, табыс септiк: бұны, сонны. Жатыс септiп: бұнда, сонда. Сондай-ақ бұл сiлтеу есiмдiктерi жоғарыда айтқандай тγрлiше септеледi екен. Л фонемасы анықталғыш сөз алдында да кездеседi. Мысалы: ол-кiсi, бұл-кiсi, сол-кiсi. Ал, ауызекi тiлде кей уақыт: ол, бол сияқты етiктердiң соңғы л дыбысы тγсiрiлiп қалып, алсайшы, болсайшы деудiң орнына асайшы, босайшы деп л тγсiп қалып айтылады.

Υндi фонемаға й дыбыс да кiредi. Й фонемасы тғы таңдайға жγйткеуiнен пайда болады. Бұл фонеманы айтқанда екi дыбыстау мγшемiз өзге дауыссыздарда бiр-бiрiне жуысып та, жабысып та айтылмайды.Қазақ тiлiнде й фонемасы γнемi дауысты дыбыстан кейiн келедi. Сондықтан да сөз аяғында кездеседi. Мысалы : той, сай, бай, қой. Сөз ортасында сый және тый сөздерiнен өрбiген тыйым, сыйым сөздерде ғана ұшырайды.

Тγркi тiлдерiнiң қазақ тiлiнен айырмашылығы сөз басындағы й γнемi ж-ға айналып отырады. Йаман-жаман, йуқ- жоқ. Сондай-ақ й фонемасы тγбiр сөзде де, туынды сөзде де келе бередi. Мысалы: ай, әй, ой, өй смяқты дыбыс комплексi қазақ тiлiнде заңды қағида болып келедi. Й фонемасы дауысты дыбыстың алдынан келсе көрiнген дауыстымен көршi рұра алмайды.Йа, йе тәрiздi комплекстер тiлiиiзде жиi ұшырайды. Мысалы : таяқ, саяқ, дайын. Сондай-ақ ұй, γй комплексi тым сирек ұшырайды, мысалы: абрұйыр, әбγйiр т.б.

Υндi фонемаларға у дыбысы да кiредi. У фонемасы интервокаль позицияда және ашық дауыстыдан кейiн де, бұрын да тұрып, таза γндi болады. Бұл γндi у фонемасы екi ерiннiң азын-аулақ дөңгелене келiп, сγйiрлнеуiнен пайда болады. Сондықтан бұл фонема ерiн γндiлерiне кiредi.У фонемасының негiзiнен мынадай ерекшелiктерi бар, ол төмендегiдей позицияда келгенде дауыссыз, γндi фонемаға айналады:

У фонемасы дауыстының алдында тұрғанда γндiге айланады. Мысалы: уақыт, уәде, уәзiр т. б.2.У дыбысы екi дауыстының ортасында келгенде γндiге айланады. Мысалы: жауап, сауап, қауiп т.б.У дыбысы дауыстыдан кейiн келгенде γндiге айланады. Мысалы: тау, бау, сау, жеу т.б.У фонемасы сөз басында, ортасында және соңында келе бередi. Осы у фонемасын айтқанда фонациялық ауа ауыз қуысы рақылы шығады. Сондықтан у фонемасы және р, л, й дауыссыздары ауыз жолды γндiлер деп аталады.Υндi фонемаларға н фонемасы да жатады.

Н фонемасы тiл ұшы альвеольға тию арқылы жасалады. Бұл екi мγшенiң бiр-бiрiне нық тиюi арқылы фонациялық ауа мұрын қуысы бойынша өтедi.сондықтан н дыбысы мұрын жолды γндi деп аталады. Қазак тiлiнде ң фонемасы сөз басында, ортасында және сөз аяғында кездесе бередi. Мысалы: ңаң, наз, намыс, Анар, Жанар т.б.Н фонемасы iлiк септiкте кездеседi. Және табыс, шығыс, көмектес септiктерiнде де кездеседi. Мысалы: баланың, баланы, баладан, баламен, кγннен, iннен т.б.

Үндi фонемалардың тағы бiр турi – М дыбысы.М фонемасын айтқанда екi ерiн бiр-бiрiне нық тиiп, жымдасады. Фонациялық ауа мұрыннан шығады. Сондықтан бұл фонеманы мұрын жолды ундi дейдi. Бұл фонема да қазақ сөздерiнiң барлық жерлерiнде басында, ортасында, соңында кездесе бередi. Мысалы: мұрын, мол, намыс т.б.

Мфонемасы жұрнақтарда да, шылау сөздерде де, жалғауларда да кездесе бередi. Мысалы:Тәуелдiк жалғауы: балам, γнiм, кγнiм т.б.Жiктiк жалғауы: баламын, адаммын т.б.

Көмектес септiкте: баламен, қармен, адаммен т.б.Υндi фонемалардың соңғысы Ң дыбысы.

Ң дыбысы тiл арты тандайға нық тиюi арқалы жасалады. Кiшкене тiл төмен тусiп, ауыз жолын кептеп тұрғандықтан фонациялық ауа мұрыннан шығады. Сондықтан мұрын жолды дейдi. Ң фонемасы сөз iшi мен сөз соңында ғана кездеседi. Мысалы: маңай, маңдай, аңқай т.б.

Сабақтың жоспары:

1.Эксплозив фонемалар туралы.

2.Фрикатив фонемалар туралы.

3.Аффрикат дыбыстар туралы.

Эксплозив фонемалар (шұғыл дауыссыздар). Шұғыл дауыссыздар деп дыбыстау мушелерiнiң өзара бiрiне – бiрi жабысып, кiлт ажырап кетуiнен пайда болған дауыссыздарды айтамыз. Шұғыл фонеманың басты турi-б, п дыбастары. Бұл б, п фонемалары екi ерiннiң бiр-бiрiне нық тиiп, сонан соң бiрден кiлт ашылып кетуiнен жасалады. Бұл екi фонеманың негiзгi айырмасы мынадай: б-ұяң фонема, ал п-фонемасы қатаң. Б фонемасы қазақ сөздерiнiң басында, ортасында кездеседi, ал сөз аяғанда бұл фонема мγлде кездеспейдi. Мысалы: бала, балық, бөбек, бауыр, табан, табыс т.б. Сөзде сөз басында және сөз ортасында келiп тұр.

Ал, п фонемасы қазақ сөздерiнiң басында, ортасында және аяғанда кездеседi. Мысалы: пән, парасат, балапан, шопан т.б. деген сөздерде п фонемасы сөздердiң басында, ортасында, аяғында келiп тұр. Орыс тiлi арқалы енген сөздерде б фонемасы сөз аяғында кездесе бередi. Мысалы: клуб, штаб деген сөздерде сөз соңында келедi де, айтылуда б дыбысы п дыбысына айналып естiледi. Сондай-ақ п дыбысына бiткен етiстiк сөздердi көсемшенiң –ып, iп тұлғасына айналдырсақ, тγбiрдегi п дыбысы у дыбысына айналып айтылады. Мысалы: тап-тауып, теп-теуiп, жап-жауып т.б.

Шұғыл фонемалардың тағы бiр тγрi -д, т фонемалары. Бұл д, т фонемалары тiл ұшы кγрек тiстiң iшкi жағына нық тиiп, содан соң бұл екi мγшенiң кiлт ашылып кетуiнен жасалады. Сондықтан бұл екi дыбыс та имплозия және эксплозия арқылы жасалады.Бұл д, т фонемаларының негiзгi айырмашылғы д дыбысының ұяң болуы мен т дыбысының қатаң болуында. Осы д фонемасы қазақ сөздерiнiң басында, ортасында кездеседi де, сөз соңында кездеспейдi. Мысалы: дауыл, дала, қадам, адам т.б. кейбiр қала аттарында д дыбысы сөз соңында келедi. Мысалы: Ашхабад, Самарқанд т.б.Ал,т фонемасы сөздердiң басында, ортасында, аяғында кездеседi. Мысалы: табақ, табыс, атақ, жатақ, сут, ат деген сөздерде сөз басында, ортасында және аяғында кездеседi. Бұл д, т фонемалары қосымшаларда да жиi ұшырап отырады. Мысалы: Iлiк септiгi: қаздың, аттың,Табыс септiгi: қазды, атты,

Жатыс септiгi: қазда, атта,Шығыс септiгi: қаздан, аттан.

Д, т фонемалары жiктiк жалғауында да кездеседi. Мысалы: көрдiм, өттiм. Сонымен бiрге көптiк жалғауларында да ұшырайды. Мысалы: адамдар, хаттар. Шұғыл фонемалардың тағы бiр тγрi – г, к фонемалары.

Г, к фонемалары тiлдiң орта шенi таңдайдың орта шенiне нық тиiп, көкке тәрiздi дыбыстар қатар келсе, алғашқы к дыбысы имплозия болады да, кейiнгi к дыбысы имплозия болмайды. Бұл екi к дыбысын созылыңқы айтылып тұрған бiр-ақ фонема деп тγсiнуiмiз керек. Бұл тәрiздi қасиет өзге шұғыл фонемаларда да кездеседi. Осы г, к фонемасының негiзгi айырмасы дауыс қатысына байланыстыболады: г ұяң дыбыс та, к қатаң дыбыс. Қазақ тiлiнде бұл екеуi де тек дауыстылардың жiңiшкелерiмен ғана қатар тұра алады. К, ә - Кәрiм, к, е-керек, к, i-кiлт т.б. Бұл г фонемасы қазақ сөздерiнiң басында, ортасында кездеседғында мγлде кездеспейдi. Мысалы: гул, бγгiн, Гγлсiм, Айгγл. Бұл сөздерде сөз басында және сөз ортасында кездесiп тұр. Ал к фонемасы сөз басында, ортасында және аяғындакездесе бередi. Мысалы: көл, көз, көктем, әке, көк дегенде сөз басында, ортасында, аяғында кездесе бередi. Осы г, к фонемасы кейбiр жұрнақтарда және жалғауларда кездесiп отырады. Мысалы: барыс септiгшнде кездеседγйге, көлге, бетке, шөпке. Сондай-ақ жiктiк қосымшаларында кездеседi. Мысалы: келдiк, жγрдiк т.б. Шұғыл фонемалардың тағы бiр тγрi – қ дыбысы. Осы қ фонемасы тiлдiң артқы шенi таңдайдың артқы шенiне нық тиiп сонан соң бұл екi мγшенiң бiрден ажырап кетуi арқылы жасалады.

Қ фонемасы қазақ сөздерiнiң басында, ортасында, аяғында кездесе бередi. Мысалы: қол, бағыт, қанат, ақын, ақыл, халық, тарақ.таңдайдың артқы жағына жуықтау арқылы жасалады. Ғ дыбысы қазақ сөздерiнiң басында, ортасында кездеседi де, соңында кездеспейдi. Мысалы: ғажап, жаға, қоға дегенде сөз басы мен ортасында кездесiп тұр.

Ызың фонеманың тағы бiр тγрi - h фонемасы. Бұл көмей арқылы жасалатын бiрден бiр фонема. Осы фонеманы айтқанда дауыс шымылдығы өзара өте жуық тұрады. Соның нәтижесiнде дiрiл болмайды. Iштен шыққан ауа сγзiлiп шығады. Бұл фонема сөз ортасында және сөз аяғында кездеседi. Мысалы: Гауhар, қаhарман, аh, уh деген одағай сөз соңында кездесiп тұр.

Буын және оның тυрлерi.Оның алмасуы мен құрамы.

Сабақтың жоспары.

1.Буынның сипаты және жасалуы.

2.Буынның түрлері.

3.Буынның дыбыстық құрамы.

4.Буын алмасуы.

Қазiргi қазақ тiлiнiң буын мәселесi фонетикалық категория. Сондықтан буынға ерекше мән беру керек.Буын деп фонациялық ауаның қарқынмен кiлт γзiлiп шыққан бiр немесе бiрнеше дыбыс тобын айтамыз. Әр буында бiрден артық дауысты фонема болмайтындықтан, сөз iшiнде неше дауысты фонема болса , сонша буын болады. Буын iшiндегi дауыссыздардың экспирациялық кγшiне қарай, яғни айтылуына қарай кγштi бас дыбыс және кγштi соңғы дыбыс болады.мысалы: буынның бас дыбысы да, соңғы дыбысы да, бiр тγрлi болып келген қақ, тұт сияқты сөздердiн алғашқы дыбыстары кγштi, айқын айтылады да, соңғы дыбыстары әлсiз, осал айтылады. Егер сөз iшiнде немесе сөз аралығында имплозив дыбыстар мен эксплозив дыбыстар қатар келсе, бұл екеуiнiң тγйiскен жерiнен буын жiгi пайда болады.мысалы: көк-ке, ап-пақ, тәттi, тәт-тi алып бер - алып пер. осы мысалдарда көпсетiлген қатар тұрған бiркелкi дыбыстардың алдынғысы имплозив, кейiнгiсi эксплозив дыбыс болады.

Буын сөзінің беретін мағынасы. Алдымен буын сөзіне түсінік берейікші. Буын сөзінің о бастағы. мағынасы адам сүйектерінің бір-бірімен өзара қозғалмалы түрде жалғасқан аралығы. Осыдан барып көп мағынаға ие болған. (сұрақ-жауап). Баланың буыны қатпаған. Буынып- түйініп отыр. Буын – буыным сырқырап ауырды.т.б.

Ендеше, тіл ғылымында да буын деген ұғым бар екен. Тіл ғылымында буын деген ұғым – сөздердің дыбыстық топқа жіктелген бөлігі. Буын барлық тілге тән нәрсе. Мәселен, орыс тілінде, өзбек тілінде бар. Буынның сипаты және жасалуы.

Біздің сөзіміз айтылуы жағынан ең кішкене бөлшектерге – буындарға ажырайды. Жеке сөздерді айтуда дауыс құйылысы үнемі бір толқынмен шықпайды. Бірқатар сөздерді айтуда үзіліп – үзіліп шығады. Буын мәселесі – фонетикалық категория. Буын түрлері мен сапасын практикалық жазу тұрғысынан қарауға болмайды. Өйткені айтылудағы буын өлшемі жазылудағы түрімен сай келе бермейді, яғни айтылуда сөз ішіндегі буындардың саны мен сапасы бір түрлі, жазылуда екінші түрлі болып келе береді. Мысалы, айтылуда рас, метр, литр сөздері екі буынды. Сол сияқты, қазақ тілінде екі дауысты қатар келсе, алдыңғысы айтылуда түсіп қалып, ықшамдалып тұрады. Мысалы, келе алмады, айта алмайды т.б. буын саны кемиді. Сондықтан буын өлшеміне негізгі критерий бола алатын-сөздің жазылуы емес, айтылуы.

Фонациялық ауаның қарқынымен кілт үзіліп шыққан бір немесе бірнеше дыбыс тобын буын дейміз (І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі». лексика, фонетика, 260 – 261 бет). Демек, буын экспирация арқылы (өкпедегі ауаны сыртқа шығару арқылы) жасалады. Көп тілдерде (соның ішінде қазақ тілінде) буын жасаушы – дауысты фонема болып есептеледі. Дауысты фонема өз алдына тұрып та, төңірегіне дауыссыздарды алып тұрып та буын құрай алады. Әр буында бірден артық дауысты фонема болмайтындықтан, сөз ішінде неше дауысты фонема болса, сонша буын болады.

Буын ішіндегі дауыссыздарды экспирациялық күшіне қарай, айтылуына қарай: күшті бас дыбыс, күшті соңғы дыбыс деп, негізінде, екі топқа бөлуге болады. Буын ішіндегі екі дауыссыздың, алғашқысының экспирациясы соңғысынан басым келсе, күшті бас дыбыс (немесе эксплозив дыбыс) болады да, керісінше келсе, күшті соңғы дыбыс (немесе имплозив дыбыс) болады. Мысалы, буынның бас дыбысы да, соңғы дыбысы да бір түрлі болып келген қақ, тұт сияқты сөздердің алғашқы дыбыстары күшті (айқын) айтылады да, соңғы дыбыстары әлсіз (осал) айтылады. Сол сияқты, гүл, дөң сөздеріндегі (буындарындағы) г, д дыбыстары да күшті айтылып, олар буын бастап тұр; л, ң дыбыстары әлсіздеу айтылып, буынды аяқтап тұр.

Егерде сөз ішінде немесе сөз аралығында имплозив дыбыс пен эксплозив дыбыс қатар келсе,бұл екеуінің түйіскен жерінен буын жігі пайда болады. Мысалы: аппақ (ап-пақ), көкке(көк-ке), тәтті(тәт-ті), ат дорба (айтылуы-ат-торба), хат тасушы,алып бер(айтылуы-алып-пер).Мысалдарда көрсетілген қатар тұрған біркелкі дыбыстардың алдыңғысы имплозив,кейінгісі эксплозив дыбыс болады: имплозив дыбыс-буынды аяқтаушы дыбыс,эксплозив дыбыс-буынды бастаушы дыбыс. Сөз ішінде(негізгі сөз немесе түбір сөзбен қосымша аралығында), сөз бен сөздәң аралығында мынадай бір түрлі дыбыстар қатар тұра алады:ққ (қаққа,ақ құм),кк (текке, көк күмбез), тт (атта,ат тұса),пп (жаппа, алып бар, айтылуы-алып пар), сс (асса, тас сал), шш (шашшы, үш шалғыорақ), нн (әннен, нән нар). Бір түрлі дыбыстардан жоғарғыдай, көбіне,үнсіз қатаң дыбыстар қатар тұра алады;л,р дыбыстарынан басталуға тиісті қосымшалар л,р дыбыстарынан кейін д дыбысына айналып кетеді.

Сөздерді, буындарды жеке фонемаларға жіктеу лингвистикалық талдаудың нәтижесі деп қарау керек. Жанып тұрған май шамға таяу отырып, сөйлегенде, ол жалп-жалп етіп тұрады. Мұның өзі сөздің буын жігін аңғартады. Өйткені ауа сөздің құрамындағы дауыстыларды айтқанда еркін шығады да, дауыссыздарды айтқанда кедергіге ұшырайды. Сонда буын өкпеден келе жатқан ауамен (леппен) тікелей байланысты болады. Яғни буын өкпедегі ауаны сыртқа шығару арқылы жасалады.

Буын – осы ауаның кілт үзілуінің не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке (дауысты) дыбыс, не дыбыстар (дауысты, дауыссыз) тобы, - деп анықтама береді С.Мырзабеков «Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі» (101 - бет). Сол сияқты Ғ.Абуханов «Қазақ тілі» (27 - бет), В.В.Ришетов, Л.В.Ришетова «Рус тілі грамматикасы» (87 - бет), Л.В.Щербаның «Фонетика французского языка» деген кітабы (78 - бет) т.б. ғылыми еңбектерде айтылған. Қазақ тілінде буынның маңызы ерекше. Дыбыстық негізгі заңдар осы буынның төңірегінде өрбиді.

Буынға тән сипаттар:

1. 
   Буын болу үшін оның құрамында дауысты дыбыс болуға тиіс және оның саны біреуден артық болмауға тиіс. Сонда сөздің құрамында қанша дауысты фонема болса, сонша буын болады деген сөз. Балаларға дегенде, дұрысы, бір-ақ дауысты фонема (а) бар. Алайда бұл сөз төрт буыннан (ба-ла-лар-ға) тұрады. Бір фонема бірнеше буынның құрамында қайталанып келе береді.
   
2. 
   Буында мағына болмайды. Кейбір сөздердің әрбір буыны лексикалық немесе грамматикалық мағынасы бар бөлшектерге (морфемаларға) тура келіп қалады. Мәселен, ат-ты-лар-ға дейтін төрт буынды сөздің 1- буыны (ат) – түбір, 2 – буыны (ты) – сын есім тудыратын жұрнақ, 3-буыны (-лар) – көптік жалғау, ал 4- буыны (ға) – септік жалғау. Мұны кездейсоқ сәйкестік деп түсіну керек. Буында мағына болуы міндетті емес: ба-ла-ла-ры-на, а-ты-ңа, ке-лі-сі-мі-міз, жар-қы-рай-ды т.б.
   
3. 
   Тіліміздегі байырғы сөздер бірыңғай не жуан буынды (мәселен, ба-ла-ла-ры-мыз-ды, а-на-ла-ры-мыз-ға, қа-на-ғат-тан-дыр-майды), не жіңішке буынды (жі-лін-шік-те-рі-не, бөл-ті-рік-те-рін, кү-мі-сі-міз-ді, сән-ден-ді-ріп, бе-ре-ке-лі) болып келеді. Мұның өзі тілдің үнемді қызметіне негізделеді. Егер тілімізде аралас буынды сөздер кездесетін болса, онда олар кірме сөз болғаны. мұғалім, қабілет, қажет, педагог, методика, параллелипед т.б. Буынның жуан, жіңішкелігі қазақ тілінде дауыстыларға байланысты.
   

Яғни имплозив дыбыс-буынды аяқтаушы дыбыс. Эксплозив дыбыс-буынды бастаушы дыбыс. Осы сыяқты γндестiк заңында да, бiркелкi дыбыстар γнемi қатар тұра алады. Мысалы: қаққа, аққа, текке, жуан т.б. Сөздiң жуан, жiңiшке болуы буынмен байланысты болады. Ал, буынның жуан-жiңiшке болуы дауысты дыбыспен байланысты келедi. Дауысты дыбыс жуан болса, буын да жуан болады, ал, жiңiшке болса, буын да жiңiшке болады. Жуан және жiңiшке болып келетiн жұп-жұбымен айтылатын дыбыстар мыналар: а-ә, о-ө, ы-i, ұ-γ;

Тек э дыбысының ғана жуан сыңары болмайды. Дифтонгоид дауыстылар алфавитте бiр әрiппен белгiленген. Бұлардың жуанына бiр әрiп , ал жiңiшкесiне бiр әрiп белгiленбей, екеуiне бiр әрiп белгiленген. Олар и және у әрiптерi. Қазiргi қазақ тiлiндегi сөздерiң буын iшiндегi дыбыстардың саны негiзiнен, төрт тγрлi болып келедi.

1.Бiр дыбысты буын. Мысалы: о-қы, γ-кi, а-на.

2.Екi дыбысты буын. Мысалы: ба-ла, γй, ас.

3.Υш дыбысты буын. Мысалы: ант, ұлт, арт.

4.Төрт дыбысты буын. Мысалы: қарт, жалт.

Сонымен, «Топтастыру» стратегиясы арқылы оқытудың дәрежесін анықтаймыз.

Қазақ тіліндегі буынның түрін Қ. Жұбанов алтыға, Н. Сауранбаев төртке,

С.Кеңесбаев үшке бөледі. Соңғы бөліс (ашық, тұйық, бітеу) барлық оқулықта жүр.

Бұлай бөлу буынның теориялық та, практикалық та мәніне сай келеді және есте сақтауға ыңғайлы.

Есте дұрыс сақтау үшін буын құрамында кездесетін дауыстыны шартты түрде А, дауыссыздарды В әрпімен таңбалап, буынның түрлерін, оның дыбыстық құрамын былай өрнектеп көрсетуге болады.

1. 
   Ашық буын – жеке дауыстыдан тұратын немесе дауыссыздан басталып дауыстыға бітетін буын. Сызба арқылы былай көрсетуге болады:
   

созып айтуға болады)

Мұның дыбыстық құрамы:

1. 
   А: а, ә, а-на, ә-же, е-не, о-қы, ө-ре, ұ-зақ, ү-кі, ы-ды-ра, ы-ды-сы;
   
2. 
   ВА: ба-ла-сы, бі-лі-мі, де,не, да-ла;
   
3. 
   ВВА: ста-нок, ста-кан, гра-нат, пла-кат;
   
4. 
   ВВВА: стра-тег, стра-то-стат, стра- тосфера;
   

2. 
   Тұйық буын – соңы дауыссызға аяқталатын буын. Мұны да сызба арқылы былай көрсетуге болады:
   

1. 
   АВ: ат, ай ,ән-детті, ой-ланды, үй, ақ-тар;
   
2. 
   АВВ: ант, өрт, ұлт, акт, ыңқ-ыңқ, ырс-ырс;
   
3. 
   ВАВ: бас-тар, бас-тық, тас-тай, бұл-бұл-дар, тақ-тақ;
   
4. 
   ВАВВ: қант, былқ-былқ, жалт-жұлт, жарқ-жұрқ, қарт;
   
5. 
   ВАВВВ: пункт, центр, текст;
   
6. 
   ВВАВ: шкаф, шлем, крем, штаб, стаж, граф, хлор, хром;
   
7. 
   ВВАВВ: спорт, старт, трест, стенд, крест;
   
8. 
   ВВАВВВ: спектр;
   
9. 
   ВВВАВ: штраф, штрих, шприц, структура.
   

Мысалы

Бітеу буын қазақ сөздерінде: а) үш дыбысты да, ә) төрт дыбысты да болып келеді. Төрт дыбысты болып келген бітеу буынның соңғы дыбысы қатаң болып, қатаңның алдында үнді тұрады.Бітеу буын өз алдына сөз болып та, бірнеше буынды сөздің басында да, ортасында да, соңында да кездесе береді. Мысалы: бір, тарт, бір-лік-тің, тарт- (па), (ақ)- тарт т.б.

Байырғы қазақ сөздері, қала берді бүкіл түркі сөздері негізінен бір буынды болып келеді. Олар құрылымына қарай алты түрде ғана ұшырайды: А, ВА, АВ, АВВ, ВАВ, ВАВВ.

Демек, «Венн диаграммасы» - арқылы буынның түрлерін салыстырып, ерекшеліктерін табамыз.
ашық буын тұйық буын



бітеу буын ашық буын




Ашық буын.

Ашық буын деп - дауысты фонеманың өзiнен болған немесе дауыссыздан басталып, дауыстыға бiткен буынды айтамыз. Мысалы: а-на, ә-ке, i-нi, ә-же т.б. Қазiргi қазақ тiлiндегi ашық буындар буын iшiндегi дыбыстардың қатысуына қарай оның құрамы төмендегiдей болып келедi: 1.Бiр дауысты дыбыстың жалғыз өзi тұрып-ақ ашық буын жасай алады. Мысалы: а-на, а-ға. Қатарынан келген екi дыбыстың алдыңғысы дауыссыз, соңғысы дауысты болып та ашық буын жасай алады. Мысалы: ә-ли, а-ла, е-кi. Ашық буынның жалаң тγрi өз алдына жеке тұрып та сөз бола алады.

Тұйық буын деп - дауыстыдан басталып, дауыссызға бiткен буынды айтады. Мысалы: ат, iс, өрт т.б. Тұйық буынның негiзгi өзiндiк белгiлерi мыналар: 1.Тұйық буын екi дыбысты болып келедi. Мысалы: ат, iс, өрт т.б. 2.Тұйық буын γш дыбысты болып келедi. Мысалы: ұлт, ант т.б.Сондай-ақ тұйық буын өз алдына сөз болып және бiрнеше буынды сөздiң басында кездесiн отырады.

Бiтеу буын деп - ортасы дауысты болып, екi шетi дауыссыз болатын буынды айтамыз. Мысалы: тас, жол, тiс, көл, мол, көз т.б. Бiтеу буынның негiзгi өзiндiк белгiлерi төмендегiлер:

1. 
   Бiтеу буын γш дыбысты болып келедi. Мысалы: тiс, көл, мол т.б.
   
2. 
   Бiтеу буын төрт дыбысты болып келедi. Мысалы: бұлт, жалт, жұлт, сарт.
   

Сөйлеу процесiнде бiр дыбыс екiншi дыбыспен, бiр буын екiншi буынмен, бiр сөз екiншi сөзбен ұштасып отырады. Сондықтан буындар өзара бiрiмен-бiрi алмасып, кейде бiр буынның жiгi ажырап, екiншi буынның дыбыс саны көбейiп отырады. Сөз iшiндегi бiр буын мен екiншi буыннын бiр-бiрiне жылысуын буын алмасуы дейдi. Қазақ тiлiнде тек қана жалаң ашық буын жинақты келедi де, қандай буынның болса да ықпалына көнбей, оқшау тұра алады.1.Жалаң ашық буын сөздiң дәл басында тұрады да, онан кейiнгi буынның қай-қайсысы болса да онымен жартылай да , тγгелдей де алмаса алмайды. Сондай-ақ жалаң ашық буын тұрақты келуiне орай басқа буындармен кiрiкпейдi де, жылжымайды да. Мысалы: ал-ла, i-лiм т.б.

Жалаң ашық буын өз алдына жеке сөз ретiнде айтылып, одан кейiнгi буынның қандайыннан болса да пауза арқылы бөлiнгендiктен ешбір өзгерiске көнбей оқшауланып тұрып айтылады. Мысалы: Е, өзiң барсайшы! А, айтайық дейсiң бе?.Сондай-ақ басқа буындар мынадай төрт тγрлi жағдайда бiр-бiрiне алмасып отырады. Олар мыналар:

1.Екi дыбысты ашық буындардан соң жалаң ашық буын немесе тұйық буын келсе қатар тұрған екi дауыстының алғашқысып тγсiп, буын ықшамдалып қалады. Мысалы: торы ала- торала (то-ра-ла).

2.Жалаң ашық буыны екi дыбысты тұйық буыннан кейiн келсе, дауыссыз дыбыс кейiнгi буынға сырғып кетедi. Мысалы: ат-ы, а-ты. Яғни бұл буын алмасуын төмендегiнше тγсiндiруге болады. Тұйық буын + жалаң буын – жалаң буын + ашық буын. Бұл құбылыстың формуласы төмендегiдей болады: АВ+А-А-ВА. Яғни тұйық буын + тұйық буын – жалаң буын+бiтеу буын.

1.Екi дыбысты тұйық буын сол тұйық буыннан кейiн келсе, алғашқы буынның дауыссызы кейiнгi буынға сырғиды. Мысалы: ат-ақ-а-тақ. Мұның формуласы төмендегiдей: АВ+АВ-А+ВАВ. Яғни тұйық буын+тұйық буын – жалаң буын + бiтеу буын.2.Υш дыбысты тұйық буын γш дыбысты бiтеу буыннан кейiн келсе,алғашқы буынның соңғы дауыссызы кейiнгi буынға жылысады. Мысалы: жоқ-алт – жо+ғалт, формуласы төмендегiдей: ВАВ+АВВ – ВА+ВАВВ. Яғни бiтеу + тұйықбуын –ашық+бiтеу буын.

Сөйтiп, жоғарыда айтылғандарды қорыта келгенде, төмендегiдей тұжырымдауға келуге болады. Дауыстыға бiткен буынға дауыстыдан басталған буын жалғанша, алғашқы дауысты дыбыс тγсiп қалады. Мұны бiз буын ығысуы деймiз. Сондай-ақ кей буындарға екi дауысты тұйық буын, ал кей буындарға γш дыбысты тұйық буын жалғанса, алғашқы буынның соңғы дауыссызы да , кейiнгi буынға сырғиды.1. Мұны бiз буын жылысуы деп атаймыз. Мысалы: Е, солай ма? Па,шiркiн: дегенде бiр дыбыстың өзi немесе дауыссыз бен дауыстының өзi буын ретiнде қолдынылып тұрады.2.Бiр буынды сөздер тұйық буыннан жасалады. Мысалы: ат, от, ар т.б.

1.Бiр буынды сөздер бiтеу буыннан жасалады. Мысалы: бал, көл, көк.

2.Екi және көп буынды сөздер тγбiр тұлғада кездеседi. Мысалы: ата, ана.

3.Қосымша тγлғалы сөздерде кездеседi. Мысалы: атты, аттарға.

4.Екi және көп буынды сөздер қос сөздерден де жасалады. Мысалы: әп-әдемi, пай-пай, тγйе-мγйе.