«Орта ғасырдағы Азия және Африка тарихы»
Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмет әл –Бируни
жүктеу/скачать 0.66 Mb.
|
| Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмет әл –Бируни –Орта Азияның әмбебап ғалымы.
Яки бір өзі –тұтас бір әлем. Ол –һәм астроном әрі математик, һәм географ әрі гнолог, һәм дәрігер әрі ақын, һәм тарихшы әрі этнограф, һәм философ әрі филолог. Ғылымның осынша саласында жемісті еңбек Әбу Райхан Бируни 973 жылдың күзінде шырылдап дүниеге келген Әмбебаб –ғұлама Бирунидің ғылыми мұрасы ұшан –теңіз. Бүгінгі зерттеушілердің айтуы бойынша, ол 150 кітап жазған көрінеді. Бір өкініштісі, бұлардың бірқатары бізге жетпеген, жетсе де үзіліп –жұлынған нұмсқалары ғана. Әйтсе де оның «Үндістан», «Өткен буындардың ескерткіштері», «Асыл тастар», «Масғұт таблицалары» және басқалары бірнеше әлем тілдеріне аударылып, ғылымғы кеңінен танымал болып отыр. Соның нәтижесіде Бируни дүниенің гелиоцентрлік жүйесін Коперникпен 500 жыл бұрын, дененің жерге қарай тартылуын Галилей мен Ньютоннан 600 жылдай бұрын анықтағандығын бүкіл әлем мойындады. Ғылыми еңбегінің мансұқталмай, мойындалуы жеткілікті. ӘЛ ХОРЕЗМИ (783–850). Толық есімі – Әбу Абдаллах (немесе Абу Жаббар) Мұхаммед ибн Мұса Әл Хорезми. Адамзат өркениетінің дамуына және қалыптасуны өлшеусіз үлес қосқан, көне өркениеттер тағылымының тал бесіктерінің бірі Ежелгі Хорезм еліндегі Хиуа қаласында дүниеге келген. Ол - әйгілі «Шығыстың жеті жұлдызының» бірі, әлемдік қазіргі алгебра ғылымының негізін салушы ретінде белгілі. Орта ғасырлық Ұлы ғалым - математик, астроном (жұлдызшы), тарихшы, жағрапияшы. Деректер бойынша арғы аталары бұл аймақта, Соғды әлемінде кең таралған зороастризм дінінің қасиетті абыздарынан болған. Ғалымның латынша есімі «Алгоризми», «Алгоритми» түрінде айтылған. Әл-Хорезми – жан-жақты энциклопедист ғалым болған тарихи ерекше тұлға Оның есімі негізінен әлемге, кейінгі ұрпақтарға математика саласындағы зерттеулермен танымал болды. Сондықтан, қазіргі математика ғылымдарының, алгебра ғылымының атасы болып саналады Осындай астрономиялық және математикалық еңбектерімен бірге оның жағрапия саласындағы шығармасының да орны бар. Хорезми адам мекендейтін құрылықтың, онда орналасқан әртүрлі халықтар мен жер бедерін, өзен-көлдерін, тау-құмдарын, теңіз-мұхиттарын, мемлекеттері мен қалаларын мен сауда жолдарын көрсете қамтитын жер шарының жағрапиялық картасын құрастырды. Бұл мақсатта ол түрлі ғылыми саяхатшылардың, алысқа сапар шегерін саудагерлердің мәліметтерін пайдаланумен қатар, Византия, Хазария және Ауғанстан елдеріне ғылыми экспедициялар ұйымдастырып, бұл саяхаттарға, шәкірттерімен бірге зерттеуші ретінде тікелей өзі қатысқан. Мысалы, ол карта құрастыру барысында жер меридианының бір градусының ұзындығы туралы өте дәл есептеулер жүргізді. Солтүстік және Солтустік Шығыс Африка елдеріне грек мәдениеті ықпал етті. Аксумды 4 ғасырдағы - жергілікті жердің жазуына реформа болды. Сол жазулар қазірге дейін қолданып жүр. 3-4 ғ. құрылыс Аксумдыа зор дамыды . Сарайлар, қамалдар салынып, “балшықтардың көмегімен қосылды. Үйдің немесе сарайдың сыртқа шығып тұрған валналарда ағаштан маймылдың , мүйізтұмсықтардың суреттерін әшекейлендіріп жасалынды . Аксумда қала қабырғалары легенді білмеген. Қорған 5 ғ. пайда болды . Алғашында Будда храмдары болып, кейін хрестиян шіркеулері салына бастады. Аксум қайықтары бір- біріне бай лап қойылған тақтайладан жасалынды. Аксумда Африка бір інші рет Библия аударылды. Аксумның қоғамдық өміріндкгі маңызды оқиға 4 ғасырда християн дінін қабылдауы болды. Бұл дін Аксумды солтүстігі көршісі Шығыс Рим империя сымен жақындастырды. Жаңа діне ену қысқа мерзімді шұғыл процесс болван жоқ, ол бірте-біртежүзеге асырылды . Шығыс Рим империясынан азаматтар келіп , елдегі християн дінін таралуына қызмет жасады. Те гін тамақтар таратылып , християн храмдарын салдыртып “буддизм”біржола жойылып кетті деуге болмаады. Тіпті Эзананың өзі де християн дінін қабылдамады . Аксумда ресми християн Діні 452 жылы үстемдік етті. Мәдениет XY – XYII Орта ғасырларға жоцқын соғыстарға қарамстан Завкавказьеде, Орта Азия да дами бастады. Бұл кездегі армиян халқы мәдениетінің тарихындағы маңызды оқиға - кітап басып шығарудың басталуы болды. Армияның бірінші кітап бастырушы – Италияда өмір сүрген Акоп еді. 1512 жылы Венецияда армияның ең бірінші кітабы Парза – тумар басылып шықты. Ең бірінші армиян баспаханасы 1567 жылы Ыстамбулда ашылды.1584 жылы Римде 1633 жылы Парижде де армиян баспаханалары ашылды. Грузиядағы кітап басу ісі XYII ғасырдың бірінші жартысында басталды. Ең біріншісі грузин кітабы 1629 жылы Римде басылып шықты. XY – XYI ғасырларда Грузияның сәулетөнері дами бастады. XII – XIII ғасырларда Давид Рареджа Вардзиа монастырлары, Икалтомен Гелатиде, Гегтиде тамаша сарайлар салынды. XYI ғасырда Ананури қамалдары салынған. Арменияда XIII ғасырда Ани қаласында Саргис сарайы, Мренде Сахмадин сарайы салынды. XII – XIY ғасырларда Армениядағы Гладзор, Ахпат, Санаин, татев монастырларында жоғарғы мектептер білім беру ісін жалғастырды. XY ғасырда өмір сүрген армиян тарихшысы Товма Мецопский Тимур билігі кезіндегі Армения тарихын жазды. XIII ғасырда ірі армиян ақындары Фрик, Константин Ерзнкайскийлер 1250 – 1340 өмірсүрді Оның Көктем деген поэмасы сақталған. XY - XY I ғасырларда Әзірбайжанда да сәулетөнері, әдебиет дами түсті. Сәулет өнерінің ең тамаша ескерткіші XIII ғасырда салынған Пиф – ханег мавзолейі, XI Y ғасырда салынған диван – хане деп аталатын ширван – шахтар сарайының комплексі. XY ғасырдағы азербайжан сәулет өнерінің тағы бір тамаша ескерткіші – Табриздегі зәулім көк мешіт. жүктеу/скачать 0.66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|