Қортабаева гүлжамал қыдырбайқызы қазақ ономапоэтикасы: сатиралық-юморлық кейіпкер аттары
жүктеу/скачать 249.5 Kb.
|
| ӘОЖ 811.512.122373.2 Қолжазба құқығында
ҚОРТАБАЕВА ГҮЛЖАМАЛ ҚЫДЫРБАЙҚЫЗЫ Қазақ ономапоэтикасы: сатиралық-юморлық кейіпкер аттары Мамандығы – 10.02.02 – қазақ тілі Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертацияның
Қазақстан Республикасы Алматы 2007
филология ғылымдарының докторы, профессор Ә.Т.ҚАЙДАР
М.МАЛБАҚОВ филология ғылымдарының кандидаты Г.ӘЗІМЖАНОВА Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті Диссертация 2007 жылы “ 14 ” қыркүйекте сағат 16-00-де
Автореферат 2007 жылы “ 14 ” тамызда таратылды. Диссертациялық кеңестің ғалым хатшысы, филология ғылымдарының докторы, профессор Ж. Манкеева Ж.Манкеева
Тіл құпиясының бір ұшығы адам есімдерінің пішім-бейнесі оны қоршаған ортаға көзқарасында, дүниетанымында, этикалық дәстүрінде, тұрмыс-салтында, әдет-ғұрпында, бүкіл ұлттық психологиясы мен логикасында, географиясы мен этнографиясында жатыр. Дүние есігін жаңа ашқан сәби есімі мен көркем туындыдағы кейіпкер атының қойылу мотивінде қандай да болмасын ұқсастық пен айырмашылық болады. Қазақ поэтикалық ономастикасында сатиралық шығармалардағы кейіпкер аттары туралы, олардың тілдік табиғаты әлі күнге дейін жүйелі зерттеу нысаны бола қойған жоқ. Кейіпкерлер көркем әдебиетте өмір сүретіндіктен, оның болмысы мен табиғатын тану көбінесе әдебиетшілеріміздің үлесіне тиіп келгені рас. Кейіпкер аты – жалқы есім (ЖқЕ), яғни жалпы есімге (ЖпЕ) барлық жағынан (грамматикалық, семантикалық, функциялық қызметі) қарама-қарсы ұғым мен категория. ЖқЕ-дер кез келген тілдің сөздік қорының біршама бөлігін құрайды да, ономастикалық универсалийлердің бірі болып табылады, өйткені олар тарих айнасы ретінде халықтың көптеген мәдени құндылықтарын сақтаған. ЖпЕ-дер лексикалық мағынаға ие болса, ЖқЕ-де бұл қасиет жоқ, олар тек атауыштық қасиетке ғана ие. Олай болса, кейіпкер аттары ЖпЕ-нен жасалғанымен, ЖқЕ-ге айналғанда, бастапқы ұғымынан, мәнінен, нәрінен айрылады. Көркем шығарма мәтіндеріндегі барлық ЖқЕ-дің қолданылу ерекшеліктерін әдеби ономастика (ӘО) зерттейді. Осыған орай әдеби ономастикада ЖқЕ зерттеудің барлық аспектілері мен бағыттар, қазіргі ономастикадағы олардың таптастыру ұстанымдары, көркем мәтін түрі, оның жанры мен семантикалық құрылымы, ономастикалық кеңістікте мәтіндегі ономастикалық бірліктердің эстетикалық байланысты қарастырылады. ӘО көркем шығармалардағы ЖқЕ – дер оның жанрлық, стильдік, тақырыптық және идеялық заңдылықтарына сәйкес қолданылады. Көркем мәтіндегі сатиралық - юморлық аттардың өзінің негізгі номинациялық (атауыштық) қызметімен қатар, аталу уәжділігі мен ерекшеліктеріне, поэтикасы мен стилистикасына сай бірқатар қызмет атқарады. Антропонимист М.В.Карпенконың анықтамасы бойынша, әдеби антропонимді “имя, созданные самим автором и в той или иной степени характеризующее персонаж” деп сипаттайды. Орыс тіл білімінде поэтикалық ономастика көркем мәтінді зерттеудегі ономастиканың, стилистиканың, поэтиканың, мәтін лингвистикасының, семиотиканың, лексикалық семантиканың т.б. әдіс, тәсілдерін қолданылатын жаңа бағыт болып саналса, қазақ тіл білімінде бұл мәселе енді бой көтере бастады..
Зерттеу жұмысының өзектілігі – сатира мен юморды әдебиет пен тіл теориясымен ұштастыра, тарих, этнография тәріздес ғылым салаларымен сабақтастыра, өнер, музыкаға қатысты дүниелерді байланыстыра қарастыру. Сатира мен юмордағы кейіпкер аттарының семантикасы, генезисі мен қолдану ерекшеліктері өзіндік өзгешеліктер мен сан алуандылығы т.б. негізгі белгілерімен байланысты. Олардың лингвистикалық ерекшеліктерін көркем мәтіндегі берілісімен сабақтастырмай, этнолингвистикалық табиғаты толық зерттеліп, өз шешімін таппайды. Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – қазақ сатиралық - юморлық туындылардағы есімі “ерекше”, “сөйлеп тұрған”, “айқайлап тұрған”, “мағыналы”, “эмоциялы - экспрессивтік” кейіпкер аттары мен фамилияларды тілдік талдау, этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу, кейіпкер аттарын ұлттық болмыспен сабақтастыра қарастыру: .сатиралық-юморлық кейіпкер аттарын жинақтау, жүйелеу, мағыналық - тақырыптық жағынан топтастастыру; .кейіпкер аттарын лексика - семантикалық, морфологиялық –синтаксистік жасалым жолдары мен тәсілдерін, құрылымдық үлгілерін анықтау; .кейіпкер аттарының ішкі формасынан экстралингвистикалық дерек көздерін тану; .кейіпкер атының жасалу негізі мен мотивін анықтау; .этнотанымдық ұғыммен байланысты аттардың символдық мағынасын ашу. Зерттеудің нысаны. Ауыз әдебиеті үлгілерінде, тұрақты тіркестердің құрамында ұшырасатын күлкілі бейнелер, ел аузындағы есімдер, қазақ көркем туындылардағы сатиралық-юморлық кейіпкер аттары. Зерттеу әдістері. Жұмыстың мақсаты мен міндетіне сай сипаттамалы, тарихи-салыстырмалы, трансонимизация, статистикалық-есептеу, жаппай іріктеп алу, лингвистикалық топтастыру, уәждемелік талдау тәсілдер қолданылады. Сатиралық - юморлық кейіпкер аттарын этномәдени атаулардың нақты деректерін жүйелілік қатынаста қарастырып, генезис, типология, эстетика тұрғысынан туыстас тектестікте сабақтастыру үшін индуктивтік әдіс, ал, нақты онимдерді талдау барысында сипаттамалы-салыстырмалы, салғастырмалы, этнолингвистикалық, стилистикалық әдістер қолданылды. Жұмыстың әдістанымдық негізі. Қазақ ономастикасын жан-жақты зерттеу барысында қазақ тіл білімі бойынша: А.Әбдірахманов, Т.Жанұзақов, А.Т. Қайдаров, О.А.Султаньяев, Е.Жанпейісов, Ф.Мұсабекова, Қ.Қ.Рысбергенова, В.У.Махпиров, Г.Б.Мәдиева, С.Қ.Иманбердиева, Қ.Ғ.Аронов, Е.Ә.Керімбаев, Б.М.Тілеубердиев, С.Е.Керимбаева, Б.Көшімова т.б. ғалымдардың қорғалған диссертациялары мен жекелеген ғылыми мақалалардың негізгі теориялық тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік. Орыс ономастикасы мен ТМД елдері бойынша (С.В.Веселовский, В.А.Никонов. В.И.Болотов, Э.Б.Магазаник, Ройзензон, Ю.А.Карпенко, Т.Н.Кондратьева Л.М.Щетинин, В.Н.Михалков, Е.М.Мелетинский, Н.М.Ведерникова, В.А.Аникин, А.В.Суперанская. В.Е.Сталтмане, В.И.Супрун, Т.В.Топорова, О.И.Фонякова, Ю.Федосюк, А.Г.Гафуров, Г.Ф.Саттаров, И.И.Алиев, Ф.Г.Гарифова, К.Конкобаев т.б.) еңбектерін атап өтуге болады. Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазақ сатиралық - юморлық кейіпкерлер аттары қазақ ономастикалық кеңістігінде әлеуметтік, психологиялық, тарихи, мәдениеттану және этнографиялық деректерді ескере отырып, дәстүрге айналған әр түрлі аспектілер тұрғысынан кейіпкер аттарын этнолингвистикалық сипаттау олардың идиоэтникалық және тілдік семантикасын анықтаудың коммуникативтік - прагматикалық деңгейінде қарастырылды. Халық ауыз әдебиеті мен қазақ әдебиеті бойынша сатиралық - юморлық кейіпкер аттары (2500-ден астам) тұңғыш рет сараланып, жүйеленді. Зерттеудің теориялық маңызы. Сатира - юморлық аттардың этномәдени ерекшеліктерін зерттеу жалқы есімдердің этнолингвистикалық және қолданымдық табиғатын терең де толығырақ түсінуге ықпал етеді. Ономастиканың өзіндік терминологиялық жүйесі бойынша онимдерді қолдануда ономастикалық терминдер қолдандық. Поэтонимдердің тілдік табиғатын тану этнолингвистикамен ұштастырылып, ономастикалық жүйеде алатын орны, теориялық - практикалық маңызы анықталды. Зерттеу барысында қол жеткен табыстар мен нәтижелер қазақ ономапоэтикасының дамуында септігі тиер еңбек болмақ. Зерттеудің практикалық маңызы. Диссертациялық еңбекте баяндалған негізгі тұжырымдарды тіл білімінің Лексикология, Ономастика, Семасиология, Этимология, Этнолингвистика пәндері бойынша теориялық курстар мен арнаулы семинарларда, практикалық сабақтарда пайдалануға болады. Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар: .Сатиралық-юморлық аттардың сандық құрамы, типологиясы, олардың қолданылу ерекшеліктері (идиоэтникалық, семантикалық), ұлттық-мәдени өзгешелігінің ерекшеліктері қазақ әдебиетіндегі жанрлық жүйесімен байланысты. .Кейіпкер аттары тек тілдік фактор ғана емес, сонымен қатар экстралингвистикалық факторлар арқылы ұлттық менталитетті, қазақтануды көрсететін ономастикалық бірліктер болып табылады. .Негізгі лексикалық қорды құрайтын кейіпкер аттарының мағынасынан олардың танымдық, психологиялық, философиялық көздерін ашуға болады; .Антрополексама құрамындағы көне сөздер, кірме сөздер, жаңа сөздер, диалектизмдер мифтік таным мен тарихи шындықтың межесі деуге болады; .Қазақ тіл білімінде поэтикалық ономастикаға қатысты терминдердің қолданылудың қажеттілігі негізделіп түсіндірілді. Кейіпкер аттарын ономосиогиялық талдаудан халықтың тұрмыс-тіршілігін, ұлттық психологиясын, тәлім-тәрбиесін, материалдық - рухани қазынасын этномәдени фон ретінде ұғынуға болады. Жұмыстың жарияланымы. Зерттеу жұмысының теориялық мәселелері мен тұжырымдары 1995-2005 жылдар аралығында республикалық ғылыми басылым беттерінде, халықаралық конференцияларда жасалған баяндамаларда көрініс тапты. Диссертация тақырыбы бойынша 12 ғылыми мақала жарияланды және С.Аманжоловтың 100 жылдық, С.Ғ.Сәдвақасовтың 75 жылдық мерейтойына, академик Ә.Т.Қайдардың 80 жасқа толуына арналған, академик Ш.Ш.Сарыбаевтың 80 жасқа, профессор Т.Жанұзақовтың 80 жасқа толуына арналған арналған халықаралық-ғылыми конференцияларда баяндама жасалып, арнайы жинақтарда жарық көрді. Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. НЕГІЗГІ БӨЛІМ Жұмыстың кіріспесінде тақырыпты зерттеудің өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, нысаны, зерттеудің әдіс-тәсілдері, дереккөздері, ғылыми жаңалығы, теориялық-практикалық маңызы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, жұмыстың талқылануы мен жариялануы сипатталады. Диссертациялық жұмыстың І тарауы “Ономастикалық кеңістіктегі поэтонимдер” деп аталады. Бұл тарауда поэтикалық ономастиканың теориялық мәселелері, аспектілері, апеллятивтенген аттар, сатиралық - юморлық кейіпкер аттарының зерттелінуі, тақырыптық топтама және лексика- семантикалық ерекшеліктері қарастырылады. 1.1 Сатиралық- юморлық кейіпкер аттарының зерттелінуі. Тіл феноменін -тіл әлемін академик Ә.Қайдар “этностың өзін танып білудің қайнар көзі, біліктіліктің кәусар бұлағы”[1,11] деп сипаттайды. Біздің қарастырғалы отырған мәселеміз: “тіл-тілдегі лексикалық байлықтың бір алуаны – кісі есімдері” [2,59]. Көркем туындылардағы кейіпкер аттары –лингвистикалық тұрғыдан жалқы есімдер(ЖқЕ), функциялық қызметі жағынан жалпы есімдерге (ЖпЕ) қарама-қарсы. Оның себебі ЖқЕ-дер-лексикалық мағынаға, ЖпЕ-дер – атауыштық қасиетке ғана ие. Олай болса, кейіпкер аттары ЖқЕ-нен жасалғанымен, ЖпЕ-ге ауысқанда, бастапқы ұғымынан, мәнінен айрылады. Лингвистикада көркем, әдеби және поэтикалық ономастика деген терминдер жарысып қолданылып жүр. Бұл терминдердің барлығының нысаны – көркем шығармалардағы ЖқЕ-дер. Зерттеуіміз кез келген ЖқЕ-дер емес, белгілі стилистикалық мақсаттан туындайтын ЖқЕ-дер туралы болғандықтан, теориялық-практикалық аспектілерін ескере отырып, ономапоэтика (поэтикалық ономастика) терминін қолдануды жөн көрдік. Бұл терминді алғаш рет антропонимистер Ю.А.Карпенко, В.М.Калинкиндер қолданған. Қазақ лингвистикасының көшбасшылары Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, М.Балақаев, І.Кеңесбаев сынды біртуар ғалымдарымыздың, бүкіл ғұмырын антропонимикаға арнаған профессор Т.Жанұзақовтың ғылыми еңбектерін, сондай-ақ жекелеген шығармалардағы кейіпкерлер аттарының табиғаты (Р.Әміров, Х.Нұрмаханов, Қ.Есбаев, Ф.Мұсабаева, А.Мухатаева, О.Әлімбекова, Б.Әлімжанов, Ф.Кендібаев) газет-журнал беттеріне жарияланған мақалалары, академик Ә.Т.Қайдардың (“Казахские собственные имена в сатирических произведениях”, Лейпциг, 1984) тезисі болмаса, қазақ сатирасы мен юмор жанрындағы кейіпкер аттарының тілдік табиғаты туралы қорғалған ғылыми еңбек жоқ. Белгілі бір стильдік мәнде қолданылған кейіпкер аттары ономасиологиялық өрісте поэтикалық аттар немесе поэтонимдер деп колданылып жүр [3,16]. Сондықтан ономастикалық принциппен біз де сатиралық - юморлық поэтоним (СЮП) деп қолданатын боламыз. Ономапоэтика – көркем әдеби туындылардағы жалқы есім атаулыны, олардың құрылым принципін, мәнерін (стиль), мәтіндегі қолданысын зерттейтін, оқырманның қабылдауы мен қаламгердің эстетикалық көзқарасын білдіретін, мақсатын айқындайтын ономастиканың бір тармағы. Соңғы жылдары кеңестік (ТМД елдері) тіл білімі көлемінде поэтикалық антропонимия немесе ономопоэтика – әдеби көркем туындылардағы жалқы есімдерді (поэтонимдер) зерттейтін ономастиканың бір тармағы өсіп шықты. Ономопоэтика жалқы есімдердің принциптерін, мәтіндегі қолданысын, сондай-ақ автордың стилін, дүниетанымын, мақсатын айқындайды. Н.В.Подольскаяның анықтамасы бойынша, поэтикалық ономастика - көркем шығармадағы атауыштық қана емес, стилистикалық және идеологиялық қызмет атқаратын антропонимдердің қалыптасу, қолдану ерекшеліктерін зерттейтін ономастиканың саласы [3,96]. Көркем туындыны ауқымы, шеңбері, өрісі кең болғандықтан, көп қырлы алмас секілді асыл дүние деп қарайтын болсақ, оның бір қыры сатира мен юмор тұрғысынан сөз етпекпіз. 1.3. Кейіпкер аттарының мағыналық-тақырыптық топтары. І. Адамға қатысты атаулардан жасалған СЮП-тер: туыстық қатынас: Апаева, Абысын Ағайын Туғаншылов, Апамов, Абысын Шешеева, Бауырбек Немереұлы, Жездебек Әкейменов, Жеңгебай, Қайын Мырзағаұлы Қайын Ағаев, Қайын Мырзағаұлы Шырақов, Қайынсіңлі Бикешқызы Шырайлымовна, Шөбере Үбіреұлы, Құдағиева, Туғанбай Інішеков, физиологиялық белгілеріне байланысты: Тіріжан, Тырылбике, Топарбике, Жыланкөз, Саңырау, Кереңбаев, Соқыр, Соқырішек, Сүйел, Секпіл, Көксау, Қотыргүл, Шиқан, Ақима, Қылипа, Қисықбас, Тыртықгүл, Тобанаяқ, Сойдақтіс, Ықылық, Түшкірік,Сілекеев, соматикалық атаулар: Күлімкөз, Күлбет, Көзайым, Қосбұрым, Құлқынгүл, Тұлымтай, Табанкүл, Өңешгүл т.б. экспрессивті аттар: Аңқаубике, Бейберекет, Жыпбике, Лыпбике, Зырбике, Зыпбике, Жоқбол, Ырду, Дырду, Әмпей, Жәмпей, Мисыз, Ауыш, Әңгелек, Сұрсұлу т.б. Хремотоним (гр.“хрематос”,“зат, мүлік”[3,146]) – адам өмірінің прагматикалық сферамен байланысты материалдық мәдениет түрлерінің (зергерлік бұйымдар, музыкалық аспаптар, қару-жарақтар т.б) атауы. Тұрмыс жабдықтары: Бізбике, Әтірбике, Дастархан, Инегүл, Қайысгүл, Мес, Опакүл, Шишагүл, Ожаукүл. Ожауова, Егеуәлі Қайрақұлы, Көрпебаевна, Тостағанова, Тұтқыш, Шарбақова т.б. зергерлік бұйымдар: Зұмратбаев, Сырғаев, Жамбы, Қырықсақина, Түймегүл, Шаштеңге, Сомекеш, Сырғабике, Ақбалдақ, Ақтеңге, Жүзік, Тұмаргүл. т.б. мата, киім атаулары: Ақжаулық, Алжапқыш, Көкжаулық, Барқытбике, Батшайы, Мәуіті, Малмагүл, Бәтеңкеқызы, Орамалова, Тазтелпеков, Шапанқызы, Кебісбай, Бөрікбай, Құлақшын, Тымақбай, Ләмбөк, Етікбай, Мәсібай, Киімбай, Шұлғаубай, Қалпағыбар т.б. азық-түлік, тағам: Айрангүл, Бауырсақ, Бөкпен, Қатықгүл, Шайбике, Шайгүл, Әсіп, Қазы Қартабаев, Қамыржан, Күлшебай, Балшекер, Майсөк, Майшелпеков, Мейіз, Шекер, Дәмдігүл, Талқан, Тәтті, Тоқашбек, Уызхан, Шәрбат т.б. ән-күй аспаптары: Адырнабай, Пернебике, Дабыл, жабдық атаулары: Мұрындық, Ноқтабай, Тоқым, Тұсаубай, Тұзақ, малдың тері атаулары: Елтірбай, Пұшбақбай, Тулақбай, Шөншік, Боздақ, Жабағы, Шудабай, Жарғақ, Тайтері, қару - жарақ: Айбалта, Бәкі, Бытырабай, Жебе Садақұлы, Қарубай, Наганбай, Наркескен, Пышақбай, Патронбек, Пушкабай, Оқпан, Оқшантай, Семсеров, Шоқпаров, ұлттық мүлік аттары: Наркескен, Қоңырқұлжа, Тайтұяқ, Оңқай, алшысынан түсетін асық, Бүкшік, сандық-өлшемдік ұғым білдіретін (100): Біргүл, Үшкемпір, Бесбике, Бірай, Жалғызгүл, Жалғызбике, Қосбұрым т.б.пейоратив аттар: Бәдікгүл, Долыгүл, Насбике, Жалаңашбике, Сарқыт, Мазақ, Шөпжелке, Қиқу, Шүшира, Шошаңгүл. ІІ. Табиғатқа қатысты атаулардан жасалған СЮП-тер: астроним (аспан денелері): Айдай, Аспанды Тірептұрғаныбыш, Күнбике, Күншығыс, Күнбатыс, Үркер; анемоним (жел): Долыгүл, Желдігүл, Ақдолы, Көкдолы.,Толағай, Құйынгүл; зооним (аң-құс): Түлкібике, Бөрікүл, Киікгүл, Қоянгүл, Бозымгүл, Танабике, Жорғагүл, Қойсұлу, Жүзтайлақ Әтеш, Тауықбике, Қырғигүл, Көкекгүл Сіркекүл, Сонашгүл, Тістібақа; Ойконим (жер бедеріндегі атау): Аймақ, Батпақбай, Ойпаңгүл, Дөңес, Дөңбек, Жертесер, Жолтабар, Өңірбек, Еңісгүл, Сортаң, Тақыр, Тасбике, Үңгір, Лайбай, Иірімбек, Дөңасаров, Тауасаров; Фитоним (өсімдік): Дәрігүл, Жуакүл, Құрақгүл, Қызғалдақ, Мақтажан, Миагүл, Қоғажай, Ләйлікөк, Сарғалдақ, Сабақгүл, Сәбізкүл, Томаркүл, Әтіргүл, Көкекгүл, Гүжапырақ, Гүлелпек. түр-түстен жасалған: Ақторсық, Ақкемпір, Ақжаулық, Көкжаулық, Ақбалдақ, Қарақатын, Сарыкүл, Бозымгүл, Сұрсұлу. Топоним (гр.орын, ел, кеңістік+оним) Мәскеубай Москва, Тәшкенбай Ташкент, Әмірикан Американ, Керман Герман. Мәскеубай, Тәшкенбай деген кейіпкер аттары да бір шығармадан алынған. Олай болса, Аңырақай дала, Мәскеубай, Тәшкенбай қала бейнелерін кейіпкер аттары жасалған. Экзоним (гр.сыртқы+оним) – берілген тілдегі заңдылыққа бағына отырып, фонемалық жағынан өзгеріске түсетін жалқы есімдер. Бұл термин Біріккен Ұлттар Ұйымында немісше exonym деп қабылданған. Мәскеубай мен Тәшкенбайды алып қарасақ, осы қаланы көріп тамашалап жүрген саяхатшыл кейіпкерлерге берілген. Бұл аттар ономастикада топонегізді поэтоним деп қаралса, біз экзоним ретінде қарастырамыз. Өйткені қазақ тілінде олардың фонемдік құрамы сол тілдегі сөзбен сәйкес келмейді. Мысалы Бакы -Баку, Рим -Roma, Париж - Parіs, Вена - Wіen, Неаполь- Napolі деп өз тілінен басқаша дыбысталады. Москваны -Мәскеу, Ташкентті -Тәшкен деп қолдану – қазақ тілінде қалыптасқан құбылыс. ІІІ. Қоғамға қатысты ұғымдардан жасалған СЮП-тер: абстрактілі ұғым: Ақылкөп, Анаубай, Арзанкүл, Ашгүл, Әбиіркүл, Ойбике, Құтбике, Әділгүл, Сәуегүл, Зәрубике, Қайзада, Солзада, Кімов, Мынаугүл, Елбике, Даугүл, Жәнегүл, Заңғой, Даусоғар, Таққұмар, Дигитоним – адамға берілген қоғамдағы орнын ерекшелендіріп тұратын қосымша атақ іспетті князьдық, дворяндық титул аттар. Дигитонимдік СЮП-тер: Ақпатша, Байбатша, Нарбатша, Бухан, Бөріхан, Елесхан, Елікхан, Үрмехан Жалаухан, Ханөлмесов, Князев (герман “тек”). Мифоперсоним: Аяз ата, Албасты, Желаяқ, Жалмауыз кемпір, Жезтырнақ, Мыстанқыз, Жаппаргүл, Үрбіл (діни ұғымдар), Таусоғар, Бізбике (Алдар көсе), Сұрапыл (дауылдың аты), Шынашақ (халық ертегісі). Политоним (гр.мемлекеттік іс+атау) - мемлекеттің әр түрлі символдарын білдіретін жалқы есім түрі. Сатира, әдебиеттің басқа жанрларына қарағанда ел өміріне әлеуметтік - саяси жағынан белсене араласады. Әсіресе тоқырау, қайта құру, бетбұрыс кезеңдерінде сатираның таптық, партиялық сипаты күшейе түсті. Елімай, Елқайғы, Елімбаев, Жалаухан, Хатшыбай, Нұсқаубай, Жарлықбай, Қызылбай, Уәкілбек, Мөрбасар, Жарнагүл, Оңшылбаев, Солшылбаев, Заман, Бұйрықбаевич, Большевиктеров т.б. Сатиралық проза мен поэзия өмірдегі, тарихтың әр кезеңінде келеңсіздікті әзілмен сынай отырып, юморлық күлкімен әшкерелейді, тіпті кейіпкер аттарының өзі “антропонимия – тарих” (Никонов). Білім-ғылымға байланысты туған аттар: Ақылдым, Ақылқалта, Әліппе, Әріпбек, Білімгүл, Білгішбай, Емле, Жұрнақ, Үтір, Ноқат, Сұраубай т.б. Жанрлық аттар: Әлқисса, Әзілбай, Әзіл Сықақов,Әзіләлі, Әңгіме, Бәдік, Боссөз, Жырау, Келеке, Құрғақсөзов, Өлеңбаев, Тілмар, Тұспал, Жырдария, Калжынбасұлы, Мысалжан, Мақалбике, Пародияғали, Панфлетхан, Оспақ, Сатирин, Ұйқасбай, Эпиграммабай т.б. Сауда-финанс: Ақтеңге, Арзангүл, Теңгегүл, Тиын Тебенқызы, Шаштеңге, Пұлсыз, Пұлжеген, Пұлбай Тиынсызов, Қарызхан, Алыпсатарұлы, Саудабек, Салықбай, Көктиын, Бестиын т.б. Порейоним- Машинатегі, Вагонбек, Пойызбек. Этноним (гр.этнос халық+оним) Әдігей, Кәрісбай, Өзбекбай, Тәжікбай, Қырғызбай, Сартбек, Өзбекулла. Хрононим (гр.хронос- уақыт, кезең+оним) – тарихи мәні бар кезең немесе маңызды оқиға аттары. Адам Ата, Хауа Ана “өте ертеден”, Ақпатша (Романовтар династиясы билеген кез), Байбатша (кеңес өкіметіне дейінгі кезең), Байқұл (феолдалдық дәуір), Қарашаруа, Демоним - Мыстанқыз, Сайтанбек, Жезтырнақ, Албасты, Жындыбаев, Теоним – Берқұдай, Құдайқұлов, Әулиебайұлы, Тәңірқұлов, Пірбайұлы, Пірманов, Мұсылманов, Япыраевич 1.3.1 Соматикалық атаулардан жасалған СЮП-тердің жалпы саны – 250. Соматикалық атаулар (60) бас-көз, бет-ауыз, тіл-жақ мұрын, қол-аяқ, т.б кейіпкердің аталуына уәж болғаныны анықталынды. І. Бас аймағынан жасалған СЮП-тер саны -70. Олар: Алтыбас, Бақырбасов, Бұзаубас, Додабас, Дарабас, Дыраубас, Ешкібас, Жайбас, Жалаңбасов, Жалпақбас, Жапсарбас, Жарғақбас, Жүндібасович, Жарықбас, Зілбас, Итбас, Киізбас, Көкебас, Кірбас, Көнгенбасов, Қабанбас, Қазанбас, Қайқыбас, Қалтақбас, Қарынбас, Қасқабас, Қисықбас, Қоқыбас, Масбас, Маубас, Ожаубас, Сарыбас, Қубас, Қағанақбас, Майбас, Тақырбасов, Таспабас, Тесікбас, Түктібас, Топайбас, Топырақбас, Шаштыбас, Шақшабас, Шалабасов, т.б. Мысалдар “бас” атауымен тіркескен кейіпкер аттарының тізімі ғана емес. Әр кейіпкер атының астарында ғасыр бойы қалыптасқан дүниетаным, ұлттық болмыс, ұлттық мінез, ұлттық дәстүр, ұлттық наным-сенімнен туындайтын құбылыс – этнолингвистикалық ерекшелік жатыр. Тарихтағы саяси ұлы тұлғалардың аттары: Таспабас (Сталин), Қасқабас (Хрущев), Дыраубас (Брежнев), Қыраубас (Горбачев). ІІ. Бет аймағы – 60. Бет: Бетонбет, Бетсіз Бетібелдиева, Жұтаңбет, Жылмаңбет, Күлбет, Қарабет, Шықшытбет. Көз: Ақкөз Қызылкөзұлы, Ақиған Көккөзов, Алайкөзов, Биякөз, Бадырақкөз, Көзкөрген, Көзжұмбаев, Иткөз, Мысықкөз, Сусликкөз, Текекөз, Шақкөз. Адам жанының айнасы – көз, адам характерінің көзге байланысты түрлі қыр-сыры ашылады. Мұрын: Дөң+мұрынов, Маймұрын, Мұрын, Мұрындық, Иттұмсық, Тұмсық, Танауғали. Құлақ: Ақпақұлақ, Жарқұлақ, Кірқұлақ, Қосқұлақ,Саққұлақ, Сабауқұлақ, Тасқұлақ, Ұзынқұлақ. Ауыз: Ауыз Жаппасов, Бейпілауыз, Жаманауыз, Өңешгүл, Жайынауыз, Ешкіауыз, Кемиек. Тіл мен жақ: Құлқынгүл, Тастаңдай, Тілмарович, Тілқатпасов, Тілемсеков, Заржақ, Қужақ, Самыржақ, Ұртбай, Ұртымай, Сойдақтіс. жүктеу/скачать 249.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|