О Қ ы т у ә дістемес І балабекова Қ
ҚИЫСА, МАТАСА БАЙЛАНЫСҚАН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ СӨЙЛЕУ АКТІСІНДЕ ҚОЛДАНЫЛУ АЯСЫ
жүктеу/скачать 1.37 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТІЛ ҮЙРЕНУДЕГІ ҚАҒИДАЛАР
- ОСНОВНЫЕ АСПЕКТЫ ИССЛЕДОВАНИЯ МЕТАЯЗЫКОВОЙ СУЩНОСТИ ПОНЯТИЯ «АФОРИЗМ»
ҚИЫСА, МАТАСА БАЙЛАНЫСҚАН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ СӨЙЛЕУ АКТІСІНДЕ ҚОЛДАНЫЛУ АЯСЫ Ильясова Н.А. – ф.ғ.к., доцент (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ) Тілдің қарым-қатынас құралы ретінде жұмсалуы сөйлеу мен ойлаудың тұтастығы тұрғысында танылып, коммуникативтік-танымдық жолдармен жүзеге асырылады. Сөйлеу мен ойлау тілдің мазмұнын құрайды, оның құрылымы тілдің грамматикалық сипатымен айқындалады. Қандай тіл болмасын, грамматикалық құрылымға тәуелді. Грамматикалық құрылым тілдің тек статикалық жағын емес, динамикалық жағын анықтауға да қызмет атқарады. Олардың бірлігінен тілдің коммуникативтік-танымдық ерекшеліктері сараланады. Ол тілдің семантикалық өрісі аясында көрініс табады. Тілдегі мазмұн тұтастығы мен коммуникативтік-танымдық сипат тілдік бірліктерді қарым-қатынас құралы ретінде жұмсайтын әрекет етуші күш түрінде танытады. Оның мәні мен мазмұны Л.Вайсгербер тілімен айтқанда, «болмысты сөйлету» (вербализация мира) болып табылады /1, 129/ Болмысты сөйлету сөйлеу тілінің мазмұндық жағын танытса, оған әрекет етуші күш болатын тілдік бірліктердің бірі – сөз тіркестері. «...Адамзат тілі өз қызметін атқару үшін әр тұлғаның өзіндік маңызы бар. Мәселе осы тұлғалардың қайсысы қай дәрежеде қолданылуына байланысты», – деген ғалым Ф.Оразбаеваның пікірінде тілдік бірліктердің әрқайсысы тілдің коммуникативті қызметін өтеуге қатысы туралы айтылады /2, 21/ Ендеше, сөз тіркестерін тілдің коммуникативті қызметін өтейтін басты құрал ретінде тану – бүгінгі күнгі қажеттілік. Сөз тіркестері де тілдің тұрақты күйіндегі қалпын (статикалық) және қозғалыстағы (динамикалық) қалпын танытып, тілдік қатынас құралы ретінде мазмұндық сипатқа ие болады. Сөз тіркестерін қатынас құралы ретінде тану тіркес құрамындағы сөздердің грамматикалық сипаты мен семантикалық үйлесу жолдары арқылы танылады. Дәлірек айтқанда, сөздер грамматикалық сипаты мен семантикалық үйлесімділікке түсу нәтижесінде өзара байланысып, сөйлеу актісінде жұмсалатын морфосемантикалық мағыналардың тууына негіз болады. Сөз тіркесі құрамындағы сөздер жалпы грамматикалық, категориялық грамматикалық, қатыстық грамматикалық мағыналары арқылы өзара үйлесім табады. Сөздердің категориялық грамматикалық мағыналарының үйлесуінен сөз тіркестерінің байланысу формалары, тәсілдері анықталады. Жалпы грамматикалық мағыналарының үйлесуінен сөз тіркестерінің типтері айқындалады. Қатыстық грамматикалық мағыналарының үйлесуінен синтаксистік мағыналары (жаңа грамматикалық мән) айқындалады. Олардың бірлігінен сөз тіркестерінің коммуникативті мәнін анықтайтын мазмұндық меже қалыптасады.
Қиыса байланысқан сөз тіркестері зат есім мен етістік (Жанар келді) есімдік пен етістік (мен келдім) зат есім мен зат есім (Нұрсая студент) және сөз тіркесі сыңарларының басқа сөз таптарынан болып, олардың зат есімге айналуы барысында субстантивтенген сөз тіркестері, сондай-ақ сөз тіркесі құрамындағы басқа сөз таптарының етістікке айналуы барысында вербалданған сөз тіркестерінде болады. Олар тілдің құрылымдық сипатында тұрақталған норма ретінде жұмсалады. Субстантивтенген сөз тіркестеріндегі қиысудың құрылымдық жүйесі өз ішінде мынадай микротиптерге жіктеледі: А) сөз тіркесінің басыңқы сыңары заттанған сан есім болып, бағыныңқы сыңары етістік болады. Мысалы, Бесеуі келді. Ә) сөз тіркесінің басыңқы сыңары заттанған сын есім болып, бағыныңқы сыңары етістік болады. Мысалы, үлкендер амандасты. Б) сөз тіркесінің басыңқы сыңары заттанған етістік болып, бағыныңқы сыңары етістік болады.Мысалы, келгендер амандасты. Вербалданған сөз тіркесі құрамында етістікке айналатын сөз табы – сын есімдер, сан есімдер, зат есімдер. Олар сөз тіркесінің екінші сыңарында болып, алғашқы сыңарлар зат есім не есімдік болады. Мысалы, біз екеуміз, мен жаспын, сен баласың. Қиысудың сөйлеу актісінде қолданылу аясы процессуалдық мәнде жұмсалады. Қиысу формасынан туындайтын процессуалдық мәннен жақтық субъект пен предикаттың арасындағы қарым-қатынас айқындалып, одан сөздердің сөйлеудегі қолданылу ерекшеліктері сараланады. Сөздердің сөйлеудегі қолданылу ерекшеліктері жақтық көрсеткіштердің қызметі арқылы танылып, І жақтық морфосемантикалық мағына, ІІ жақтық морфосемантикалық мағына, ІІІ жақтық морфосемантикалық мағына қалыптасады. І жақтық морфосемантика жақтық субъектіге ие ретінде нақты сөйлеушінің өзін танытады. Жақтық субъекті де, сөйлеуші де өзі. Дәлірек айтқанда, қимыл іс-әрекеттің иесі де І жақтық субъект (мен), іс-әрекетті орындаушы да І жақтық субъектінің өзі. ІІ жақтық морфосемантика жақтық субъектіге ие ретінде тыңдаушыны танытады да сөйлеуші басқа адам болады. Яғни қимыл іс- әрекеттің иесі тыңдаушы, ал сөйлеуші басқа адам. ІІІ жақтық морфосемантика жақтық субъектіге ие ретінде нақты агенсті танытады да сөйлеуші бөгде адам болады. Мұнда ІІІ жақтық субъект (ол) тыңдаушы да емес, сөйлеуші де емес, тек іс-әрекетті орындаушы агенс болады да сөйлеуші бөгде адам болады. І жақтық қиысудың жекеше түріндегі морфосемантикада жақтық субъекті де, сөйлеуші автор да жеке бір адам ретінде қатысады. Мысалы, мен келдім. І жақтық қиысудың көпше түріндегі морфосемантикада жақтық субъект ретінде бірнеше адам, сөйлеуші автор ретінде жеке адам қатысады. Мысалы, біз келдік. ІІ жақтық қиысудың жекеше түріндегі морфосемантикада жақтық субъектіге ие тыңдаушы жеке болып, сөйлеуші автор басқа адам болады. Мысалы, сен келдің. ІІ жақтық қиысудың көпше түріндегі морфосемантикада іс-әрекетке ие болып тұрған ІІ жақтық субъект- адресанттың (сендер) бәрі немесе біреуіне ғана нақты қызмет атқаруы мүмкін. Мысалы, сендер барыңдар, сендер айтыңдар дегенде, бару іс-әрекеті жақтық субъектіге ие адресантқа түгелдей қатысты болса, айту іс-әрекеті жақтық субъектіге ие адресатқа түгелдей емес, оның ішінде нақты біреуіне ғана тиесілі болуы мүмкін. Олай болса, ІІ жақтық қиысудың көпше түріндегі морфосемантикада ІІ жақтық субъект-адресант іс-әрекетке түгелдей қатысуға да, нақты біреуінің ғана қатысуына да негіз болуға қабілетті. Бұл етістіктің семантикасы мен функционалдық қызметіне байланысты айқындалады. ІІІ жақтың жекеше түрінде жақтық субъектіге ие жеке агенс болып, сөйлеуші автор бөгде адам болады. Көпше түрінде жақтық субъектіге ие агенс бірнеше адам болып, сөйлеуші автор бөгде адам болады. Олар да сөз тіркесі құрамындағы етістіктің семантикасы мен функционалдық ерекшелігіне қарай, екі түрлі қызметте жұмсалуға қабілетті: 1. Жақтық субъектіге ие агенстердің іс-әрекетке түгелдей қатысты болуы (Олар барды). 2. Жақтық субъектіге ие бірнеше агенстердің нақты біреуінің ғана іс- әрекетке қатысты болуы (Олар айтты, яғни біреуі ғана сөйлеп, басқаларының тек қоштауы).
Матаса байланысқан сөз тіркестері құрылымдық тұрғыдан алғанда түркі тілдері, оның ішінде қазақ тіліне тән ерекшелік болады. Мазмұндық меже тұрғысынан алғанда, матаса байланысқан сөз тіркестерінің коммуникативтік мәні мен сөйлеу актісінде қолданылу аясы басқа тілдермен тең дәрежеле танылады. Матаса байланысқан сөз тіркестерінің статикалық және динамикалық көрсеткіштерінің бірлігі негізінде олар да тілдік қатынас құралына айналады.
Субстантивтенген сөз тіркестеріндегі матасудың құрылымдық жүйесі өз ішінде мынадай микротиптерге жіктеледі: А) сөз тіркесінің екі сыңары да сын есімнің заттануы арқылы байланысады. Мысалы, жақсының жақсысы Ә) Сөз тіркесінің алғашқы сыңары зат есімнен болып, екінші сыңары сын есімнің заттануы арқылы байланысады. Мысалы, қойдың семізі Б) Сөз тіркесінің алғашқы сыңары сын есімнің заттануы екінші сыңары үстеудің заттануы арқылы байланысады. Мысалы, еріншектің ертеңі В) сөз тіркесінің алғашқы сыңары зат есімнен болып, екінші сыңары етістіктің заттануы арқылы байланысады. Мысалы, бұлбұлдың сайрауы. Г) сөз тіркесінің екі сыңары да сан есімнің заттануы арқылы байланысады. Мысалы, жиырманың бесеуі Ғ) сөз тіркесінің алғашқы сыңары етістіктің заттануы болып, екінші сыңары зат есім арқылы байланысады. Мысалы, табудың амалы. Матаса байланысқан сөз тіркестерінің сөйлеу актісінде қолданылу ерекшеліктерін танытатын, сөз тіркестерінің коммуникативтік мәнін анықтайтын мазмұндық меже сөз тіркесі құрамындағы сөздердің грамматикалық және семантикалық үйлесімділігі негізінде туындаған төмендегі морфосемантикалық мағыналардың жиынтығы негізінде анықталады. Мысалы, Зат есім мен зат есім байланысқан матасу формасы сөйлеу актісінде зат пен заттың табиғи болмысына тән қатыстық мәнді білдіреді: Мысалы, малдың терiсi, кiтаптың парағы, қардың суы, бидайдың ұны, сиырдың сүтi, ағаштың жапырағы, жаздың желі, күздің суығы. Екіншіден, зат пен заттың қатынасындағы меншіктік мәнді білдіреді: Асқардың досы, Жанардың кітабы. Үшіншіден, зат пен заттың қатынасындағы туыстық, жақындық мәнді білдіреді: Олжастың қарындасы, Қайраттың жары.
Б) Зат пен заттың табиғи болмысына тән қатыстық мән білдіретін сөз тіркестерінің құрамынан ілік септік жалғауын жасырын түрде қолдануға болады. Одан сөз тіркесінің грамматикалық мағынасы өзгермейді. Меншіктік, туыстық, бөлшектік (оқушылардың бірі) мәнді білдіретін сөз тіркестері ілік септік жалғауының ашық түрде қолданылуын қажет етеді. Матасу формасындағы ілік септік жалғауының жасырын келуінен олар сөйлем ішінде бір ғана сұраққа жауап беріп, жеке сөздің эквиваленті сияқты жұмсалып, номинативті қызмет атқарады. ӘДЕБИЕТТЕР 1 Гухман М.М. Лингвистическая теория Л. Вайсгербера // Вопросы теории языка в современной зарубежной лингвистике. – М., 1961. – С 123-162. 2 Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. – Алматы., 2000. – 208 б.
В статье рассматривается функция слов в разговорной речи, связанных с помощью иминительного падежа и личных окончаний а также родительного падежа и формы принадлежности. ТҮЙІНДЕМЕ Мақалада қиысу және матасу формасындағы сөз тіркестерінің функционалдық қызметі коммуникативтік лингвистика тұрғысында қарастырылады. ТІЛ ҮЙРЕНУДЕГІ ҚАҒИДАЛАР Молдасанов Е.М. – ф.ғ.к., доцент м.а. (Алматы қ-сы, Абай атындағы ҚазҰПУ) Мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болған қазақ тілін меңгеруде туындаған қиындықтар мен күрмеуі қиын мәселелер әр деңгейдегі мінбелер мен баспасөзде үнемі айтылып келеді. Қазақ тілін мектепте, жоғары оқу орнында, мекемелерде үйретудің өзіндік мақсат, міндеттері мен қағидалары бар екені де айқындалып отыр. Тәжірибе көрсетіп отырғанындай мектепте де, жоғары оқу орнында да дайын мәтіндерді жаттау мен тест жүйесіндегі жекелеген тіл бірліктерін сұрау, грамматикалық қосымшаларды анықтау немесе жекелеген сөздердің аудармасын сұраумен қазақ тілі меңгерілмейтініне көз жетті. Ендігі мақсат – мемлекеттік тілді үйретудің бірізді, дамытылған тұтас жүйесін құру. Әдетте мектептен қазақ тілін оқып келген студенттерге жоғары оқу орнында да дәл бұрынғы мектепте өтілген тақырыптар қайталана берілетіні кездеседі. Мәселен, мектеп бағдарламасында өтілетін «қоршаған орта», «отбасы», «менің бөлмем», «күн тәртібім» деген сияқты осыған ұқсас тақырыптар айналасындағы сұхбат пен сұрау-тапсырмалар студенттің тіл меңгеруге деген ынтасын көтермейтіні, мазмұндық жағынан байытпайтыны белгілі. Бүгінде мемлекеттік тілді меңгерудің бірнеше қағидасы айқындалып отыр. Атап айтар болсақ: тілді жеделдете оқыту қағидасы; мемлекеттік тілді оқытудың деңгейлік қағидасы; қазақ тілін үйрену белсенділігін арттыруда тіл білудің мотивациясы теориясы; мемлекееттік тілдің әлеуметтік болмысын тану теориясы (тілдік жағдай, этнотілдік жағдай, тілдік орта және мемлекеттік тілді оқытудағы оның дидактикалық-тәрбиелік әлеуеті); мемлекеттік тілді оқытудың әлеуметтік-мәдени, лингвомәдени, этнолингвомәдени негіздері; мемлекеттік тілді жеделдете оқыту арқылы тілдік тұлға қалыптастырудың құндылық теориясы (адамқұндылығы, тіл құндылығы тұрғысынан танылуы) /3/ деп мемлекеттік тілді оқытудың, тілдік тұлға қалыптастырудың теорялық негіздерін айқындалып отыр.
Тілді меңгеруде тіл үйренушілерді деңгейін анықтап, оны келесі деңгейге жеткізу аса маңызды. Қазақ тілін үйрену белсенділігін арттыруда тіл білудің мотивациясы теориясы осыған дейінгі айтылған ойлардың көбіне өзек болып келеді. Елбасы “...Патриотизммен тығыз байланысты мемлекеттік маңызды мәселе – мемлекеттік тіл мәселесі. Мемлекеттік тіл – бұл Отан бастау алатын ту, елтаңба, әнұран секілді дәл сондай нышан. Және ол елдің барша азаматтарын біріктіруі тиіс. Тәуелсіздіктің барлық жылдарында біз бүкіл пост-кеңестік кеңістікте ең либералды тіл саясатын жүргіздік. Қоғамда біздің тіл саясатымыздың мәнін тереңірек және дәлірек түсіндіру керек. Ол кез-келген мемлекеттің ұлт саясатының өзегі болып табылатыны жақсы мәлім” деген болатын /1/. Ондай болса, қазақ тілін мемлекеттік тіл мәртебесінде оқытуда тіл саясатынан, ұлт саясатынан бұра тартып, жасқанудың ешбір қисыны жоқ. Бұл – мемлекеттік тапсырма. Мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқытуда барлық халықтардың ортақ мүддесі, ортақ құндылығы екендігін танытуымыз керек. Сондықтан өзге шет тілдерін оқыту ұстанымдарынан қазақ тілін оқыту ұстанымдарының айырма белгілері бар екенін ескеріп, көңіл бөлу керек деп санаймыз. Мемлекеттік тілді меңгерудің мотивациясының төмендігі тіл саясатының кейбір сыңаржақ тұстарын да айқындап отырғандай. Н. Назарбаевтың “Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде” /2/ деуі Қазақстандағы тіл саясатының бүгіні мен болашағын айқындайды десек, қателеспейміз. Ендеше, ел тәуелсіздігінің ең маңызды нышаны – мемлекеттік тіл. Қаласақ та, қаламасақ та, мемлекеттік тіл – тәуелсіз ұлттың мәдениеті мен рухани болмысының негізгі тірегі болуы керек. Тіл – ұлттың өзіндік бейнесін анықтайтын, рухани келбетін көрсететін төлқұжаты сынды. Ол – ұлттың өзгеден ерек табиғи даралығын анықтайтын жалқы белгі. Күнделікті сөйлеуде қазақ тіліндегі сөздерге өзге тілдің қосымшаларын қосып, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін орысша құрап сөйлеу – тілге басты қауіп. Сондықтан қазіргі таңдағы басты мәселе – қазақ тілінде дұрыс сөйлесу. Таза сөйлеу. Тілдің сөйлеу (айтылу) жүйесі мен жазу жүйесі қай кезде де, қай тілде болса да бірдей болған емес. Жазу – таңба, ол адамдардың өз қолымен келісіп жасалатын, ақылдасып шешетін дүниесі. Шындап келгенде, қазіргі кезеңдегі оқу жүйесінің дамуында екі түрлі үлкен бағыт бар: дәстүрлі қалыпта оқыту және инновациялық стратегиялық жүйемен, уақыт талабына сай болып жатқан өзгерістермен байланысты мамандарға деген қоғамдық сұранысты анықтай отырып, жаңа деңгейде оқыту. Біздің алдымыздағы ендігі күрделі мәселе – мектепте және жоғары оқу орындарындағы орыс топтарында оқитын қазақ баласына оқытылатын қазақ тілі сабағында берілетін ақпаратқа терең мән беру. Қай халықтың өкілі болмасын тілді үйрену мотивациясын күшейту.
Тіл – қай халықтың болмасын жан-дүниесі, рухани негізі, ел болмысы мен ұлттың ерекшелігін танытатын басты белгісі. Мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін өзге тілдерден (Қазақстанда тұратын өзге ұлт тілдерінен) ерекшелейтін фактор бар. Ол – мемлекеттің мүддесімен қабысып жатқан қазақ тілінің халықты топтастырушы, біріктіруші мемлекеттік қызметіне байланысты. Сондықтан мемлекеттік тілді білу – өмір талабы, заман сұранысы, қоғам қажеттілігі. Олай болса, тілді өмірдің барлық саласында қолданып, аясын кеңейту жолында әрбір қазақстандық өз азаматтық міндетін атқаруға тиіс. Ол үшін тіл білуді мақсат тұтып, алдына талап қоя, қажымай ізденіп, айрықша көңіл бөліп, аянбай еңбектенсе, мемлекеттік тілді меңгеретіні анық. ӘДЕБИЕТТЕР 1 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың “Ана тілі” газетіне берген сұхбатынан. – “Ана тілі”, 11.05.2006. 2 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан халқына Жолдауы. – 2008 жыл. 6-ақпан. 3 Құрманова Н.Ж. “Мемлекеттік тілді мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту Тұжырымдамасы” // Ересектерге қазақ тілін оқытудың тиімді әдістемелік жүйелері” атты республикалық ғылыми-практикалық семинар материалдары. – Астана, 2008. 4 Жұмабаев М. «Ұлттың ұлт болуына бірінші шарт – тіл» // Тіл және қоғам, – № 2. – 2004. ТҮЙІНДЕМЕ Мақалада мемлекеттік тілді оқытудың мақсат, міндеттері мен басты қағидалары сөз етіледі. Жоғары оқу орындарында қазақ тілін оқытудың ұстанымдары қарастырылады. РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются цели, задачи и основные нормы обучения государственного языка и позиции обучения казахскому языку в высших учебных заведениях. ОСНОВНЫЕ АСПЕКТЫ ИССЛЕДОВАНИЯ МЕТАЯЗЫКОВОЙ СУЩНОСТИ ПОНЯТИЯ «АФОРИЗМ» Румянцева Е.В. – к.ф.н., и.о.доцента (г. Алматы, КазгосженПУ) Современные исследования лингвистического направления полностью не выделяют терминологическую определенность референтной сущности понятия афоризма. В этой связи, обращаясь к различным источникам, можно отметить, что интерпретации понятия афоризма во многом похожи, а при выделении его дифференциальных признаков широко используются понятия краткий, лаконичный, парадоксальный, заостренный, отточенный (по форме) и т.п., о которых, тем не менее, едва ли можно говорить как о собственно лингвистических определениях в строгом смысле этого слова. В постановке вопроса о статусе афоризма выявляется проблема его понятийной характеристики и необходимость уточнения: афоризм – единица языка или единица речи, или пограничная единица языка и речи. Распространенное значение лексемы “афоризм” – семантизируется чаще всего как изречение, выражающее с предельной лаконичностью в отточенной форме какую-либо оригинальную мысль. Тем более, “афоризм” не находит своего отражения в целом ряде фундаментальных лингвистических энциклопедий и словарей лингвистической терминологии (ср., например, Новейший лингвистический справочник Н.В. Васильевой, А.В. Виноградова, А.М. Шахнаровича (1995), Словарь лингвистических терминов О.С. Ахмановой (1966) и др.). Разноречия о понятии афоризма не только не уменьшились, но скорее возросли и углубились среди различных мнений ученых-лингвистов, исследователей в данной области. В этой связи представляется необходимым использование наиболее точного определения афоризма без замены на тождественное выражение, что в дальнейшем создаст его лингвопонятийную характеристику. Скорее всего, имеющаяся недостаточность теоретических воззрений и неопределенность в понимании термина афоризм, как соответствующего текста и как единицы языка/речи, препятствует развитию общетеоретических представлений в терминах лингвистики и общелингвистической теории афоризма. Необходимо также отметить, что афоризм рассматривался, кроме названных изданий, также и в других источниках, справочниках по теории и истории литературы в качестве жанра литературного творчества определенного автора, как изречение, содержащее обобщенную и законченную мысль о каком-либо явлении действительности и выраженное в лаконичной (часто парадоксальной) форме /1/. Касаясь истории вопроса о создании афоризма, в энциклопедических источниках отмечено, что самыми первыми принято считать письменные памятники, найденные в Древнем Египте начала 3 тысячелетия до н.э., а также афористические памятники цивилизации Востока. Это древнекитайские памятники “Шуцзин”, “Ицзин”, “Книга перемен”, относимые к 3 – 2 тысячелетию до н.э. В связи с этим, в языке широко используются такие словосочетания как: “античные афоризмы”, “древнеиндийские афоризмы”, “афоризмы Сократа” и т.д. Часто древние изречения именуются афоризмами, а сочетание имен древних авторов с их выражениями стало традиционным, устойчивым сочетанием. К древним относят следующие афоризмы, созданные около 2 тысяч лет тому назад: «Большая сила – мнение народное» (Эсхил), «Лучше вечный мир, чем расчет на победу» (Тит Ливий), «Слово есть великий властелин, который, обладая весьма малым и совершенно незаметным телом, совершает чудеснейшие дела» (Горгий) и др. Ретроспективный взгляд на афоризмы показывает, что жанровые черты литературного афоризма, а именно: наличие автора, смысловая завершенность, краткость изложения и формы, начали формироваться в тот исторический период. В генезисе афоризм отличается данными свойствами от сходных с ним по форме других малых жанров (пословицы, крылатые выражения, парадоксы и др.). Известно, что афоризмы поражают, восхищают силой и ювелирной тонкостью ума, гармонично сочетающих в себе логичную доказательность науки и художественную образность, изящество словесного искусства. Так, создание понятия афоризма связывают с именем греческого ученого Гиппократа (около 400 лет до н.э.), который впервые употребил термин “афоризм” в трактате по медицине, назвав изречение – “Жизнь коротка, искусство долговечно” – афоризмом. Для древних эллинов – ученых, философов, писателей, ораторов – красноречие и способность высказать правильно и точно свою мысль в афористической форме считалось одним из главных и необходимых умений, т.к. понятия «искусство» и «мастерство» в Древней Греции были неразрывно связаны и неотделимы друг от друга. Из античной истории хорошо известны имена Сократа, Платона, Аристотеля, Демосфена и многих других, оставивших высочайшие образцы практического и теоретического красноречия, в том числе и афоризмы. Их по праву принято называть «родоначальниками» жанра афоризма, в процессе публичных выступлений в качестве ораторов они формировали черты данного жанра. Ср.: Остроумие – это дерзость, получившая образование (Аристотель). Кто не знает истины, а только гоняется за мнимыми представлениями о ней, у того и само искусство красноречия будет, естественно, нелепым и грубым (Сократ). Созданная греками наука риторика, как обучение красноречию, повлияла на создание многих дисциплин гуманитарного знания, таких, как стилистика, поэтика, герменевтика, культура речи. Как отмечает С.С. Аверинцев: «Греки создали не только свою собственную культуру – они создали парадигму культуры вообще». В данном случае, автор трактует парадигму в значении образец, модель от греч. paradeigma – образец /2/. Термин афоризм древними греками употреблялся в разных областях: в медицине, политике, в ораторском искусстве, в литературном творчестве, но соответствовал определенному значению и использовался как высказывание, выражающее какую-либо обобщенную мысль, стремящуюся убедить собеседника. Необходимо отметить, что риторические средства афористики, созданные довольно давно, очевидны и общепризнанны сегодня. Известно, что под влиянием греческой и византийской культур, создавались афоризмы и в русской культуре: одними из самых первых сборников, включающих афоризмы из Евангелия, Библии, из произведений античных философов, мыслителей, поэтов были сборники: “Пчела” (ХIIв.), “Цветники” (ХIII в.), “Азбуковники” (ХVI-ХVII вв.). Издание сборников происходило под влиянием античной, позднее европейской культур, многие афоризмы являлись переводными текстами. Афористический жанр как особый жанр изречений появляется практически одновременно с возникновением письменности на Руси. Словарь русского языка за ХI-ХII вв. дает определение понятию изречение. В нем используются примеры из книги “Минеи служебные” (1096г.). Термин и понятие изречение стали употребляться в первом древнерусском сборнике – в 1076 г., созданном “безвестным писцом Иоанном” (XI в.), позднее в сборнике “Пчела” (XII-XIII вв.), а также в сборнике, имеющем название изречений (поучений) “Поучения Владимира Мономаха” (XII в.), “Моление Даниила Заточника” и др. В контексте исследования правомерным является рассмотрение вопроса о двояком использовании определений: афоризм и изречение. В современной практике, в ряде справочных изданий: лингвистических словарях и энциклопедиях, афоризм и изречение определяются как тождественные понятия. Этимологический анализ показывает, что слово «изречение» возникло из старославянского языка; возможно оно является калькою из греческого языка- paroimia – “поговорка, пословица, притча”, образованного с помощью суффикса –ение, от изрешти, изреку – “сказать”, (устар.) “изрекать” и является префиксальным производным от решти – говорить, а также восходит к общеславянскому rekti – kt>шт /3/. Тем самым в языке отождествляются понятия афоризм и изречение, часто определяются как паремии, т.е. выражения или высказывания, «изрекаемые» в устной или письменной форме. В современной трактовке эти понятия определяются рамками одного жанра. Мнения по вопросу афоризма как жанра расходятся, но в русистике установился взгляд об идентичности понятий и жанровых особенностях афоризма и изречения. Поэтому есть основания считать афоризм и изречение одной и той же жанровой формой. Согласно мнению многих ученых, считается, что понятие изречение идентично понятию афоризма, т.е. изречение – это тот же афоризм, а его история – древняя история изречений. Таким образом, можно утверждать, что жанр афоризма/изречения имеет свою историческую основу и жанровую структуру. Изучением лингвистической сущности афоризмов исследователи занимаются довольно давно. Одним из первых теоретиков древних афоризмов является Б.Грасиан, который в своей книге – “Карманный оракул” (1647), обоснованно доказал, что афоризм порожден остроумием автора и применением художественно-стилистических средств языка /4/. Общеизвестно, распространению и популяризации афоризмов, в качестве литературного жанра содействовали многие писатели, поэты, ученые. Так, изучению афоризма и афористического способа мышления были посвящены также работы философа Бэкона (XVII), в которых афоризм рассматривался применительно к философской теории познания без учета его лингвистических особенностей. Афоризм, в качестве жанра литературного творчества был рассмотрен К. Смиттеном в его литературном сборнике, изданном в 1816 году в России /4/. Афоризм в представлении многих ученых, философов, писателей должен обязательно обладать парадоксальностью, оригинальностью, а иногда противоречить общепринятому мнению, должен быть неожиданным, необычным и влиять на сознание читателя. Данная точка зрения наблюдается и подтверждается в формулировке определения афоризма и является скорее заимствованной из немецкой научной литературы. В частности, афоризм представлен как жанровая структура, как область соревнования в парадоксальности мнений, взглядов и демократизации собственного “ego”. Такое понятие об афоризме прежде всего связано с мировоззрением Ницше, которого в Германии когда-то провозгласили «лидером» афористики (XIX в.) и имевшем огромное влияние на развитие жанра афоризма. В частности, Ницше были свойственны крайняя парадоксальность, индивидуализм, иррационализм, проявляющиеся в его афоризмах. Отметим, что термин “Афористика” сравнительно недавнего происхождения. Он появился в ХХв. и в настоящее время широко употребляется как родственное (однокоренное) понятие с термином «афоризм». По наблюдениям ученых, афористика выделилась как область литературы в начале ХХ в., а сама литература отошла от создания крупных романтических полотен, в ней стали преобладать оперативные малые жанры повесть, рассказ, очерк, а также жанр афоризма. Это несомненно связано с экстралингвистическими факторами, созданными данной эпохой, сменой мировоззренческих парадигм. Теоретические предпосылки изучения афоризма традиционно в основном были направлены на определение его в качестве литературной формы, литературного жанра. Исследования в этой области обозначены рядом работ теоретического обобщения поэтической природы афоризма, а также разработкой общей теории афористики. В этой связи необходимо назвать работы Н.Т. Федоренко, Л.И.Сокольской /5/, Л. Успенского /6/ и др. Одной из наиболее актуальных проблем теоретического осмысления языковой природы афоризма как литературного (прежде всего художественного) текста является во многом ставший уже сакраментальным вопрос категориального отграничения собственно афоризмов от других малых форм художественного словесного творчества на фоне широко распространенного термина «афористичность» как определенного качества высказывания, свойственного не только самим афоризмам, но и иным малым жанрам. В целом лингвистическое описание афоризма как литературного текста остается на сегодняшний день во многом незавершенным, иногда поверхностным в силу своей эпистемологической неоформленности и неоднозначности, концептуальной и методологической недифференцированности в собственно лингвопоэтических аспектах. Что же касается анализа метаязыковой сущности дефиниции «афоризма», то оно в рамках лингвистических исследований оказывается под влиянием литературной афористики как семантико-генелогической разновидности словесного творчества. Отмечается, что сложность данного вопроса состоит в том, что довольно трудно разграничить контаминированный процесс истории языка и истории литературы, тем более уход в “чистую” лингвистику опасен в методологическом отношении, так как он ведет к отождествлению “структуры” и “сущности” данного понятия. Существующие концептуальные и методологические квалификации афоризма, вызывают эпистемологические трудности в лингвистическом аспекте изучения. В области лингвистического подхода афоризм определяется как понятие не однозначное, связанное с проблемой выявления его объема и сущности, поэтому может выступать предметом изучения одновременно нескольких лингвистических дисциплин. Так, обиходное выражение афористичности при изучении афоризма с разных позиций и в разных дисциплинах эпистемологически нейтрализуется, т.е. совпадает по своему объему с определениями “лаконичность”, “содержательная емкость”, “крылатость” и т.д., либо приобретает функциональный характер, т.е. одни выражения утрачивают свою афористичность, а другие наоборот становятся афористическими. В таком случае ни понятие афоризма, ни понятие афористичности не подпадают в строгую терминологическую квалификацию, а также вызывают затруднения в интерпретации афоризма как лингвистического понятия. Таким образом, необходимый дефинициальный анализ позволяет сделать вывод о том, что афоризм – явление сложное, охватывающее ряд проблем, связанных как с подходами к его понятийному определению, так и с его функционированием в языке//речи. В этой связи совершенно очевидна необходимость описания афоризма на теоретическом уровне, во-первых, в терминах лингвистики, а во-вторых, как целостного лингвистического объекта (как гомогенного по своим категориальным признакам феномена языка//речи), т.е. необходимо построение собственно лингвистической теории афоризма. Следовательно, выявляется возможность конкретизировать основные направления, специфику развития и современного состояния лингвистических исследований афоризма, выделения и анализа его ключевых проблем и вопросов. Основанием для квалификации основных аспектов афоризма как сложного лингвистического объекта послужили сформировавшиеся в русистике направления и отдельные теории, отличающиеся значимостью концептуальных и лингвистических подходов к изучению языковой природы афоризма. Афоризм был эксплицирован в русистике как лингвистический объект только в 30 г. XX столетия, а именно в рамках стилистики. Известны работы Р.М. Мейера по стилистике афоризма, где он определяет «афоризм как понятие новое, пословицы в него не входят, а парадоксальность является одним из его основных признаков» /2/. Исследование афоризма в рамках лингвистики было, несомненно, подготовлено изучением афоризма в литературном направлении, рассматривающем афоризм в качестве литературного текста или интертекстуального элемента, прежде всего, литературных текстов. Показательно, что такое понимание афоризма наиболее распространено и в современном языкознании и тематика лингвистического анализа литературной афористики традиционно широка, однако, существующие представления об афоризме “не составляют более или менее целостного направления в изучении языковой природы афоризма, но и характеризуются значительными эпистемологическими лакунами” /8/. ЛИТЕРАТУРА 1 Караулов Ю.Н. Русский язык. Энциклопедия. – М., 1998. – С. 42-43 2 Краткий этимологический словарь русского языка // Под ред. чл.-кор. С.Г. Бархударова. – М., «Просвещение», 1971. – 541с. 3 Аверинцев С.С. Античный риторический идеал и культура Возрождения // Античное наследство в культуре Возрождения. – М.,1984. – С. 145-146. 4 Афоризмы // Энциклопедический словарь. Изд.Ф.А. Брокгауз, И.А. Эфрон. – Т. 2а. – СПб.,1891. – С. 494. 5 Успенский Л. Коротко об афоризмах // Афоризмы: Избранные сочинения деятелей литературы и искусства // Сост. Е.С. Райзе. – Л.,1964. – С. 3-20. 6 Федоренко Н.Н., Сокольская Л.И. Афористика. – М.,1990. – С.183, 197, 206. 7 Успенский Л. Коротко об афоризмах // Афоризмы: Избранные сочинения деятелей литературы и искусства // Сост. Е.С. Райзе. – Л.,1964. – С. 3-20. 8 Иванов В.В. Изучение языковой природы афоризма в русистике 60-80 гг. Материалы IХ Международного конгресса МАПРЯЛ. – Минск,1999. – 51 с.
«Афоризм» ұғымының метатілдік мән-мағынасын зерттеудің негізгі аспектісі қарастырылады. РЕЗЮМЕ В статье обосновывается дефинициальный анализ, который позволяет сделать вывод о том, что афоризм – явление сложное, охватывающее ряд проблем, связанных как с подходами к его понятийному определению, так и с его функционированием в языке//речи. жүктеу/скачать 1.37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|