НҰСҚаулар «Жазбаша аударма практикасы»

беткі парағы Ф СО ПМУ 7.18.3/40

Құрастырушы: ОФ кафедрасының доценті ф.ғ.к. Шаикова Г.К.

Павлодар

№ 1 тәжірибе тақырыбы: Кіріспе. Екітілдік жанама түрдегі қатынас ретіндегі аударма үрдісінің мәні.

1. Аударма дегеніміз – белгілі бір халықтың немесе мәтіннің түпнұсқа тілінен аударма тіліне ауысуы. Осы анықтама бойынша дәлме-дәл аударма көбінесе мүмкін емес болады. Өйткені, екі тіл тек өздерінің тек грамматикалық жағынан емес, сонымен қатар мәдени ерекшеліктері және сөздердің көлемі жағынан әртүрлі болып келеді. Ал осының барлығы аударма әдісіне және оның нәтижесіне әсер етеді. Аудармашы жұмыс жасап отырған екі тілдің мәдениетінен хабардар болуы қажет. Әрбір аудармашы аударманың ауызша және жазбаша түрлерімен жұмыс жасай алуы тиіс. Ол үшін аудармашы осы екі аударма түрлерінің негізін және айырмашылықтарын білуі қажет. Ауызша аударманың ең басты талабы – шапшаңдылық және дәлділік. Аудармашы аударманы неғұрлым тез берсе, соғұрлым оның нәтижесі жемісті болады.

2. Ауызша аудармашының бойында ораторлық өнер болуы қажет. Ал жазбаша аудармада ондай қатаң тәртіп жоқ. Өйткені жазбаша аудармада әрбір аудармашы ойланып, мәтінді бірнеше рет оқып шығып аударманың әдісін әбден анықтап барып аударуы мүмкін, себебі жазбаша мәтіндер әр түрлі стильде болады. Сонымен қатар жазбаша аударма тәжірибесі пәні аударманың грамматикалық және лексикалық аспектілерін қарастырады. Қорыта келгенде аударма деп қазіргі тіл білімінің тіл арлық іс-әрекеттің лингвистикалық аспектісін оқыпүйренуде ең маңызды құралын айтамыз жәнеде аударма деген әр түрлі тілде сөйлейтін екі адамның арасындағы сұхбатты, яғни комуникацияны жүзеге асыратын құрал.

3. Аударманың жалпы теориясы аударманың сапасының бағасы ретінде пайда болатын аударма нормалары түсінігін береді. Аударма лингвистикасы қатарында теориялық және нормативті бөлімдері бар. Аудармашы алдымен өз іс-әрекеттерінің мақсатын айқындап осы мақсатқа жету жолдарын іздеу керек. Бұл үшін аудармашы аударманың негізі теориямен, соныңішінде аудармашы өзі жұмыс жасап отырған саланы жетік білуі тиіс. Сондықтан нақты мәтін шарттарына сәйкес келетін аударманың қолайлы тәсілін қолдану және аударма процесінің нәтижесінде әсер ететін прагматикалық факторлардың тізімін табу да аудармашының маңызды жұмыстарының бірі. Аударма сапасы аударманың түпнұсқаға мағыналық жақындығы деңгейімен беріледі. Сондықтан түпнұсқа мәтіндері мен аударманың жанрлық-стилистикалық тәуелділікпен және аударма нұсқасын таңдауына әсер ететін прагматикалық факторларымен беріледі. Бұл аспектілер аудармашының стратегиясын анықтайды. Аударма нормасы бес түрлі нормативті талаптар нәтижесінде қалыптасады.

● аударма баламасының нормалық мөлшері

● аударманың жанрлы(стилистикалық нормалары

● аударма тілі нормалары

● аударманың прагматиалық нормалары

● аударманың конвециалды нормалары

Аударманың баламасының нормалары құбылмалы параметр емес. Жанрлы стилистикалық нормаларды мәтін түрінің стилистиалық ерекшеліктеріне аударманың сәйкес келу талабы ретінде анықтауға болады. Бұл нормалар балама деңгеін талап етеді. Аударма мәтіні аударма тіліндегі тілдік шығармалар. Ол үшін норма ережелерін білу қажет. Аударманың прагматикалық нормаларын және құндылықтарын қамтамасыз ететін талап ретінда анықтауға болады. Аударма актінің прагматикалық шарттары аударма нормаларын сақтаудан толығымен бас тартуға әкеп соқтырады. Жалпы айтқанда түпнұсқа мазмұнын түсінік айтумен, мәнжазбалармен ауыстырады. Аударманың конвенциалды нормалары қазіргі жағдайда аударманың түпнұсқаға жақындығы талабы ретінде қарастыруға болады. Оның шеберлік іс әрекет ретінде түпнұсқаның орын басу және аударманы жүзеге асыру барысында түрлі міндеттерді орындау. Аударма процесінің нәтижесі түсініктерінде мына терминдерді қолданылады.

Адекватты аудармаға баламаны аудару, дәлме-дәл аударма және еркін аударма жатады.

4. Адекватты аударма – аударма сапасы бағасын жүзеге асыратын жақсы аударма. Ол аударма актісінің пранматикалық міндеттерін қамтамасыз етеді.

Баламалық аударма – басқа тіл түпнұсқасының балмсының деңгейлерінің бірігуінің мазмұнының айтылуы болып табылады.

Дәлме-дәл аударма – түпнұсқа мәтінінің заттық логикалық бөлігі ғана айтылады. Онда жанрлы стилистиалық нормалардың артта қалы әбден мүмкін. Сөзбе-сөз аудармада түпнұсқаның формальді элементтері беріледі, осының нәтижесінде нормалар бұзылады.

Еркін аударма кезінде түпнұсқа мазмұны жойылады.

Әдебиет:

1 Алексеева И.С. Профессиональный тренинг переводчика: учебн. пособие по устному и письменному переводу. – СПб.: Союз, 2003. – 283 с.

2 Виноградов В.С. Перевод. Общие и лексические вопросы. – М.: КДУ, 2004. – 236 с.

3 Демесинова Г.Х. Общая теория перевода: методические материалы. – Павлодар: ПАУ, 1999. – 41 с.

4 Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. – М.: ЭТС, 2002. – 421 с.

5 Латышев Л.К. Структура и содержание подготовки перводчиков в языковом вузе: учебн. пособие. – М.: ТЕЗАУРУС, 2001. – 135 с.

6 Сальмон Л. Теория перевода. История, наука, профессия. – Астана: МИЭП, 2007. – 271 с.

7 Сдобников В.В. Теория перевода: учебник для студентов лингв. вузов. – М.: АСТ: Восток-Запад, 2008. – 218 с.

8 Семенова М.Ю. Основы перевода текста. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2009. – 343 с.

9 Тюленев С.В. Теория перевода: учебн. пособие для вузов. – М.: Гардарики, 2004. – 334 с.

1. Cөйлем талдаудың танымал жолы сөйлем мүшелері арқылы жүзеге асады. Ал сөйлем мүшелерін зерттейтін ғылым синтаксис деп аталады. Қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде 5 сөйлем мүшелері бар. Оның 2-еуі тұрлаулы, 3-еуі тұрлаулы мүшелер. Егер сқйлем тек тұрлаулы мүшелерден тұрса, ол сөйлем грамматикалық негізде құрылған деп аталады.

Главные члены предложения - тұрлаулы мүшелер

Бастауыш - кім? не? Подлежащее - кто? что? баяндауыш - не істеді? Сказуемое – что делает?

Второстепенные члены предложения - тұрлаусыз мүшелер

Толықтауыш - септік сұрақтары Дополнение – вопросы косвенных падежей Анықтауыш - қандай? Определение – какой? Пысықтауыш - қалай, қайда? Обстоятельство – как? каким образом? почему? зачем? когда? и т.д.

Мысалы: Он купил книгу - Ол кітапты сатып алды

1 2 3 1 3 2

2. Орыс тіліндегі пассивтік құрылым үлкен жүйелілікті көрсетеді. Жанама толықтауыш пассивтік құрылымның сақтаушысы бола алады. Ол септік жалғауларының жойылуының және бірнеше есімдіктер мен жалпы зат есім топтарының арасында формальді айырмашылықтың болмауының қорытындысы болып табылады.

3. Аудармада пассивтік құрылымның сақталуы үшін лексикалық трансформацияларға көз жүгірту керек: Пассивтік форма фразеологиялық тіркестерде қолданылады. Сөйлемдерде олардың лексикалық, грамматикалық өзгертілуі, орын басуы талап етіледі. Біз пассивтік құрылымды қазақ тілінде ырықсыз етістегі етістіктен жасалатын құрылымдар деп атаймыз.

4. Орыс тілінде егер бастауыш немесе баяндауыш ырықсыз етісте жасалған кезде, ол ырықсыз етіс арқылы жасалады. Болымсыз мағынада қолданылып, инфинитивтен тұратын етістікте пайда болады. Қазақ тілінде ырықсыз етіс ырықсыз етісте жасалады. Мысалы: Хатқа қол қойылған жоқ – Он не подписал письмо.

5. Қазақ және орыс тілдерінде құрмалас сөйлемдердің екі түрі белгілі: салалас және сабақтас. Олардың екеуі де екі жай сөйлемнен тұратындықтан күрделі болып табылады. Егер сөйлемнің құрамындағы екі жай сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз болса, ол сөйлем салалас деп аталады. Ал егер бірінші жай сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз болса, ондай сөйлем сабақтас деп аталады. Сабақтас сөйлем басты мағынасын сақтап тұратын басыңқы және басыңқы сөйлемде айтылған мәліметке түсіндірме жасайтын бағыныңқы сөйлемнен құралған.

Сабақтас құрмалас сөйлемнің синтаксистік анализін келесідей орындау қажет:

1. 
   ең әуелі сөйлемді талдаған кезде, сөйлемнің тұрлаулы мүшелері – бастауышпен баяндауышты тауып алу керек. Баяндауыш етістіктің санына қарай табылады, ал бастауыш оған серік болып келеді. әдетте осы тұрлаулы мүшелер сабақтас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер санын анықтайды.
   
2. 
   жай сөйлемдер қосылып тұрған шылауларды анықтау қажет (ағылшын тілінде жай сөйлемдер шылаусыз да қосыла алатындарын ұмытпау керек) және бағыныңқы сөйлемнің бағыну түрін анықтау керек, яғни анықтауышты, себеп- салдар, мезгіл т.б. түрлерін анықтау керек.
   
3. 
   енді бағыныңқы және басыңқы сөйлемдердегі тұрлаусыз мүшелерді тауып, содан кейін сол сабақтас құрмалас сөйлемді аударуға кірісу қажет.
   

1 Алексеева И.С. Профессиональный тренинг переводчика: учебн. пособие по устному и письменному переводу. – СПб.: Союз, 2003. – 283 с.

2 Виноградов В.С. Перевод. Общие и лексические вопросы. – М.: КДУ, 2004. – 236 с.

3 Демесинова Г.Х. Общая теория перевода: методические материалы. – Павлодар: ПАУ, 1999. – 41 с.

4 Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. – М.: ЭТС, 2002. – 421 с.

5 Латышев Л.К. Структура и содержание подготовки перводчиков в языковом вузе: учебн. пособие. – М.: ТЕЗАУРУС, 2001. – 135 с.

6 Сальмон Л. Теория перевода. История, наука, профессия. – Астана: МИЭП, 2007. – 271 с.

7 Сдобников В.В. Теория перевода: учебник для студентов лингв. вузов. – М.: АСТ: Восток-Запад, 2008. – 218 с.

8 Семенова М.Ю. Основы перевода текста. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2009. – 343 с.

9 Тюленев С.В. Теория перевода: учебн. пособие для вузов. – М.: Гардарики, 2004. – 334 с.

1. Аударма кезінде аудармашылардың неліктен лексикалық трансформацияларға жүгінулеріне тура келеді деген сұраққа әр түрлі себептер бар. Олар екі тілдің семантикалық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Сөздердің мағыналық құрылымдары олардың қолданыстары, бір – бірімен сәйкес болу шарттары, әрбір тілдің сөздік қорлары-міне осы факторлар аудармашыға қиындықтар туғызуы мүмкін. Бұл мәселелердің бірден шешу жолдарын табу да мүмкін емес. Сондықтан жас аудармашыларға осы мәселелермен жеке-жеке танысып, олардың әрқайсысының ерекшеліктерін аударма барысында және теория жүзінде бөлек танысуға тура келеді. Лексикалық трансформация бөліміне лексикалық – стилистикалық құбылыстардың тек кейбіреулері ғана енгізілген.

2. Халықаралық сөздер дегеніміз – бірнеше тілдерде бірдей дыбысталатын, яғни дыбыстық, мағыналық және грамматикалық құрылымға ие сөздер. Көбіне мұндай сөздер қоғамдық саяси немее ғылыми мағыналарда айтылады.

Халықаралық сөздердің көбісі латын немесе француз тілдерінен енгізілген, өйткені орта ғасырлар кезінде латын тілі халықаралық болып, әдебиет, дипломатия және ғылым тәлә болып саналған. Мысалы Томас Мордың «Утопия» шығармасы латын тілінде жазылды. Ал француз тілінен енгізілген халықаралық сөздер кішкене кейінірек зерттелген.

3. Неологизмдер дегеніміз – тілде қоғамның және түсініктердің дамуына байланысты пайда болған жана сөздер жиынтығы. Осы неологизмдердіаудару технологиясы аударма тәжірибесінде өте маңызды мәселе болып табылады. Кейде белгілі бір сөздерді неологизмдер қатарына жатқызу уақыт талабына, қоғамның, ғылымның, техниканың және де әрине тілдің дамуына байланысты болады. Мысалы 100 жыл бұрын неологизмдер деп саналған самолет – ұшақ, летчик – ұшқыш сөздері және 50 жыл бұрын неологизм атанған телеведение – теледидар сөзі қазіргі таңда неологизмдер емес.

4. Фразеологиялық бірліктер немесе тұрақты сөз тіркестері ең басты ерекшелігі – олардың компоненттерінің мағынасын біріктіре отырып бір мағынаға ие болу. Сондықтан аудармашы оларды аударғанда компоненттерінің бөлек мағыналарына емес, жалпы сөз тіркестің біртекті мағынасына үлкен назар аудауы қажет. Тұрақты сөз тіркестері образды және образды емес болып екіге бөлінеді. Образды емес тұрақты сөз тіркестеріне мысал келтірелік.

1 Алексеева И.С. Профессиональный тренинг переводчика: учебн. пособие по устному и письменному переводу. – СПб.: Союз, 2003. – 283 с.

2 Виноградов В.С. Перевод. Общие и лексические вопросы. – М.: КДУ, 2004. – 236 с.

3 Демесинова Г.Х. Общая теория перевода: методические материалы. – Павлодар: ПАУ, 1999. – 41 с.

4 Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. – М.: ЭТС, 2002. – 421 с.

5 Латышев Л.К. Структура и содержание подготовки перводчиков в языковом вузе: учебн. пособие. – М.: ТЕЗАУРУС, 2001. – 135 с.

6 Сальмон Л. Теория перевода. История, наука, профессия. – Астана: МИЭП, 2007. – 271 с.

7 Сдобников В.В. Теория перевода: учебник для студентов лингв. вузов. – М.: АСТ: Восток-Запад, 2008. – 218 с.

8 Семенова М.Ю. Основы перевода текста. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2009. – 343 с.

9 Тюленев С.В. Теория перевода: учебн. пособие для вузов. – М.: Гардарики, 2004. – 334 с.

1. Автордың түпкі ойына аудармашының салыстырмалы талдау жасауы. Мәтіншілік байланыстарды талдау. Реалия аудармасы – тілдің ұлттық және тарихи маңызды мәселелерінің берілуі. «Реалия» деген сөздің өзі латын тіліндегі көпше түрде қолданылатын сын есім. (realis – нағыз, шын дегенді білдіреді). Реалия көбіне затты білдіреді және оны көп жағдайда мағынасы жағынан «өмір» деген түсінікпен байланыстырады. Сөздік анықтамаларға сәйкес, реалия бұл мәдениет, тарих мәліметтері, мемлекеттік институттар, ұлттық және фальклорлық кейіпкерлер аттарының аңыздар пәні болып табылады. Тілдерді салыстыру барысында бұл құбылыстарды білдіретін сөздер баламасы жоқ лексикаға жатады. Баламасы жоқ сөздер деп басқа мәдениетте кездеспейтін түсініктерді білдіруге қызмет ететін сөздерді айтамыз. Олар басқа тілге бір сөзбен аударылмайды және сол тілде бұл сөздерге сәйкес баламалары болмайды. Аудармашы суреттеу арқылы немесе өз неологизмдерін ұсына алады.

2. Сипатталған оқиғалардың, жағдайлардың, әрекет етуші тұлғалардың авторлық тұжырымдамасын беру. Автордың стилистикалық тәсілдерін беру. Аудармада юморды беру. Сөз ойынының берілу мәселелері.

3. Аудармашының автор мәтінін автордың бағалау және идеологиялық көзқарасы тұрғысынан талдауы.

4. Аудармашының автор көзқарасын анықтауындағы көмекші құралдар: бастапқы мәтінді терминологиялық және логикалық талдау. Термин бұл ғылым тілінің элементі болып табылатын нақты мағынасы бар сөз. Ол аталған функцияны ғана орындайды және онда ешқандай көркем әдебиетіндегі сөздер қолданылмайды. Реалия әрқашанда реалия өзі пайда болған тілдің ұлтына тәуелді, бірақ ұлтаралық қолданысқа таралып терминдер тәрізді кеңінен қолданылып жүрген реалиялар да аз емес. Терминдер пайда болу жағынан реалиялардан ерекшеленеді. Реалиялар ұлттық сөздер және ұлттың ой өрісі негізінде пайда болған.

5. Аудармада бағалаушылық сипаттаманың бұрмалануына жол беруге болмайтындағы. Әр түрлі аудармашылық шешімдерге жол беруге болмайтындығы. Аударма стратегиясын дайындау. Түпнұсқаға қатысты аудармашының еркіндік дәрежесі. Аудармашының өзіндік жүйелі мәтін тұжырымдамасын қалыптастыру қажеттілігі. Бір ғана шығарманың әр түрлі аудармашылар жүзеге асырған аудармаларын авторлық тұжырымдаманы әр түрлі аудармашылық түсіндірмелер тұрғысынаң алып, қарастыра талдау.

1 Алексеева И.С. Профессиональный тренинг переводчика: учебн. пособие по устному и письменному переводу. – СПб.: Союз, 2003. – 283 с.

2 Виноградов В.С. Перевод. Общие и лексические вопросы. – М.: КДУ, 2004. – 236 с.

3 Демесинова Г.Х. Общая теория перевода: методические материалы. – Павлодар: ПАУ, 1999. – 41 с.

4 Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. – М.: ЭТС, 2002. – 421 с.

5 Латышев Л.К. Структура и содержание подготовки перводчиков в языковом вузе: учебн. пособие. – М.: ТЕЗАУРУС, 2001. – 135 с.

6 Сальмон Л. Теория перевода. История, наука, профессия. – Астана: МИЭП, 2007. – 271 с.

7 Сдобников В.В. Теория перевода: учебник для студентов лингв. вузов. – М.: АСТ: Восток-Запад, 2008. – 218 с.

8 Семенова М.Ю. Основы перевода текста. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2009. – 343 с.

9 Тюленев С.В. Теория перевода: учебн. пособие для вузов. – М.: Гардарики, 2004. – 334 с.

1. Аудармада тілден тысқары факторларды ескеру: туындыны жасаудың, дәуірдің және автор жеке тұлғасының жағдайлары, сипатталатын оқиғалар мен жағдаяттар туралы қосымша мәліметтер. Аударма лингвистикасы қатарында теориялық және нормативті бөлімдері бар. Аудармашы алдымен өз іс-әрекеттерінің мақсатын айқындап осы мақсатқа жету жолдарын іздеу керек. Бұл үшін аудармашы аударманың негізі теориямен, соныңішінде аудармашы өзі жұмыс жасап отырған саланы жетік білуі тиіс. Сондықтан нақты мәтін шарттарына сәйкес келетін аударманың қолайлы тәсілін қолдану және аударма процесінің нәтижесінде әсер ететін прагматикалық факторлардың тізімін табу да аудармашының маңызды жұмыстарының бірі. Аударма сапасы аударманың түпнұсқаға мағыналық жақындығы деңгейімен беріледі. Сондықтан түпнұсқа мәтіндері мен аударманың жанрлық-стилистикалық тәуелділікпен және аударма нұсқасын таңдауына әсер ететін прагматикалық факторларымен беріледі.

2. Орыс және ана тілдеріндегі мәтінді қабылдаушылардың этномәдени өзгешеліктерін ескеру. Екі тіл тек өздерінің тек грамматикалық жағынан емес, сонымен қатар мәдени ерекшеліктері және сөздердің көлемі жағынан әртүрлі болып келеді. Ал осының барлығы аударма әдісіне және оның нәтижесіне әсер етеді. Ауызша аудармашының бойында ораторлық өнер болуы қажет. Ал жазбаша аудармада ондай қатаң тәртіп жоқ. Өйткені жазбаша аудармада әрбір аудармашы ойланып, мәтінді бірнеше рет оқып шығып аударманың әдісін әбден анықтап барып аударуы мүмкін, себебі жазбаша мәтіндер әр түрлі стильде болады.

3. Әр тілді тыңдаушыларға тигізетін әсерінің айырмашылықтары.

1 Алексеева И.С. Профессиональный тренинг переводчика: учебн. пособие по устному и письменному переводу. – СПб.: Союз, 2003. – 283 с.

2 Виноградов В.С. Перевод. Общие и лексические вопросы. – М.: КДУ, 2004. – 236 с.

3 Демесинова Г.Х. Общая теория перевода: методические материалы. – Павлодар: ПАУ, 1999. – 41 с.

4 Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. – М.: ЭТС, 2002. – 421 с.

5 Латышев Л.К. Структура и содержание подготовки перводчиков в языковом вузе: учебн. пособие. – М.: ТЕЗАУРУС, 2001. – 135 с.

6 Сальмон Л. Теория перевода. История, наука, профессия. – Астана: МИЭП, 2007. – 271 с.

7 Сдобников В.В. Теория перевода: учебник для студентов лингв. вузов. – М.: АСТ: Восток-Запад, 2008. – 218 с.

8 Семенова М.Ю. Основы перевода текста. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2009. – 343 с.

9 Тюленев С.В. Теория перевода: учебн. пособие для вузов. – М.: Гардарики, 2004. – 334 с.

1. Мәтін аудармасының қабылдаушының ықтимал категориясына байланысты және ол үшін үйреншікті мәтінді қабылдауға қойылатын талаптарға сәйкес қоршаған ортаға бейімделуі.

2. Аудармашылар стратегиялар арасындағы таңдау мәселелері: қабылдануы күрделі мәтінді қабылдаушыға «жақындатумен» және қабылдаушыны түпнұсқаның күрделілік деңгейіне дейін «көтерумен». Мамандарға, дайындалмаған аудиторияға, балаларға арналған аударма.

Әдебиет:

1 Алексеева И.С. Профессиональный тренинг переводчика: учебн. пособие по устному и письменному переводу. – СПб.: Союз, 2003. – 283 с.

2 Виноградов В.С. Перевод. Общие и лексические вопросы. – М.: КДУ, 2004. – 236 с.

3 Демесинова Г.Х. Общая теория перевода: методические материалы. – Павлодар: ПАУ, 1999. – 41 с.

4 Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. – М.: ЭТС, 2002. – 421 с.

5 Латышев Л.К. Структура и содержание подготовки перводчиков в языковом вузе: учебн. пособие. – М.: ТЕЗАУРУС, 2001. – 135 с.

6 Сальмон Л. Теория перевода. История, наука, профессия. – Астана: МИЭП, 2007. – 271 с.

7 Сдобников В.В. Теория перевода: учебник для студентов лингв. вузов. – М.: АСТ: Восток-Запад, 2008. – 218 с.