Шаруашылық серіктестіктер

Шаруашылық серіктестіктер.

1. 
   Толық серіктестік. Оның мүшелері кәсіпорын қарыздары үшін бүкіл мүлігімен жауап беруге тиіс. Сондықтан да бұл ең сенімді ұйымның түрі. Әр серіктес ұйым атынан басқалардың келісімінсіз қызмет ете алады.
   
2. 
   Коммандитті серіктестіктер. Мұнда толық серіктестермен бірге жай салымшылар коммандитисттер бола алады. Коммандитисттер компанияны басқаруға қатыспайды, тек енгізген капиталдан процент түрінде пайда алады.
   

2. Шаруашылық қоғамдар.

1. 
   ЖШҚ – Жауапкершілігі шектелген қоғамдар: Мүшелердің жауапкершілігі олардың салымдар мөлшерімен ғана шектелген. Қатысушылар саны шектелмеген. Ең сенімсіз кәсіпорын формасы.
   
2. 
   Қосымша жауапкершілігі бар қоғам: мүшелері қоғам қарыздары бойынша бүкіл мүлігімен өз салым үлесіне пропорционалды жауап береді.
   
3. 
   АҚ: Жарғылық капитал бірдей үлестерге – акцияларға бөлінеді. Түрлері:
   

• 
  ЖАҚ: Акциялар акционерлердің көпшілігі берген рұқсатымен ғана сатылады. Қоғам мүшелері арасында ғана қолданылады.
  
• 
  ААҚ: акциялар еркін сатылады.
  

3. Өндірістік кооперативтер

4. Унитарлы кәсіпорын.

Екі түрі бар:

• 
  Шаруашылық жүргізу құқығы бар: кәсіпорын қарыздары бойынша мемлекет жауап береді.
  
• 
  Оперативты басқару құқығы бар: (қазыналық кәсіпорындар) тек мемлекет ие болады (мысалы қорғаныс өнеркәсібі).
  

Ұйымдардың келесі түрлері болады:

1. 
   Корпорация – акционерлік қоғам, жалпы мақсаттарға жету үшін бірнеше кәсіпорындардың бірігуі, кіретін кәсіпорын қарыздары үшін жауап береді.
   
2. 
   Концерн – келісімдік монополиялық бірлестік, шоғырландыру, кооперациялау, мамандану және интеграциялау артықшылықтарын қолданады. Ең ірі кәсіпорын түрі.
   
3. 
   Консорциум – ірі экономикалық бағдарламаны орындау үшін кәсіпорындардың уақытша бірігуі.
   
4. 
   Картель – нарықтарды бөлу, баға деңгейі, өнім өңдіру үлесі, төлем жасау мерзімдері және т.б. бойынша жасалынған келісім.
   
5. 
   Трест – кәсіпорындар өз дербестігінен толығымен айрылады, бір орталыққа бағынады.
   
6. 
   Синдикат – жабдықтау және өткізу сұрақтары бойынша қызметті жетілдіру мақсатымен ерікті түрде бірігу түрі.
   
7. 
   Холдинг – акционерлік қоғам түрі, өз капиталын басқа компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алу үшін қолданады және оларға басқару жүргізеді.
   
8. 
   Қаржылы-өнеркәсіптік топтар – ірі инвестициялық бағдарламаларды іске асыру мақсатымен өз активтерін біріккен заңды тұлғалар жиынтығы.
   

• 
  Тақырып 2. Қазақстанның көлiк және коммуникация кешенi
  
• 
  Көлiк қатынасы республика аудандары арасындағы өндiрiстiк байланысты, өнiм алмасуды және сыртқы сауданы қамтамасыз етедi. Өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығы сияқты көлiк өнiм өндiрмейдi. Бiрақ жүк пен жолаушы тек көлiк көмегiмен ғана қозғалысқа келедi. Сондықтан жүк пен жолаушының көлiк арқылы қозғалысын оның шығаратын өнiмiне тең деп есептеп, көлiктi материалдық, өндiрiстiк салаға жатқызады.
  

Көлiк және коммуникация кешенiнiң негiзгi мiндетi - шаруашылық пен халықтың жүк пен жолаушы тасымалдау жөнiндегi қажетiн толық қанағаттандырып, түрлi аудандар арасындағы байланысты қамтамасыз ету.

Қазақстанның көлiк және коммуникация кешенiн (ККК) темiр жол, автомобиль, әуе, су көлiктерi және телекоммуникация құрайды. Кешеннiң құрамына ондаған iрi мемелекеттiк және жеке меншiк iрi кәсiпорындар кiредi.

Оған iрi мемлекеттiк мынадай iрi кәсiпорындарды республикалық мемлекеттiк кәсiпорын (РМК) “Қазақстан темiр жолы”, мемлекеттiк кәсiпорын “Казахавтодор”, жабық акционерлiк қоғам “Эйр Қазақстан”, РМК “Казаэроавиация”, Астана және Алматы аэропорттары, Ақтау теңiз сауда порты, акционерлiк қоғам “Казпочта”, ашық акционерлiк қоғам “Казахтелеком” және басқаларын жатқызуға болады. Көлiк - коммуникация кешенiнде 420 мыңға тарта адам еңбек етедi, Қазақстанның әр-бiр он адамға жуығы осы кешенге тiкелей немесе жанама қатынасы бар.

Республикамызда Едiл бойы, Орал, Орталық Азия және Батыс Сiбiр сияқты iрi экономикалық аудандарды жалғастыратын қатынас жолдары өтедi. Қазақстанның көлiк көршi аудандарға ғана емес, аудан аралық, республика iшiндегi және алыс шетелдермен арадағы халықаралық байланыстарды қамтамасыз ететiн аумақтық-өндiрiстiк байланыстарды да жүзеге асыруы тиiстi. Ол үшiн көлiк түрлерiнiң бiр-бiрiмен келiсiмдi жұмыс iстеуiнiң маңызы зор. Көлiкпен тасылатын жүктерге көмiр, мұнай, қара және түстi металдар, құрылыс материалдары, астық пен ағаш жатады.

Жалпы көлiк жүк айналымының 79%-ы темiр жолға, 5%-ы автомобиль көлiгiна келсе, ал қалған 4%-ы көлiктiң басқа түрлерiне келедi. Бұған қарағанда Қазақстанның көлiгiнде жетекшi орынды темiр жол көлiгi алатындығын көруге болады.

Кең-байтақ Қазақстан үшiн темiр жол көлiгiнiң басты түрi бола отырып, жүк айналымының 79%-ын, қамтып, жолаушы жүк тасымалының 56% - ын құрайды.

Революцияға дейiн Қазақстан темiр жолының ұзындығы 2000 шақырым болып, Ұлы Сiбiр магистралы оның Солтүстiк жиегiнен Петропавл қаласы арқылы өттi. Ал оның батысында Орынбор – Ташкент темiр жолы 1905—1907 жылдары салынды. Қазiргi Қазақстан темiр жолдарының ұзындығы 13,4 мың шақырымнан асып ТМД-да Ресей, Украинадан кейiнгi үшiншi орынды алып отыр. Қазақстан темiр жол магистралының әр 1000 мың шақырым жерге жиiлiгi 5,3 шақырым.

Көлiктiң әр түрiне тән өзiндiк ерекшелiктерi бар. Темiр жолды кез келген бағытта салуға болады, оған елiмiздiң жер бедерi қолайлы. Темiр жол көлiгi климат жағдайына қарамай жыл бойы үздiксiз жұмыс iстейдi. Жүк пен жолаушыны алыс қашықтыққа жеткiзедi.

Кеңес жылдарында елiмiздiң бүкiл аумағында темiр жол жүйелерi тартылды. Мұндай негiзгi магистралдардан республиканың iшкi өнеркәсiптi аудандарына, пайдалы қазбалар мен кен орындарына қысқа жолдар салынып, олар өнеркәсiп тораптарын, ауыл шаруашылық аудандарын бiр-бiрiмен байланыстырды. Жаңа темiр жолдардың салынуы елiмiздiң табиғат байлықтарын игеру, экономикасын көтеруге бағытталды.

Елiмiз аумағындағы темiр жолдардың iшiнде республика аралық маңызы бар меридиандық бағыттағы үш магистралды атауға болады.

Елiмiздiң батыс аудандары арқылы өтетiн ескi темiр жолдың бiрi Орынбор -Ташкент темiр жолы. Ол Қазақстанның батыс және оңтүстiк аудандарын байланыстырып, бұл аймақтың табиғат байлықтарын игеру, шаруашылық салаларын қалыптастырып, дамытуда маңызы зор болды. Сонымен бiрге Қазақстан аумағы арқылы Ресейдiң Еуропалық бөлiгi аудандары, Украина мен Орталық Азия елдерiнiң байланысы жүзеге асады. Қазақстанның iшкi жүк тасымалында көмiр, мұнай, оның өнiмдерi елеулi орын алады.

Қазақстанның солтүстiк - шығысынан оңтүстiк - батысына қарай Семей - Алматы - Луговой - Тараз - Шымкент - Арыс темiр жолы өтiп, оның Луговой - Семей арасындағы бөлiгiн Түркiстан - Сiбiр (Түрксiб) темiр жолы деп атайды. Бұл темiр жол магисталы 1930 жылдары салынып, оның құрылысына алғашқы рет қазақ жұмысшылары қатысты. Түрксiбтiң салынуы Кендi Алтай мен Жоңғар Алатауында энергияны көп қажет ететiн түстi металлургияның дамуы, Қаратаудың фосфоритiн игеру, соның негiзiнде Жамбыл - Қаратау аумақтық-өндiрiстiк кешенiнiң қалыптасуына зор үлестерiн тигiздi. Сонымен бiрге темiр жол желiсi бойындағы ескi iрi қалалардың онан әрi дамуына мүмкiндiк бердi. Түрксiбтен Локоть станциясы арқылы Өскемен, ал одан Риддер мен Зырянға тармақ тартылған.

Қазақстанның орталық бөлiгi арқылы солтүстіктен оңтүстiкке қарай елiмiздiң солтүстiк, орталық және оңтүстiк аудандарын байланыстырып, Трансқазақстан деп аталынатын Петропавл - Ақмола - Қарағанды - Мойынты - Шу темiр жолы тартылды. Бұл негiзгi магистральдан Орталық Қазақстанның iшкi аудандарын, яғни Жарық станциясы арқылы Жезқазғанға, Мойынты

1. 
   Негізгі өндірістік қорлар, түсінік беру және құрамы.
   
2. 
   Негізгі қорларға баға беру.
   
3. 
   Негізгі қорлардың тозуы, ұдайы өндірісі
   
4. 
   Негізгі қорлардың амортизациясы
   
5. 
   Негізгі қорларды пайдалануды сипаттайтын көрсеткіштер
   

Есеп жинағы бойынша 1.1.-1.5. есептерін шығару, тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру.

1. 
   Дәрістер
   
2. 
   Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и статистика», 2000 г., 159-185 б.
   
3. 
   Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и биржи», 1999 г., 150-167 б
   
4. 
   Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.: «Инфра-М», 1997 г., 146-165 б.
   
1. 
   5. Бейсенова М., Садықбаева А. Кәсіпорын экономикасы (есептер жинағы), Алматы: «Ғылым», 2002 ж., 12-24 б
   

8. 
   6. «Кәсіпорын экономикасы» курсы бойынша практикалық сабаққа арналған есептер
   

Есеп жинағы бойынша өздік жұмысқа арналған есептер (№1, №2, №3, №4).

Қолдану мақсатына қарай негізгі қор түрлері:

1. 
   Ғимараттар (цехтер, қоймалар, т.б.);
   
2. 
   Құрлыстар (көпір, тоннель, жолдар, т.б.);
   
3. 
   Тасымалдау қондырғылары (құбырлар, электр тоғын тасымалдау желілері, т.б.)
   
4. 
   Машиналар және жабдықтар:
   

б) Жұмыс машиналары мен жабдықтары (еңбек затына әсер етеді);

в) Өлшеу және реттеу аспаптары;

г) Есептегіш техника және т.б.

5. 
   Көлік құралдары;
   
6. 
   Құрал-сайман, қызмет ету мерзімі 1 жылдан жоғары болатын басқа құралдар);
   
7. 
   Өндірістік және шаруашылық жиһаз;
   
8. 
   Жұмысшы және өнім беретін мал;
   
9. 
   Көпжылдық өсімдіктер;
   
10. 
    Жер құнарлығын өсіруге қажет күрделі шығындар;
    
11. 
    Басқа қорлар (мысалы кітапханалық қор).
    

Негізгі қорларға баға беру келесі құн түрлері бойынша жүргізіледі:

• 
  Негізгі қорлардың бастапқы құны, оларды сатып алу жылы болған бағаларға, жеткізу шығындарына және құру және қою құнына тәуелді болады.
  

= + +

• 
  Қайта есептеу құны – берілген жыл бағалары бойынша негізгі қорларды жасау немесе сатып алу құны (қайта бағасын анықтау мезетіне байланысты):
  

= *

= *

• 
  Қалдық құны бойынша – қорлардың тозуын есебке алу:
  

= —

- баланстық құны бойынша – бухгалтерлік баланстың бірінші бөлімінде жазылатын құн

Тозу – негізгі қорлардың өндірістік процеске қатысу нәтижесінде өз құнын жоғалтуын сипаттайды. Негізгі қорлар оларды қолдануға немесе қолданбауға тәуелсіз тозуға ұшырайды. Тозудың екі түрі бар: табиғи және моральдык. Табиғи тозу – негізгі қорлардың пайдалануға немесе қоршаған ортаның ықпалына байланысты өз тұтынушылық, өнімді қасиеттерін жоғалту процесі. Нәтижесінде жарамсыз боп қалады. Табиғи тозу коэффициенті келесі формула бойынша анықталады.

Мұндағы Қт – тозу құны, Қбас – бастапқы құны

Моральдық тозу – негізгі қорлардың құны экономикалық тұрғыдан төмендеуі (ғылыми-техникалық прогреске және әлеуметтік факторларға байланысты). Моральдық тозу түрлері:

1. Өндірістік: берілген қорды өңдіру шығындары азаюдың нәтижесінде болатын тозу. Т = Қб – Ққ.е.

2. Экономикалық: берілген қор бағасына тең бірақ оған қарағанда өнімділігі жоғары қорлардың пайда болуы: П. Г. Бунича формуласы бойынша:

Т = Қбе – Қбе/(Өе*Тне) – (Қбж*Тқ*Өе)/(Өж*Тнж)

Мұндағы: Қбе, Қбж – ескі және жаңа машинаның бастапқы құны

Өе, Өж – ескі және жаңа машинаның жылдық өнімділігі

Тне, Тнж – ескі және жаңа машинаның нормативтік қызмет ету мерзімі, жыл

Тқ – Ескі техниканың қалған қызмет ету мерзімі, жыл

3. Маркетингтік: берілген машинаға сұраныстың өзгеруіне байланысты, нарықтағы өзгерістерге байланысты бағаның төмендеуі. Формуласы өндірістік моральдык тозуға сәйкес анықталады.

Тозу амортизация түрінде есептеледі.

Негізгі қорлардың ұдайы өндірісі – негізгі қорлардың құнын қалпына келтіру және өсіру шараларының жиынтығы. Интенсивті (сапасы жағынан) және экстенсивті (саны жағынан) болуы мүмкін. Түрлері:

А) Жаңа құрылыс; Б) Қайта құру; В) Өндірістің кеңеюі; Г) Техникалық қайта қарулану; Д) Модернизация (жаңарту); Е) Қорды ауыстыру; Ж) Жөндеу (күрделі, орташа, ағымдағы, бақылау)

Тенг – қорды енгізу айынан бастап жылдың аяғына дейін қалған ай саны.

Кенг – енгізілетін қорлар құны.

Ешығ – шығарылатын қорлар құны.

Тшығ– қорды шығару айынан бастап жылдың аяғына дейін қалған ай саны.

N_a – амортизация нормасы.

Амортизация нормасы – қорларды толығымен қалпына келтіру үшін амортизациялық төлемдердің нормасы:

Na = (Қбал – Қжою)*100 % /(Қбал*Тн)

Қбал, Қжою – қордың баланстық және жою құны
Әлемдік тәжірибеде амортизацияны есептеудің бірнеше тәсілі бар. Оларды келесі белгілерге қарай жіктейді. Жабдықтың тозуын көбінесе оны жоспар бойынша пайдалану уақыты бойынша, кейде (өте сирек жағдайда) оның жасайтын жұмыс көлемі бойынша анықтайды.

Жабдықтың құнын өнім бағасына түсірудің бір қалыптылығына қарай сызықты (біркелкі) және біркелкі емес амортизация болады. Соңғысы не белгілі бір ережеге қарай, не арнайы графикке байланысты әртүрлі тәсілдермен іске асады.

Амортизацияның түрлерін қалыпты, тездетілген және баяулатылған деп бөлуге болады.

Экономикалық тұрғыдан амортизациялық сомаларды есептегенде ақшаның уақыттағы өзгерісін есебке алу болып табылады. Кейбір әдістер бұл жағдайды есебке алады (яғни амортизациялық төлемдерге саналған процентті), басқалары жоқ.

Әрине, амортизация сомаларын анықтаудың әртүрлі әдістері әртүрлі нәьтиже береді. Көбінесе, әр кәсіпорын өзінің өндірістік жағдайларын есебке алады.

Әртүрлі әдістерді көрсеткенде келесі көрсеткіштерді пайдаланамыз:

Баланстық құнның динамикасын сипаттайтын екі қарапайым теңдеу жазайық:

Төменде бұл теңдеулер әртүрлі әдістерге байланысты нақтыланады.

Сызықты (біркелкі) модельдер (straight-line method). Бұл модель, көбінесе өндіріс жағдайларын, экономикалық жағдайларын есебке алмайды. Оның негізгі артықшылығы – оның қарапайымдылығында. Сонымен қатар, бұл әдіс басқа әдістердің артықшылықтарын зерттегенде салыстырмалы негіз ретінде қолданылады. Формуласы:

Әр жыл аяғындағы қалдық құны келесі формула бойынша анықталады

Бұл формулаға қарап, амортизацияның сызықты өсіп жатқанын, ал баланстық құнының сызықты түрде азаюын көруге болады (сур 1).

Егер Р және L параметрлері өзгермесе, амортизацияның жылдық сомасы амортизация мерзіміне тәуелді болады, бұл тәуелділік сызықты емес (сур 2).

Берілген әдісті дамыту арқылы амортизацияны анықтаудың екі тәсіліне келуге болады: істеген уақытқа пропорциональды (machine hour method) және өндіріс көлеміне пропорциональды амортизация. Істеген уақыт бірлігіне саналған тозу келесі формула бойынша саналады

мұндағы V — жабдықтың жоспар бойынша жұмыс істеу уақыты

Сәйкесінше

Екінші әдіс егер шығарылатын өнім біріңғай болса ғана қолданылады, яғни бұл жағдайда тозу мөлшері өңдіру көлеміне пропорционалды болады. Мысалы, көліктің тозуы оның жүру жолына тәуелді болуы мүмкін. Сонда жоғарыдағы формулаларды қолдануға болады, бірақ V ретінде жалпы жоспарланған өнім көлемі болса, v_j. ретінде j жылы шығарылған өнім болады.

Осы аталған екі әдіс біркелкі тәсілге жатқызылады.

Сызықты әдіс шектеріндегі тездетілген амортизация дегеніміз амортизация нормасын өсіруді айтамыз, бұл процесс жабдықтың жұмыс істеу мерзімін өсірумен пара-пар.

Сызықты емес әдістер

Амортизация сомасына проценттерді есептемеу әдістері

Сызықты емес әдістер өндірістік қызмет ерекшеліктерін есебке алады, яғни әлдеқайда икемді болады. Бұл әдістерді екі топқа бөлуге болады: проценттерді есебке алмайтын және есебке алатын әдістер (немесе уақыт факторын есебке алмайтын және алатын).

Бірінші топқа келесі әдістер жатады:

а) қалдық баланстық құнынан өнімге түсірілетін тұрақты үлес әдісі (constant percent depreciation),

б) реттік сандар қосындыларының әдісі (sum of digits method),

в) кестелік әдіс.

Екінші топ әдістері:

г) жиналған резерв әдісі (sinking fund),

д) аннуитет әдісі (annuity method).

Осы әдістерді қарастырайық.

Бұл әдіс бойынша (тұрақты үлестер әдісі) уақытқа қарай жасалынатын әр қадамда жабдықтың баланстық құнынан тұрақты үлес өнім бағасына түсіріледі, яғни

Амортизациялық сомалар келесі түрде анықталады:

Егер r алдын-ала берілсе, ал L белгісіз болса, онда оны келесі айырма түрінде табуға болады: