П. М. Кольцов т.ғ. д., профессор, Қалмақ мемлекеттік д и. н., профессор, Калмыцкий

Эстетикалық тәрбиені жүзеге асыруда музыка пәнін өнердің басқа түрлерімен интеграциялап оқыту арқылы жеке тұлға бойында көркемдік тәрбиені біртұтас жүйеде қалыптастыру зәрулігі барған сайын айқын білінуде. Өнер пәндерінің синтезді әдіспен қолданылуы ізгілік мұраттарды шешуде тиімді жол болып табылады.

Жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру құралы ретінде музыка тек өнердің басқа түрлерімен тығыз байланыста ғана өзінің бұл қызметін атқара алады. Музыкалық-әдеби, көркем бейнелерді кіріктіру оқушылардың қызығу-шылығын арттырып, эстетикалық қатынасқа бағыттайды. Нәтижесінде бала нақты музыкалық шығарманы тыңдауға, орындауға, бағалауға, эстетикалық сезінуге қалау білдіріп, құлықтық танытады.

Қазақ халқының музыкалық- әдеби бейнелеу туындылары өзара өріле, бірлестікте өмір сүруінің негізгі көздерінің бірі- олардың тәлім-тәрбиелік, танымдық мәні мен мақсатында. Мұнда халықтық педагогиканың мазмұны жинақталған, сондықтан да осынау біртұтастықты халықтық тәлімде негізі ретінде қолдану өзінің эстетикалық қызметін атқару барысында оқушыны үлгілі өнегеге тәрбиелеу мақсатын көздейді.

Өнер пәндерін байланысын біртұтастықта қолдануда түрлі әдістер пайдаланылады және ол әдістер байытыла түседі. (музыкалық ынталандыру, көрнекілікті есту, сөздік талдау, бейнелерді салыстыру, жинақтау, безендіру т.б.)

Музыка сабағында өнер пәндерінің кіріктірілуі эстетикалық қажеттілік тұрғысынан қолданылып жеке тұлғаны дамытып, қалыптастыруға бағытталады.

Музыканы өнрдің басқа түрлерімен ( әдебиет, бейнелеу өенрімен) синтезді оқыту мәселесі – білім мазмұны жағынан да, оқыту бағыты мен технологиясы, әдіс-тәсілдері жағынан да, әдіснамалық ұстанымдар жағынан да музыкалық педагогикада жаңадан қалыптасып келе жатқан жаңа сала. Оның болашақ дамуы ашық.

Біз өнер пәндерін интеграциялау арқылы оқытып, тәрбиелеудің жаңа әдіс-тәсілдерін таңдадық. Өнер пәндерінен алған білімдерін пайдалана отырып, тақырыптарды логикалық жүйеде кіріктіру нәтижесінде өнер пәндеріне деген қызығушылығы артты.

1. 
   Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011–2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы / Егеменді Қазақстан, 18 маусым, 2010. - 10 б.
   
2. 
   Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі педагогика және психология. – Алматы: Мектеп, 2002. – 20 б.
   
3. 
   Философский словарь /Под. Ред. И.Т.Фролова.-6-е изд., перераб. И доп. - М.: Политиздат, 1991. - 560 с.
   
4. 
   Әбішов Қ. Философия: Студенттер иен аспиранттарға арналған оқулық. - Алматы, 2001.-264 б.
   
5. 
   Бейсенбаева А. Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру. – Алматы, 1995. - 26 б.
   
6. 
   Мұханбетжанова Ә.М. Бастауыш білімнің интеграциясы арқылы оқушыларда дүниенің ғылыми бейнесін қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері /п.ғ.д.ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. - Алматы, 2000. - 120б.
   
7. 
   М.Жұмабаев Педагогика. – Алматы: Ана тілі.1992. - 51 б.
   
8. 
   Сухаревская Е.Ю. Технология интегрированного урока. //Практ. пособие для учителей нач. школы, студентов пед. учеб. Заведений, слушателей ИПК. - Ростов н/Д: Изд-во «Учитель», 2003. - 128 с.
   
9. 
   Еңсепов Ж.Ж. Музыка мен әдебиет байланысы негізінде оқушы-лардың музыкалық қызығушылығын қалыптастыру. //Пед.ғ.канд.. дәрежесін алу үшін дайындлған автореферат. - Алматы: Абай атындағы АМУ. 2002. – 20 б.
   

Данная статья посредством интеграции дисциплин по преподаванию искусств, целиком концентрируясь на теоретических основах и методике эстетического воспитания учащихся, опирается на интеграции дисциплин музыка, литература, рисование в 5-классах.

Бұл міндеттер Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында Білім беру жүйелерінің міндеттері: «азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құр-меттеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс шетел тілдерін меңгеру» деп көрсетілгенімен қазақ халқы дәстүрлерінің тәрбиелік мәніне де айрықша көңіл аударылғанын байқауға болады.

Халықтық педагогика мыңдаған жылдар бұрын пайда болып, «нақты өмірдің мәнін, оның даму заңдылықтарын танып-білуге бағытталған өзіндік адам қызметі ретіндегі ғылым болмаған, дәлірек айтқанда, жаңа пайда болған кезде қарқындап дамыды, бірақ педагогика оны арнаулы сала ретінде ғылыми білімнен бөліп алған жоқ» [1, б. 232]. Ол қазіргі кезеңнің өзінде педагогика ғылымының басты проблемаларының бірі болып табылады. Халықтық педагогика идеяларын, аса бай тәжірибесін талай ұрпақ пайдаланып келеді.

Тарихи педагогика проблемаларын тарихнамалық зерттеу өткендегі тәрбие, оның ішінде эстетикалық тәрбие тәжірибесіне зерттеу тарихи дамудың барлық кезеңдерінде жүріп жатқанын дәлелдейді. Түрлі кезеңдегі педагогтар мен ойшылдар ауызекі халық шығармашылығын және халықтық педагогикадан алынатын үлгі-өнегені халық даналығының көрінісі ретінде пайдалану жөнінде құнды идеяларды аз айтқан жоқ. Чехтың ұлы педагогы

Я.А. Коменский: «Бұрын әлдекім жасаған жалпыға ортақ және арнаулы, ескі және жаңа шолуларды пайдалану қажет», - деген болатын [2, с.501]. Оның пікірінше, адамзаттың ұзақ уақыт қалыптасқан өткен уақыт тәжірибесі «адамзат баласы бірлесіп иеленетін жалпыға бірдей даналық қазынасы» болып табылады.

В.Г. Белинский тәрбиешілер мен балалар жазушыларына үн тастай отырып, оларды балаларға «жалпы адамзаттық, әлемдік құбылыстарды мүмкіндігінше көбірек беруге, тек оларды өзіндік және ұлттық құбылыстар арқылы таныстырып отыруға» шақырды.

Балалар кітаптарында халық өмірі, оның арман тілегі мен үміті, ұмтылысы, қайғы-қуанышы неғұрлым кең, терең және әсем бейнеленген сайын, олар өз тәрбиелік рөлін соғұрлым жақсы атқарады. В. Г. Белинский балаларды баурап алатын поэтикалық образдарын, көптеген жан жылуы мен патриоттық сезімдерге бай, балалар қиялы мен сезімдеріне жақын, сонша-лықты түсінікті мысалдарды, ертегілерді, поэмалардан үзінділерді, өлеңдерді оқып беруді ұсынды. Сөйтіп, балалардың сезіміне неғұрлым күштірек әсер етуге тырысу керектігін, оларды әсемдікті сезіне білуге, халық әндерімен таныс болуға ерте жастан баулудың маңыздылығын атап көрсетті [3, с. 83-84].

Бұл тұрғыда ол балаларға өткенді көбірек пайымдатуды, бірақ мұның бәрін өзіндік және ұлттық құбылыстар арқылы меңгертуді ұсынады. Оның сөздерінде терең ой пікірлер мен шындық жатыр. Бұл бүгінгі күннің де көкейкесті мәселесі болып отыр. В. Г. Белинскийдің пікірі бойынша ауызекі халық шығармашылығы эстетикалық тәрбиені жүзеге асыруға тиіс, біріншіден, эстетикалық тәрбие жас ұрпақты әсемдік әлеміне енгізеді, екіншіден, айналадағы өмірді тезірек түсінуге көмектеседі. Эстетикалық тәрбиені жүзеге асыруда ол халық өнеріне, атап айтқанда, халық музыкасына ерекше орын берді.

«Музыка бүгінге дейін бұқараның, халықтың бірден-бір поэзиясы болып қалып отыр; сондықтан ол өз халқын сүйетін әрбір адам үшін қызықты да қымбат. Ал өз туғаныңды сүймеу мүмкін емес... халық поэзиясында дәуірдің аңыздары сақталып қалған» [4, с. 308], демек өмірдің, туған таби-ғаттың, тұрмыстың реалистік шынайы бейнесі, халықтың аңыз-әңгімелері, жыр-дастандары, ертегілері – осының бәрі жас шағынан балаларды отансүйгіштікке тәрбиелеуге және сол сүйіспеншілігін дамытуға тиіс.

Халықтық педагогиканың мұралары-музыкатану ғылымындағы өзекті мәселе. Бұл саладағы еңбектерде (А. Затаевич, А. Жұбанов, Б. Ерзакович,

Я. Аравин, А. Темірбекова, А. Мұхамбетова, Т. Қоңыратбаев т.б.) халқымыздың ертедегі музыкалық мәдениетіне (әншілік, күйшілік, ақындық, жыршылық т.б.), оның көрнекті тұлғаларының қазақ мәдениеті тарихындағы орнына, музыка мәдениетінің көне дәуірлеріне қатысты тарихи мәселелерге, басқа да тарихи-теориялық мәселелерге ден қоюшылық байқалады. Олардың кейбірінде бала тәрбиесіндегі маңыздылығы ескеріледі. Мәселен,

Б. Ерзаковичтің еңбегінде халықтық педагогиканың музыканы балалар ойын-сауығында, еңбек пен адамгершілік-эстетикалық тәрбиеде, сондай-ақ жас жеткіншектердің музыкалық қабілетін қалыптастырып, дамуында пайдаланғаны туралы айтылады.

Эстетикалық тәрбиені дамытуда халықтық музыкалық шығармашылық елеулі рөл атқарғаны және әлі де атқара беретіні даусыз. Бұл тұрғыдан алғанда М. Х. Балтабаевтың жұмысы – көңіл қоюға тұрарлық еңбек. Онда қазақтың халықтық музыкалық шығармашылығы жоғары оқу орындарын-дағы вокальды-аспаптық ансамбльге қатысушыларға көркемдік-эстетикалық тәрбие беру құралы ретінде қарастырылып, студент жастарды тәрбиелеудегі халықтық-музыкалық шығармашылықтың рөлі мен орны белгіленеді, оның өзіндік ерекшелігі анықталып, Қазақстан жоғары оқу орындарының музыка бөлімдерін ұйымдастырудың толып жатқан проблемаларын кешенді түрде шешу жолдары көрсетіліп, олар жергілікті жерлердегі көркемөнерпаздар ұжымдарының білікті жетекшілерін даярлау мен қайта даярлау мәселесін шешу және халықтық музыкалық шығармашылықтың потенциалдық мүмкіндіктерін жан-жақты пайдалану үшін негіз ретінде қарастырылды.

Қоғамның жаңа әлеуметтік-саяси дамуы жағдайларында жалпы білім беретін мектеп оқушыларын өз халқының рухани қазыналарымен, оның ұлттық мәдениетімен, дәстүрлерімен негұрлым терең таныстыру қажеттігі туындайды. Өйткені халықтың барлық озық ойлары мен тәжірибелері соларда жинақталған. Қазақтың халықтық педагогикасының мазмұны бай да сан қилы. Ол жеткіншек ұрпаққа тәрбие берудің барлық жақтарын қамтиды.

Эстетикалық тәрбиенің қалыптасуы мен дамуы халықтың сан ғасырлық тарихымен, тыныс-тіршілігімен, тұрмыс-салтымен және мәдениетімен тығыз байланысты екені мәлім. Басқа халықтар сияқты, қазақ халқының да өзіндік әлеуметтік-экономикалық тарихы және тұрмыс-салты қазақтардың материалдық-рухани мәдениетіне, тұрмысы мен діни көзқарасына өз әсерін тигізіп, өзіне тән тіршілік салтын қалыптастырып, тәрбиенің халықтық дәстүрлерін өмірге әкелді.

Халықтық педагогикада болмысқа эстетикалық көзқарасты, эстети-калық талғамдарды қалыптастыру, балалар мен жастарды бай әдеби және музыкалық мәдениетке тарту құралдары сан алуан. Соның бірі мектептегі музыка пәні.

Музыка пәніне аптасына бір ғана сағат берілу жағдайында оның эсте-тикалық тәрбие қызметін толықтыру мақсатында сыныптан тыс жұмыстың берер пайдасы мол. Сыныптан тыс жұмыс оқушылардың шығармашылық ынтасын дамытады. Ұйымдастырылатын шараларға оқушылардың тікелей қатысуы олардың музыкаға қызығушылығының оянуына септік етеді. Балалардың музыкалық қабілетінің артуына жағдай жасала отырып, сыныптан тыс жұмыстарда олардың музыкалық ой-өрісі кеңиді. Музыкаға ықылас-ниетпен қарап, мектеп бағдарламаларындағы шығармалар, сазгерлер туралы түсініктері тереңдейді.

Сыныптан тыс музыкалық жұмыс түрлері сан алуан. Ол: лекция-концерттер, әңгіме-концерттер, белгілі бір музыкалық атаулы күндерге немесе мерекелерге арналған музыкалық кештер, ертеңгіліктер т.б. Олардың бәрі негізгі міндетке оқушылардың эстетикалық тәрбиесін жетілдіруге, тұлға қалыптастыруға қызмет етеді. Олар үлкендердің (музыка пәні мұғалімі т.б.) қатысуымен ұйымдастырылып өтетін; үлкендердің қатысынсыз оқушы-лардың өз бетінше ұйымдастырып өткізетін музыка мамандарын, өнер адамдарын қатыстырып өтетін тағы басқа түрде де ұйымдастырылады.

Сыныптан тыс музыкалық жұмыстардың жоспарларында олардың әр түрі өзара үйлестіріліп, бір-бірін толықтырып тұратындай етіп көрсетіледі, олардың музыка пәнімен байланысты болуы да ескеріледі. Сыныптан тыс жұмыс – оқу-тәрбие ісінің жеке тұлғаға бағытталған елеулі бір бөлігі.

Педагогика ұғымы негізінен тәрбие, білім беру, оқыту, дамытудан тұрады. Тәрбие – жеке тұлғаны қалыптастыру және дамыту үрдістерімен анықталады. Ол әлеуметтік тарапынан бағытталынады, реттелінеді. Дамыту педагогикалық тұрғыдан іріктелген, сұрыпталған мәдениеттің мазмұнын оқушылардың меңгеруге қабілеттілігі. «Мәдениет дегеніміз – болмысты жаңартуға, адамзат тарихының байлығын тұлғаның ішкі байлығына айнал-дыруға, адамның оң күш қайратын жан-жақты анықтауға және дамытуға бағытталған тұрмыс пен сананың барлық салаларындағы адамзаттың әлеуметтік- ілгерішіл шығармашылық қызметі. Ал тар мағынасында мате-риалдық (техника, өндірістік тәжірибе, заттай құндылықтар) және рухани мәдениет (ғылым, өнер, әдебиет, философия, адамгершілік, ағарту т.б.), сондай-ақ саяси мәдениет қоғамның, таптың, жеке адамның қоғамдық қатынастарды жаңартушы субъекті ретіндегі жеке тұлғаның әлеуметтік даму шамасын сипаттайтын әрекеттерінің мақсаттары, құралдары, нәтижелері) деп айту қалыптасқан»[5, с. 225].

Қазіргі мектепте бұл құрамдастар кешенді түрде жүзеге асады. Музыка сабақтарында олар өзара байланыста әрі біртұтас қолданылып, оқушылардың музыкаға сүйіспеншілігін дамыту және оқушылардың жалпы музыкалық ой-өрісін кеңейту көзделінеді. Ол сыныптан тыс жұмыстарда кеңейтіліп, тереңдетіліп, практикалық сипатқа жақындатылып, тұлға дамытушылық тәрбие сапаларын оқушылар бойына дарыта түседі.

Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстарға оқушылар өз қалаулары, еркі, қабілеті, қызығушылығы бойынша тартылады және кездейсоқ емес, жүйелі ұйымдастырылады. Музыкалық-эстетикалық сыныптан тыс жұмыс жалпы оқу – тәрбие ісі аясында онымен сабақтастықта, үйлесімді әрі жоспарлы түрде жүзеге асуы шарт. Егер музыкалық-эстетикалық іс сыныптан тыс жұмыстың арқауы болып, басқа салалар оның айналасына топтастырылатын болса, әлдеқайда жоғары нәтижеге қол жету арта түседі.

«Шын мәніне келгенде, өнердің кез-келген түрлерінің ішінде адам сезімінің серпінін музыкадай шынайылықпен білім – болмысымен, нәзік те терең жеткізіп беретіні жоқ та шығар» - деп Д. Шостакович [6, с. 10] айтқандай , музыканың басты нысанасы – адам, оның рухани өмірі, идеялары, армандары мен ұмтылыстары. Тұлға дамытуда сыныптан тыс жұмыстар елеулі маңызды болса, онда бұл жерде музыканың да орны ерекше.

Сыныптан тыс жұмыстардың бір саласы – ән, күй, фольклорының үлгілерімен табыстыру арқылы оқушылардың көркемдік және эстетикалық түсініктерін кеңейту, рухани мәдениетін жоғарылату, адамгершілік қасиеттерін жетілдіру, отанын, елін сүюге тәрбиелеу істерінің нәтижелігіне септік ету.

Қазақстан Республикасының орта білім беруді дамыту тұжырым-дамасында: «Білім берудің мақсаты – адамға оның талаптануларын, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған нағыз өмір үшін жаңа рухани күш беру» [7] деп көрсетілген қағидаттың жүзеге асуы мектептегі сыныптан тыс атқарылатын музыкалық-эстетикалық тәрбиеге де тікелей қатысты.

Музыкалық эстетикалық тәрбие мектептегі сыныптан тыс жұмыстың қайсысында болса да белгілі бір дәрежеде тікелей немесе жанама түрде музыкалық сәттердің енгізілуі арқылы жүзеге асып жатады. Сондықтан оқушыларды музыкалық-эстетикалық мәдениетке баулу сыныптан тыс тәрбие жұмысының жалпы сипаттарымен өзектестікте көрініс береді.

Екіншіден, сыныптан тыс әр түрлі тәрбие жұмысының түрімен айналысу баланың жеке әлеуметтік тәжірибесін жандандырып жетілдіреді, оның адамзат құндылықтарына негізделген білімдерін байытып, қажетті практикалық іскерлігі мен дағдысын қалыптастырады.

Үшіншіден, сыныптан тыс әр түрлі тәрбие жұмысы оқушыларда әрекеттің әр түріне қатысты қызығушылығының дамуына, оған белсенді құлшынысын тәрбиелеуге нәтижелі ықпал етеді.

Төртіншіден, сыныптан тыс әр түрлі тәрбие жұмысының формасы тек қана баланың өзіндік дара қабілетін ашуға ықпал етпейді, сонымен бірге оқушылар ұжымында өмір сүруге үйретеді, ... өзара ынтымақтастыққа тәрбиелейді» [8, с. 13-14].

Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде халық педагогикасының этикалық-эстетикалық сипатын пайдалану айырық-ша маңызды болып табылады. Қазақ халқының мәдениеті мен салт-дәстүрлері өзінің ізгілікті, адамгершілікті мазмұнымен шәкірттер бойына, туған халқына, Отанына деген құрмет пен сүйіспеншілік сезімдерін халық педагогикасы арқылы сіңірудің аса бір тиімді жолы. Халық педагогикасының этикалық-эстетикалық бағыттылығы тұрмыс-салт, мәдениет құбылыстарында айқын көрінеді. Олар ғасырлар бойы ұрпақтар сабақтастығы арқылы бір тұтас тәлім, өнеге ретінде жүзеге асып отырды.

Ұзақ даму тарихы бар халық педагогикасы бүгінгі күндері де жас ұрпақты тәрбиелеуде халықтың этникалық мінез тәжірибесінде, тұрмыста белсенді қолданылып келеді. Халық педагогикасының түрлі салалары (сәндік көркем еңбек, музыка, өнеге сөздер, ұлттық ойындар, тұрмыстық салттар т.б.) өздерінің ішкі бай мазмұнымен қатар этикалық-эстетикалық мәнімен өзара өзектесіп келеді.

Мектептегі түрлі мерекелік кештер азаматтық белсенділік тәжірибесіне, ұлтжандылыққа, биік адамгершілікке баулитын қызметтерімен бірге олардың әрбірі оқушының музыкалық-эстетикалық мәдениетін көтеруге әсер етеді. Олардың қатарына Жаңа жыл, Аналар мерекесі, Наурыз, Жеңіс күні, Конституция күні, Білім күні, Тілдер мерекесі, Ұстаздар күні, Тәуелсіздік күні, Әліппемен қоштасу, «Алтын күз», «Қыз сыны», «Жігіт сұлтаны» т.б. бұлардың қатары сан алуан пәндік, тақырыптық кештермен молая түседі. Соның ішінде «Қазақ музыкасы кештері» циклды кештер балаларды ұлттық дәстүрлі музыкамен молырақ сусындатуға мүмкіндік етеді. Ұлттық дәстүрлі өнер мен мәдениет бағытындағы кештер оқушылардың жан дүниесін рухани-эстетикалық тұрғыдан байытумен бірге, жеке қабілеттердің ашылуында үлкен маңызға ие. Тек олар жүйелі, сауатты, әсерлі, оқушылар белсенділігімен өтуі шарт.

Халықтық педагогика-тәрбие мен оқыту саласындағы халық бұқарасы білімдерінің, іскерліктерінің, дағдыларының жиынтығы, солардың негізінде ұрпақтан ұрпаққа халық шығармашылығы арқылы (поэтикалы, музыкалық, сәндік-қолданбалы өнер) беріліп отыратын әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер қалыптасқан. Халықтық педагогиканың мақсаты – жас ұрпақты ата-бабалар тәжірибесінің ең жақсы мұраттарына тәрбиелеу.

1. 
   Ұзақбаева C. Тамыры терең тәрбие. – Алматы, 1995. 232-б.
   
2. 
   Коменский Я. А. Избранные педагогические сочинения. - М., 1982. т. 1. - 501с.
   
3. 
   Белинский В. Г. Избранные педагогические сочинения. - М., 1982. 83-84 с.
   
4. 
   Чернышевский Н. Г. Полн. собр. соч. в 15 томах. т. 2. - М., 1949. - с. 308
   
5. 
   Философский словарь. - М., 1987. - 225-с.
   
6. 
   Шостакович Д. Музыка и время. Заметки композитора. Музыка и современность. Вып. 10. - М., 1970. с. 10.
   
7. 
   Концепция развития среднего образования РК. //Казахстанская правда. 1997. 19 июнь.
   
8. 
   Айтжанова З.Ж. Оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеуде сы-ныптан тыс жұмыстардың маңызы. // Мектептегі мерекелер №4. 2006, 13-14 б.
   

The paper addresses the issue of educating young people about the art of music. Reveals the types and forms of extracurricular activities on the subjest. The article is relevant to the author^,s approach and concerns.

УДК 39: 316722: 371.3

Қазіргі таңдағы «Еңбек технологиясы және кәсіпкерлік» маман-дығының оқытушысы ретінде осы бағыттағы өз ойымды білдірсем...

Заманауи мектептерде, оқу шеберханаларында оқушыларды еңбекке баулуды ұйымдастырудағы негізгі форма - сабақ. Сабақтың түрлеріне сәйкес құрылымдары әртүрлі болады. Технология пәнінің әр оқытушысы өз сабағын мәдениет, дәстүрмен байланыстырса, жеке тұлға бойында намысшыл, патриот, еңбексүйгіш азамат-азаматшалар қалай қалыптаспасқа?!

Мысалы, «Ұлттық киімнің көркемдік сипаты» деген тақырыпты қарастырайық.

Қазақ халқы сонау замандарда өмір сүрген ата-бабаларымыздың өнерлерінің қай түрін болсын қадірлеп, қастерлеп, көздің қарашығындай аялап, сақтаған, өнер түрлерін ұрпақтан ұрпаққа, заманына қарай кейбір өзгерістерге ұшырағанымен, сол күйінде жеткізуге тырысқан. Мектеп реформасында балалар мен жасөспірімдердің еңбек тәрбиесін арттыру, қазіргі заманымызға сай өзіміздің, өз ұлтымыздың ұлттық өнеріне үйрету -оқу-тәрбие үрдісінің өзекті мәселелерінің бірі [6,7]. Ендеше, оқушыларды өнерге тәрбиелеу өз елін, жерін сүюге, салт-дәстүрін бағалай білуге үйретеді. Қазақ ұлтының киімдері - көне заман тарихымен бірге дамып, біте қайнасып келе жатқан бай қазына. Алғашқыда адамдар киім кигенде өздері аулаған, кейіннен қолда өсіре бастаған аңдардың терілерін, ағаштардың қабығы мен бұталарын және басқа табиғи материалдарды пайдаланды. Ал қазіргі кезде киім тігу, киім таңдауды біз сән өнері дейміз. Бұл өнердің құрамына өрнек салу, сурет, зергерлік, кесте тігу өнерлері кірігіп кеткен. Әр өнердің мақсаты: сұлулық заңымен дүниені түрлендіріп, адамның эстетикалық қажеттілігін арттыру болмақ. Эстетикалық қажеттілік те адамның тарихи қоғамдық ісінен туындап, дамып, халықтың рухани байлығымен, дәстүрімен байланысады. Әр өнер, зат тұрмыстық қажеттіліктен пайда болса да, ол қажеттілік заңына емес, сұлулық заңына бағынады. Сондықтан да, ата-бабаларымыздың көптеген өнер мұраларын тек алғашқы себеппен ғана емес, сұлулық заңдығымен қарастырып отыру қажет [5].

Сұлулық заңдылығын адам қоғам заңындай толық ұғып түсіндіре алмайды, ол тек жан құштарлығымен жылжып түйсік арқылы сезіліп отырады. Ал киім сұлулығына қойылатын талаптар тарихпен жанасып, адам қолымен жасалған материалдық өнер арқылы эстетикалық ләззат сезімін оятады. Киім тігу барысында адамның алуан түрлі ой-қиялы, іскерлігі, шеберлігі, тапқырлығы, талаптылығы, ұқыптылығы, бақылағыштығы іске асып отырған. Сондықтан, ғасырлар бойы тарих жолымен дамып, озық тәжірибелерін бойына сіңіріп, өзінің қадір-қасиетін жоймай келе жатқан қазақтың ұлттық киімдері әлі де аз емес. Олардың кейбіреулерін қарттар күнделікті киіп жүрсе, енді біреулері қыз ұзату, келін түсіру тойларында ойын-сауыққа пайдаланылды [4].

Қазақтың ұлттық киімдері өзінің сипатымен, сырымен, сұлулығымен, сәнімен көзге түскен және сан ғасырлық тарихтың үлгісін сақтаған. Ұлттық киімнің негізгі қосалқысы - өрнек. Ол киімнің көркемдік ажарын және адам денесіне қонымды үйлесетін жиынтық формасын берік сақтаған, киімнің үзақ уақытқа төзімділігін арттырған. Мұнда да өнердің көп туындылары ұштасып жатыр. Олар: оюлардың әшекей түрлері, ою салу тәсілдері, түстердің үйлесім заңдары.

Қазақ халқы киім-кешекті эстетикалық талғамның көрсеткіші ретінде бағалап, ауыз әдебиеті үлгілерінде оны әсемдікке баулу, сұлулыққа сүйсіне білуге тәрбиелеу мақсатында айшықты сөз өрнегімен суреттеп те отырған. Қазақтың «Ағаш көркі - жапырақ, адам көркі - шүберек»[1]деуінің астарында үлкен мән-мағына жатыр. Содан болар, халық жырларында аруларды «Шашының ұзындығы ізін басты», «Қыпша бел, қиылған қас, қолаң шашты» деп сипаттайды. Ал шаштың тірсекке түсіп, өсуі шолпыға байланысты. Бойжеткен қыздардың киім киісіне, сырт келбетіне айрықша көңіл бөлген халқымыз қыз балаларға қынама қамзол, дүрия бешпет, кәмшат бөрік, қос етек, биік өкше етік тіктіріп, сырға, білезік, шашбау, шолпы сияқты әшекей заттарды тақтырған.

Батырлар жырында, лиро-эпостық жырларда арулардың сырт пішінін, киген киімін, жүріс-тұрысын суреттеуді молынан кездестіруге болады. Мысалы, «Қамбар батыр» жырында: Назым шықты бұраңдап, Он сегізге толған жасында. Кәмшат бөрік келісіп, Брилиант қойды басына...[2],

деп суреттесе, «Қыз Жібек» жырында: Кебісінің өкшесі

Бұхардың гауһар тасындай...

Алтын шашбау шашында,

Қыз Жібектің шаштары

Қоғалы көлдің құрағы

Дүрі-гауһар сырғасы

Көтере алмай тұр құлағы, - дейді [3].

Халық жырларындағы арулардың сұлу мүсінін осылайша шебер суреттеудегі мақсат - жастарды әсемдік сезімге бөлеу. Қоршаған әлем болмысындағы сұлулықты терең сезініп, соған еліктесе екен деген ой пікірден туған. [8]

Ұлт мерейін асырар сәннің бәрі ұлттық киімде, ұлттық нақыш пен әшекейде екенін ескеріп, күнделікті өмірімнен мысал келтірейін. Қазіргі таңда, оқу процесінде «Киім үлгісін құрастыру және үлгілеу», «Киім үлгісін көркем жобалау», «Шеберханадағы оқу практикумы» пәндерінен сабақ беру кезінде студентттердің осы бағытта жұмыстанулары үшін қызығушылық-тарын оятуға тырысамын. Өз жетекшілігіммен орындалған киім үлгілерінде қазақы болмысымыздың иісі сезіліп тұратын нышандарға көңіл бөліп отырамын, оларды мысалға ала отырып, студенттер қауымын өнерімізге тәрбиелеуге, онымен қатар өз елін, жерін сүюге, салт-дәстүрін бағалай білуде бағыт-бағдар беруге тырысамын.

Ұлтшылдық емес, ұлтжандылық деген сезімді қалыптастырмай, ұлттық сана қасаң қалпынан өзгеріп, көсегені көгертері екіталай…
Әдебиеттер

1. Авторы Ж. Малайсарин. Қазақ мақал-мәтелдері.–Алматы «Ана тілі» баспасы, ЖШС, 2004-184 б.

2. “Қамбар батыр” өңдеген ҚР халық жазушысы Ә.Нұршайықов.–Алматы:«Алматыкітап» ААҚ, 2004, - 32 бет.

3. “Қыз жібек” лиро-эпостық поэма. – Алматы: Мектеп, 2003. - 128 бет. («Жетінші сөз» серия). Б.Төлегенова.

4. Н.Н.Ниязова Әсемдікке құштарлық академиясы - Алматы ЖАҚ «РОСТ», 2001,-168б.

5. Тілеубекұлы Тоғанбек. Қазақтың ою-өрнектері зергерлік бмұйым-дары: Оқу құралы. 2-басылым.-Астана. Фолиант, 2012.-136 бет.

6. Мектептегі технология. №3. – Орал: 2004. –Он екі жылдық мектепте кәсіпке даярлау және оқыту әдістері. 3-бет.

7. Мектептегі технология. №.7-8. 2004ж. Г.Қ.Шырынбаева Қолөнер сабақтарын халықтық педагогика дәстүрлері бойынша өткізу.(20-бет).

Халықтың әлеуметтік-мәдени және рухани құндылықтары, дәстүрлері адамның азамат болып қалыптасуында, оның адамгершілік және еңбек қасиеттерін қалыптастыруда, тұтас алғанда жеке адамды әлеуметтендіруде әрдайым маңызды роль атқарған.

Қоғамды жаңғырту, республиканың егеміндікке ие болуы жағдайында, біздің қоғамыздың тарихы, оның көптеген әлеуметтік қызметтін қайта ой елегінен өткізіліп жатқан кезде халықтың рухани өмірінің өз кезінде ұмытылған немесе тиым салынған құбылыстары қайтып оралуда, өткеннің мәдени тарихи мұрасын қайта өркендету қазіргі заманның аса көкейкесті проблемаларының біріне айналып отыр. Осы компоненттерінің бірі өзінің аса бай дәстүрлері және өскелең ұрпақты тәрбиелеу тәжірибесі бар этникалық педагогика болып табылады. Педагогикалық мәдениетті білу, оны ой елегінен өткізу және ұқсату қазіргі жағдайларда ұрпақ тәрбиелеудің күрделі проблемаларын ойдағыдай шешуге көмектеседі [4,б.3].

ХХI ғасыр мәдениеттің даму процесіне өзіндік ықпалын ала келді. Оның басты мақсаты мәдени-тынығу әрекеттер дамуының тарихи мәдени сабақтастығын жалғастыру қажеттілігіне байланысты. Мәдени-тынығу жұмысының дамуына ықпал етуші саяси экономикалық жағдаят. Өркениет-тілер көшінен кейін қалмай, өзіндік сара жолды таңдай білген Қазақстанда мерекелейтін қуанышты уақиғалар баршылық. Олар жаңа мәдени орталық-тардың ашылуы, қоршаған ортаны көркейуі, Елорданың қарқындап көтерілуі, ауылдық жерлердегі мәдени ошақтардың жаңғыртылуы, «Азиада-2011», «ЕХРО-2017», «Аймақтар аламаны» атты байқау, «Ел іші, өнер кеніші» атты фестиваль, «Бейбітшілік пен келісім жол картасы»атты мега жоба т.б. Барлық уағилар өзіндік мерекелік сипат алады. Аталған уағилардың барлығы өз дәрежесінде атқарылуға мүмкіндік алуына мәдениетті мемлекеттік тұрғыдан өз үлесін қосуда.

Мәдениет жылын жариялап, мәдени мұраны дәріптеуге мемлекеттік демеушілік жасалуының өзі мәдениетке деген қамқорлық белгісі. Республи-калық дәрежеде өткізілетін көркемөнер байқаулары мен көрмелер көркем мәдениеттің ұлттық сипатын жоймауына, халықаралық дәрежеде дамуы ықпал етуде. Мәдени-тынығу жұмысы дамуының саяси экономикалық факторлардың бастысы елімізде шоу бизнес негізі қаланып, бұл салада бәсекелестік пайда болып, продюссерлік қызмет пайда болуына байланысты болып отыр. Осыған байланысты мәдени-тынығу жұмысының жаңа сипат алуына ықпал болып отырған екінші арнайы мамандарға байланысты. Мәдени-тынығу қызметі мамандығының ішінде мектеп пен мектептен тыс мекемелерде мәдени-тынығу жұмысын ұйымдастыру мен педагогикасы, бұқаралық мерекелер режиссурасы, халық аспаптар оркестрі мен фольк-лорлық ансамбльдерге жетекшілік ету, мамандануларының мемлекеттік мамандықтар классификаторына еніп, арнайы кәсіпкерлер оқытылуының өзі қоғам бос уақытын ұйымдастырудың мемлекеттік қажеттілік екенінің көрсеткіші.

Елімізде орын алған әлеуметтік мәдени жағдаяттардың барлығы да ескеріліп, мәдени-тынығу жұмысы дәстүрлі мәдени әрекеттерден заман талабын өтейтіндерін іріктеп, қоғамдық іс шаралардың рухани құндылығын асыру үшін қолдану орынды.

Ұлттық мәдениеттің заман талабына сай дамуына, оның ғасырлар қойнауында қалыптасып халқының рухани баюына қосар үлесін замандас-тарымызға жеткізіп ұғындыруда бұқаралық ақпараттар ықпалы ерекше. Жеке тұлғалар мен басты мәдени уақиғалар туралы мақалалар, теледидар хабар-лары мен мыңдаған адам жинайтын бұқаралық мерекелер мәдени құнды-лықтар туралы қоғамдық пікір қалыптастырады. Солардың ішінде мәдени- тынығу жұмысын алатын болсақ, олардың режиссерлық шешімі, дәстүрлі мәдениет үлгілерін қолданудың жаңа үлгілерін ұсыну арқылы көрермен дүниета-нымына әсер ету мүмкіндігі мол. Мәдени-тынығу жұмысының көрнекі әдістері: арнайы рәсімдік әрекеттер, басты уақиғаға назар аударатын-дай ерекше айшықты әсерлік амалдар, кейіпкерлерді таңдап, олардың орналасуының нышандық белгілері, киген киімдері мен бұйымдар түр-түсіне дейін, мәдени іс-шара мазмұнын айшықтайтын мәтін, қолданылатын бұйым-дар мен қарым-қатынас жасау тәсілдері арқылы басты идеяны жеткізуге көмектеседі. Мысалы еліміздің басты мерекесі - Тәуелсіздік күнін, Ұлыстың ұлы күні-Наурыз мерекесін мысалға келтіруге болады. Әр іс-шараның өзіндік мақсаты бар. Бұқаралық мәдени іс-шараларда өзіндік ерекшілігі болады. Бұқаралық шаралардың орындалу ерекшелігі, қолданылу орыны, іс-шаралық идеяны ашатындай басқа да сахналық әрекеттермен байланыстырылуы, яғни ән, би, тағы басқа өнер туындылары арқылы ұйымдастыруға болады.

Әр ұлттың ерекшелігі мен мәдени даралығын байқататын іс шара-лардың бүгінгі өмірімізде орын алуы мәдени сабақтастықтың сақталуына байланысты. Ол сабақтастықтың жоғары дәрежеде жалғасын табуы үшін заман талабын игерген, мәдени құндылықтардың мән мағынасын жетік білген, ұйымдастырушылық, шығармашылық қабілеттері бар мамандарға байланысты. Ондай қабілеттер таныта алғанымен көне мәдениетті «оқып», жаңарту үшін өткеннің өнегесін бүгінгі мәдени сұраныстар мен талаптарға сәйкестіре алу білім мен бейімді қажет етеді. Сол себептен біздің алдымызға қойған мақсатымыз бүгінгі практикаға дәстүрлі мәдениет үлгілері арқылы ұлттық мәдени құндылықтар туралы мәдениет үлгілері арқылы ұлттық мәдени құндылықтар туралы білімі мен бейімін қалыптастыру. Дәстүрлі мәдениетті заман талабына лайықтау нәтижесіне әсер ететін факторлардың келесі іс шаралар мазмұны. Олардың, әсіресе, қазақ салт-дәстүрлерінің бүгінгі өмір сұранысына, олардың дүниетанымдық мәніне, көрерменнің санасы мен сезімінде із қалдырып, отбасылық тәжірибесінде қолдана алатындай мүмкіндігі мен қолдану қажеттілігін сезіндіретіндей ұйымдастыру жұмысын талап етеді.

Ұлттық мәдениетті сипаттайтын дәстүрлі әрекеттердің өміршеңдігі олардың заман талабына лайықталып мазмұндық өзгерістер енгізілуіне байланысты. Ол өзгерістер дәстүрлі мәдени әркеттерді сақтаушы және жалғастырушы халықтың шығармашылық қабілеттілігіне де байланысты болса керек [1,б.215].

Дәстүрлі мәдениет дамуының ең басты принциптерінің бірі дәстүрлік әрекеттердің формасының сақталуы, халық дүниетанымының өзгеруі, рухани құндылықтардың алмасуы.

Дәстүрлі мәдени әрекеттерді бүгінгі өмірімізге лайықтап енгізу үшін бұқаралық іс-шараларды ұйымдастырудың жаңа технологиясына көңіл бөлу керек. Радио мен телевизор, көптеген сауықтық бағдарламаларды бейнежазу арқылы тамашалайтын талғампаз адамдар мән- мағынасын түсіндірместен, орынсыз тартымсыз әрекеттерге назар аударуы қиын. Сол себептен ұйымдастырушылар бір кезектік іс-шараларға немқұрайлы қарамай, оның ұлттық мәдени құбылыстың ерекше түрі екеніне мұқият көңіл аударып, терең ғылыми тұрғыдан әсер ету, мәнін арттыру жақтарына назар аударуы қажет. Ол үшін көпшіліктің танымы мен талғамын оятатын көркем құралдары мен амалдарын ойластырып, іріктеу қажет.

Мерекелер мен салт-дәстүрлерлердің құралдары ретінде өнер мен әдебиеттің түрлі жанры, деректі материалдар мен ойын түрлері жатады. Оларды қолдануды адамның сырты информацияны қабылдаудың психоло-гиялық заңдылықтарына сүйене отырып, біріншіден, іс-шараны бастағанда кенеттен назар аударатындай әсерлі әрекет ұйымдастырылады. Екіншіден, қатысушылар мен көрермендердерді мәдени әрекетке араласа алатын амалдар қарастырылуы керек. Мерекелер мен салт-дәстүрлік әрекеттер соңы ойда қаларлықтай, сезімге әсер ететіндей аяқталуы шарт [2,б.25].

Ғасырлар бойы қолданылған, бабалар тәжірибесінен өткен жеке тұлға қабілеті мен қасиеттерін қалыптастыратын тәрбие ісінің ескерусіз қалуы келешегіміздің ұлтжандылық және патриоттық тәрбиесіне нұқсан келтіріп, мәдениетіміз ұлттық сипатынан айрылары сөзсіз. Отбасылық салт-дәстүрлері арасында ұрпақтың тән асылдығы мен тазалығы ұлттық құндылық екенін ескеріп, жас ана бойына бала біткеннен бастап, жер бесігіне енгенше адамға мәдени мұраны рухани қажеттілік етуі қоғамдық талап. Жасөспірім өзін ересектер санатына кіргенін, ендігі жерде көпшілік алдында кешірімділіктен гөрі қатаң жауапкершілігі мол кезең басталғанын сезіндіретін мерекелер бүгінгі әлеуметтендіру ісінен орын алмауы жөнсіз. Осы міндеттерді жүйелі түрде ұйымдастыру мен атқару мәдени мекемелері, ақпарат құралдары, әлеуметтік бірлестіктер міндеті. Олардың жұмысының нәтижелігі жұмыс формасының қызықтылығына, дәстүрлі мән мағынасын ұлттық дүниета-нымдық тұрғысынан түсіндіруге және қолдану технологиясын жете меңгеруге мүмкіндік жасауға байланысты. Қызықты етіп ұйымдастырып, мағынасын ұғындырғанда ғана дәстүрлі әрекет заман талабына сай жалғасын табады деген қорытынды жасауға болады [3,б.27 ].
Әдебиеттер

1. Камалова, Н.К. Мәдени тынығу жұмысының ұлттық дәстүрлері: Оқулық. /Н.К.Камалова. - Шымкент, 2009.-256 б.

2. Камалова, Н.К. Той–мерекелік, салт-дәстүрлік әрекеттер: Оқу құралы/ Н.К.Камалова. – Астана: Парасат әлемі, 2005. – 96 б.

3. Омаров А. Наурыз:Оқулық /А.Омаров. - Алматы: Білім, 1993-. 95б.

4. Ұзақбаева, С.Қожахметова, К. Жоғары мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы: Оқу құралы/ С.Ұзақбаева, К.Қожахметова. - Алматы: Өнер, 1998. – 43 б.

Г.Е. Жумагалиева

ПУТИ РАЗВИТИЯ НАЦИОНАЛЬНЫХ

КУЛЬТУРНО-ДОСУГОВЫХ ТРАДИЦИЙ
В статье раскрываются роль и значение праздников в формировании и воспитании личности. Культурно-досуговая работа - одна из сложных отраслей культуры организации досуга населения казахской национальной культуры. В этой статье рассматривается тесная связь КДР с трудом, бытовыми традициями, с жизнью.

Ключевые слова: развлечение, творчество, игра, обряды, традиции, организация, праздник.

G.E. Zhumagalieva

ТHE WAY THE DEVELOPMENT OF NATIONAL CULTURAL

AND RECREATIONAL TRADITIONS
The role and the significance of the holidays in the life of a person. cultural and leisure work - one of the complex branches of culture leisure population Kazakh national culture. This article focuses on a close relationship with the CRA work, household traditions and life.

Key words: entertainment, art, games, rituals, traditions, organization, holiday

филология филология philology

Терминологическая лексика представляет собой значительный пласт учебно-научных текстов. Учебно-научные тексты мы относим к вторичным текстам адаптирующего типа. Адаптирующие тексты создаются с целью приспособления первичного речевого произведения к новым условиям его использования. Очевидно, подразумевается, что первичный текст будет совершенно непонятен адресатам, поэтому его необходимо приспособить, другими словами, «подогнать» под фоновые знания и языковую картину мира реципиентов. Естественно, в процессе адаптации аутентичный текст претерпевает изменения как на лексическом, морфологическом, так и на синтаксическом уровне. Единственное условие образования адаптированных текстов – информационное ядро должно оставаться без изменений.

Помимо этого, необходимо учитывать, что такой элемент дискурса, как образ адресата, также является одним из условий качественного процесса адаптации научного текста к педагогической ситуации. Очевидно, что учебно-научные тексты рассчитаны на определенную целевую аудиторию читателей, следовательно, адаптация построена на сокращении объема первичного научного текста и изменении его семантической структуры. Более того, имеет место быть развернутость и детализация текстообразующих концептов.

Обращаясь к структуре эпистемической ситуации, важно отметить, что онтологический аспект учебно-научного текста предполагает адаптацию терминологической лексики к учебно-педагогической ситуации, так как, выражая специальное понятие, термин становится носителем и хранителем фрагмента информации, которая обладает ценностью в особой понятийной системе знаний, но сама терминологическая лексика в большинстве случаев не входит в состав языковой картины мира реципиентов, и именно поэтому она требует теоретического разъяснения.

Однако, необходимо обратить внимание, что разъяснения требует только узкоспециальная лексика, так как в дефиниции слова применяются специальные знания, непонятные обыденному сознанию, общенаучная лексика же в таком разъяснении не нуждается. Наоборот, в учебно-научном тексте общенаучной лексики отведена особая роль: она тоже участвует в передаче научного знания, описывая определенные качества и параметры научных концептов/понятий, а также связанные с ними действия, процессы, состояния. Следовательно, мы можем говорить о том, что в учебно-научных текстах узкоспециальные термины адаптируются к учебно-педагогической ситуации с помощью общенаучных.

Таким образом, реализация терминологических единиц в учебно-научном тексте сопровождается процессом их адаптации, обусловленной коммуникативно-прагматической направленностью речевых произведений, создающихся с целью популяризации научных сведений, с учетом уровня информированности адресата, не обладающего специальными знаниями в освещаемой области.

Адаптированность, в свою очередь, является одним из главных свойств учебно-научного текста. Под адаптацией в лингвистике понимают приспо-собление некоторого исходного текста, делающее его доступным аудитории (вторичному адресату), на которую данный текст не был первоначально рассчитан. В основе адаптации лежит процесс популяризации знания, включающий ряд процедур обработки текстов, нацеленных на облегчение их восприятия и понимание реципиентами.

Так как процесс популяризации научного знания является основной задачей учебно-научного текста, реализация этой задачи должна сопровож-дается необходимостью поиска наиболее оптимального репертуара языковых средств, а также текстовых категорий, направленных на популярную передачу научной информации. Текстовые категории представляют собой различные преобразования над базисным текстом.

Анализ учебников по теоретической грамматике иностранных и славянских языков показал, что толкование терминологической лексики в них осуществляется следующими способами:

1. 
   расширение значения термина за счет общенаучной лексики;
   
2. 
   упрощение описания термина за счет сокращения тяжелой для усвоения и объемной научной информации;
   
3. 
   синонимические замены (узкоспециальные термины заменяются общенаучными);
   
4. 
   пояснение значения термина с помощью конкретных примеров;
   
5. 
   детализация значения термина за счет введения общенаучной полезной информации, истории термина или дополнительных фактов;
   
6. 
   определение термина (заключается в объяснении фрагмента информации, которая содержится в значении термина);
   
7. 
   толкование термина путем введения его дословного перевода.
   

Упрощение описания термина, так же, как и расширение является основным способом адаптации терминологической лексики. Упрощение заключается в кратком описании довольно емкого и сложного понятия, а также в опущении той терминологии, которая не несет, по мнению автора, ключевой информации. Например, упрощение часто используется в «Современном русском языке» под ред. Н.М. Шанского: «Частицы - это служебные слова, которые сообщают разнообразные смысловые, модальные и эмоционально-экспрессивные значения словам, частям предложения и всему высказыванию» [8, с.244]. В то время как в аутентичном тексте такое определение намного объемнее и сложнее для восприятия: «Частицами называются классы таких слов, которые обычно не имеют вполне самостоятельного реального или материального значения, а вносят главным образом дополнительные оттенки в значения других слов, групп слов, предложений или же служат для выражения разного рода грамматических (а, следовательно, и логических, и экспрессивных) отношений» [4, с.504].

Синонимические замены   частое явление при адаптации терминов. Обычно они заменяются общеупотребительными словами. Авторы учебно-научных текстов прибегают к данному способу, чтобы сэкономить время, потраченное на объяснение материала. Вот какое определение лингвисти-ческого термина дает нам В.В. Виноградов в «Грамматическом учении о слове»: «Слово представляет собою внутреннее, конструктивное единство лексических и грамматических значений» [4, с.18]. В «Современном русском языке» Н.М. Шанского мы читаем: «Слово - это сложное единство лексического и грамматического значений» [8, с.78]. Таким образом, можно увидеть, как происходит лексическая замена внутреннее, конструктивное единство на адаптированное сложное единство. Следовательно, адаптация термина происходит за счет лексической замены. Таким образом, налицо стремление автора понятно истолковать научный термин, не прибегая к его детальному научному описанию и вместе с тем, не упрощая толкование.

Использование в качестве пояснения значения термина примеров – это эффективное средство популяризации терминологии в учебно-научном тексте. К тому же использование конкретных примеров способствует более эффективному пониманию информации читателем. Примеры также помо-гают избежать монотонности повествования и его «перегрузки», перенасы-щенности теоретической информацией; они придают тексту занимательность, демонстрируют связь теоретического знания с его практическим приме-нением. Таким образом, используя примеры и толкование научных терминов, авторы учебно-научного текста реализуют такие принципы популяризации, как научность и доступность.

Анализ показал, что в «Теоретической грамматике французского языка» использование примеров, в качестве пояснения значения термина употребляется с высокой частотностью: «La plupart des verbes servent à désigner une action (écrire, courir, parler), un procès (grossir, brunir, changer), un état (dormir, se reposer, souffrir)» [3, с.41]. "Большинство глаголов служит для обозначения действия (писать, бежать, разговаривать), процесса (полнеть, загорать, меняться), состояния (спать, отдыхать, страдать)". Именно этот способ адаптации терминологии, на наш взгляд, делает этот учебно-научный текст в плане усвоения информации эффективным.

Детализация значения термина за счет введения общенаучной полезной информации не является распространенным способом адаптации термино-логии, так как авторы учебно-научных текстов предпочитают не рассеивать внимание читателей на второстепенную информацию. В то же время важно отметить, что терминология в научных текстах и в текстах адаптированных представлена и используется по–разному. В научных текстах ученый описывает новый термин как понятный и не требующий пояснения компонент, так как он рассчитывает на читателей своего круга, которые вполне понимают, о чем идет речь. Совсем по-другому научная лексика представлена в адаптированных текстах, где термин специально вводится для того, чтобы расширить языковую картину мира учащихся, а также для того, чтобы этот термин был понят и усвоен реципиентами. Рассмотрим это на примере термина parts of speech. Обратим внимание, что важен не только сам термин, но и ознакомление с ним читателей: имеется в виду либо предыс-тория этого термина, либо общая, полезная информация, которая расширит фоновые знания учащихся. Вот как преподносят проблему классификации частей речи создатели учебно-научного и научного текстов.

В работе «The philosophy of grammar» O. Jespersen так описывает этот термин: It is customary to begin the teaching of grammar by dividing words into certain classes, generally called .. parts of speech - substantives, adjectives, verbs, etc.-and by giving definitions of these classes. The division in the main goes back to the Greek and Latin grammarians with a few additions and modifications, but the definitions are very far from having attained the degree of exactitude found in Euclidean geometry [9, с.58]. "Общепринято начать обучение грамматике, деля слова на определенные классы, в общем называемые .. части речи   существительные, прилагательные, глаголы и т.д. - и давая определения этих классов. Деление частей речи в основном возвращает нас к греческим и латинским филологам с несколькими дополнениями и модификациями, но определения очень далеки от той степени точности, которая была обнаружена в Евклидовой геометрии". Очевидно, что в тексте много тяжелой для усвоения информации, которая не несет в себе основную смысловую нагрузку. Н.М. Раевская же пытается ввести предысторию термина в текст более развернуто «Parts of speech are the great taxonomic classes into which all the words of a language fall. An adequate definition of parts of speech must naturally proceed from a set of criteria that can be consistently applied to all lexical units of a given language. We cannot, for instance, use only "lexical meaning" as the basis for the definition of some word-classes, "function in the sentence" for others, and "formal characteristics" for still others» [7, с.67]. "Части речи   большие таксономические классы, в которые попадают все слова языка. Адекватное определение частей речи должно естественно извлекаться из ряда критериев, которые могут быть последовательно применены ко всем лексическим подразделениям данного языка. Мы не можем, например, использовать только «лексическое значение» как основание для определения одних лексических классов, «функция в предложении» для других, и «формальные особенности» для третьих".

Определение термина в отличие от детализации термина – это наиболее востребованный способ адаптации. Он заключается в объяснении фрагмента информации, которая содержится в значении термина. Встречается в любом без исключения учебно-научном тексте: «Ознака – це особливість, властивість предмета, яка не підлягає часовим змінам, вона невід’ємна від нього, є його природною суттю, постійно його супроводжує» [2, с.93]. Определения научных терминов в изучаемых нами учебно-научных текстах являются научными и оперируют лексикой, присущей научному стилю изложения. Определение указывает на самые существенные признаки явления, обозначаемого термином, следовательно, сложный термин становится известен и понятен читателю, а также доступен его пониманию.

Толкование термина путем введения его дословного перевода. Этот способ адаптации обозначает использование этимологической справки и чаще всего необходим, если термин заимствованный: «Способность грамматических средств отображать факты внелингвистической реальности называют иногда иконизмом (от греч. eikon – «образ»)» [6, с.4].

Рассмотрев способы адаптации и популяризации терминологии в учебно-научных текстах, мы должны выяснить соотношение узкоспециаль-ных и общенаучных терминов, которые присутствуют в изучаемых нами учебниках. Анализ статистических данных показал, что на 100 словоформ приходится приблизительно 8 узкоспециальных и 25 общенаучных терминов. Соответственно, соотношение составляет 1:3.

Следовательно, делаем вывод: количество слов из фонда общенаучной лексики в три раза превышает количество узкоспециальной. Такое распре-деление можно объяснить, на наш взгляд, двумя причинами: 1) с помощью общенаучной лексики обеспечивается доступность восприятия научного знания, так как автору учебно-научного текста необходимо учитывать объем исходных знаний и уровень интеллектуальных возможностей адресата; 2) узкоспециальные лингвистические термины в учебно-научном тексте подвергаются адаптации и популяризации именно благодаря общенаучной лексике, соответственно, ее в априори должно быть больше.

Важно решить вопрос и о том, являются ли способы адаптации терминологии одинаковыми для славянских и для иностранных языков. Несмотря на культурологические особенности разных языков, а также социокультурный контекст каждого общества, анализируемые нами учебники по теоретической грамматике иностранных и славянских языков, имеют совершенно одинаковые способы адаптации терминологии. Утверждать подобное дает нам право тот факт, что изучаемые нами учебники по теоретической грамматике английского и французского языков написаны не носителями языка, а отечественными языковедами. Следовательно, мы не можем говорить о различии научных картин мира отечественных и зарубежных лингвистов. Анализ способов адаптации терминологии показал, что каждый без исключения способ встречается в учебниках как на иностранном языке, так и на русском.

Делаем вывод: в учебно-научных лингвистических текстах представ-лена как общенаучная, так и узкоспециальная лексика. Для лучшего восприятия и усвоения информации, представленной в учебно-научных текстах, термины, которые составляют сущностно-понятийное ядро лексики, адаптируются к учебно-педагогической ситуации и языковой картины мира реципиентов. В ходе исследования нами были выявлены такие способы адаптации терминологии, как расширение значения термина за счет общенаучной лексики; упрощение описания термина за счет сокращения тяжелой для усвоения и объемной научной информации; синонимические замены (узкоспециальные термины заменяются общенаучными); пояснение значения термина с помощью конкретных примеров; детализация значения термина за счет введения общенаучной полезной информации, истории термина или дополнительных фактов; определение термина (заключается в объяснении фрагмента информации, которая содержится в значении термина); толкование термина путем введения его дословного перевода.

Несмотря на то, что в некоторых случаях узкоспециальные термины заменяются общенаучными, они занимают довольно большое место в изучаемых нами учебно-научных текстах, так как эти тексты рассчитаны на определенный круг читателей высшего учебного заведения, которые языкознание изучают не поверхностно, а углубленно.

1. 
   Баженова Е.А. Научный текст в аспекте политекстуальности / Е.А. Баженова. – Пермь: Изд-во Пермского ун-та, 2001. – 272 с.
   
2. 
   Безпояско О.К. Граматика української мови / О. К. Безпояско. – Київ: Либідь, 1993. – 336 с.
   
3. 
   Васильева Н.М. Французский язык. Теоретическая грамматика / Н.М. Васильева. – М.: Высшая школа, 1991. – 298 с.
   
4. 
   Виноградов В.В. Русский язык. Грамматическое учение о слове / В.В. Виноградов - Москва, 1972 601 с.
   
5. 
   Габидуллина А.Р. Учебно-педагогический дискурс / А.Р. Габидул-лина. – Горловка: ГГПИИЯ, 2009. – 292 с.
   
6. 
   Гак В. Г. Теоретическая грамматика французского языка / В.Г. Гак. – М.: Добросвет, 2000. – 832 с.
   
7. 
   Раевская Н.Н. Теоретическая грамматика современного английского языка / Н. Н. Раевская. – Киев : Высшая школа, 1976. – 304 с.
   
8. 
   Шанский Н.М., Тихонов А.Н. Современный русский язык. Слово-образование. Морфология / Н.М. Шанский, А.Н. Тихонов. – М.: Просве-щение, 1987. – 256 с.
   
9. 
   Jespersen O. The philosophy of grammar / O. Jespersen. – London: George Allen & Unwin ltd, 1958. – 360 р.
   

УДК 81-11

Пространство – это основа познания человеком мира, так как их взаимодействие протекает в системе определенных пространственных отно-шений. Пространство является одной из важных категорий мировосприятия и жизнедеятельности человека. Это «вместилище» всего живого; заполненная объектами и людьми «пустота». Пространство можно не только видеть, но и представлять. Описание данной категории непосредственно связано с его восприятием. Предмет и его расположение в пространстве – две реальности, данные человеку посредством чувств, на которых строится вся концеп-туальная картина мира, представленная в языке как знаковой системе.

Философское осмысление этой категории имеет своё отражение в языке и художественной литературе. Лексические и грамматические способы репрезентации концепта «пространство» в художественном дискурсе были предметом пристального изучения В.Г. Гака, Е.С. Яковлевой, Н.Д. Арутю-новой и др.

Е.С. Кубрякова рассматривает в своих трудах концептуальную структуру пространства [4, с.173]. По ее мнению, образ пространства в сознании человека наделен следующими характеристиками:

а) целостность;

б) осязаемость;

в) восприятие человеком себя как части пространства;

г) протяженность.

Достаточно сложно воспринимать целостность пространства, так как на первый план всегда выходит определенный фрагмент, по отношению к которому человек себя располагает. Не случайно в древнегреческом и латинском языках отсутствует слово «пространство», а есть только «locus» – «место».

Пространство для человека – это, прежде всего, пространственные отношения, а его модель пространства – «вместилище» физических объектов, духовных и ментальных сущностей (С.Ю. Неклюдов, Ю.М. Лотман). Придерживаясь мнения В.Н. Топорова, что «пространство состоит из объектов», оно таким образом формирует места, где потенциально могут располагаться предметы [2, с. 227]. Процесс восприятия пространства и пространственных отношений напрямую связан со зрительной перцепцией, обрабатывающей визуальную информацию: с одной стороны – предмет, а с другой – место, где он находиться. Андре Борилло в своих трудах описала вопрос взаимодействия объектов в пространстве в состоянии статики и динамики. Е.С. Яковлева считает, что «язык интересует пространство, которое уже есть обжитым» [3, с. 334]. В свою очередь А.Н. Кравченко интерпретирует различные пространственные отношения, учитывая фактор человека-наблюдателя.

Последние годы развития лингвистики ознаменованы исследованиями связи языка с когнитивной деятельностью субъекта (А. Вежбицкая, Дж. Лакофф, Г.В. Колшанский, Т.В. Цивия, Е.С. Кубрякова).

Проблема языкового выражения пространства связана с проблемой субъективного восприятия действительности, с познавательной деятель-ностью человека и с тем, как особенности этой деятельности отображаются в структуре языка. Изучение пространства в художественном произведении с целью выявления особенностей экспликации данной категории и учетом индивидуально-авторской картины подводит к возможности исследования вопроса пространственного местоположения и его описания. Подобный подход к анализу пространства позволил рассмотреть данный концепт в виде определенной модели, воспринятой и переосмысленной авторским сознанием.

Изучение отображения объектов и их местоположения в сознании человека проводится на материале художественного дискурса, в рамках анализа художественного текста. Все больше внимания уделяется оформле-нию пространственных образов, которые встречаются в художественной литературе. Исходя из этого, система пространственных отношений художественных образов представлена на основе выделения местоположения предметов. Пространственное восприятие и видение художественного текста декодируется читателем на неосознанном уровне и осознается только после выделения смысловых парадигм «пространства».

В результате изучения произведений «Пушкинский дом» А. Битова и «Планетарий» Н. Саррот были проанализированы и выделены следующие виды художественных пространственных локусов:

1. Локусы монокультурные и поликультурные,

Он коснулся улиц города, как посадочной полосы, еще подпрыгнул при столкновении, где-то на Стрелке Васильев­ского острова, и дальше понесся сильно и бесшумно меж отсыревших домов, ровно по маршруту вчерашней демон­страции. [5, с. 118].

... le mur d’en face jetait sur la petite cour humide une lumière éclatante et dure.

Elles allaient dans des « thés »... [6, с. 140].

... il regardait à travers une vitre claire, dans une chambre au rez-de-chaussée ... [6, с. 140].

Установлено, что в художественном дискурсе одной лингвокультуры присутствуют локусы, принадлежащие культурному менталитету народа, и локусы, характеризующие целостное восприятие мира (поликультурные).

2. Локусы-топонимы.

И если бы это было кино, то по пустой площади, одной из крупнейших в Европе, еще догонял бы его вчерашний потерянный детский «раски-дайчик» и рассыпался бы, окончательно просырев, лопнул бы, обнаружив как бы изнанку жизни: тайное и жалостное свое строение из опилок... [5, с. 118].

Так он утюжил город, а следом за ним, по лужам, мчался тяжелый курьерский дождь - по столь известным проспектам и набережным, по взбухшей студенистой Неве со встречными рябеющими пятнами противо-течений и разрозненными мостами; потом мы имеем в виду, как он раскачивал у берегов мертвые баржи и некий плот с копром... [5, с. 118].

Но вот мы встретим однажды, совсем уже в наше время, лет почти через двадцать после того времени небольшую группку на углу Невского и Малой Садовой, человека три-четыре [5, с. 118].

К пяти часам он бывал уже совсем готов. К 17.30 подходил (пешком, он не признавал городского транспорта, а на такси экономил) к гостинице «Европейская». [5, с. 118].

Ah! Vous retournez encore en Angleterre?

Et vous allez par où? Par Douvres? [[6, с. 140].

Ils étaient venus se loger dans des petites rues tranquilles, derrière le Pantéon, du côté de la rue Gay-Lussac ou de la rue Saint-Jacques ... [6, с. 140].

Столы были сдвинуты со своих, геометрией подсказанных, правильных мест и стояли то там, то сям, вкривь и вкось, один был даже, опрокинут ножками вверх, в россыпи битого стекла; ничком лежал шкаф, раскинув дверцы, а рядом с ним, на рассыпанных страницах, безжизненно подломив под себя левую руку, лежал человек. [5, с. 118].

Он представлял, как самозабвенно и благородно трудятся люди в этом большом белоколонном здании, а также в старинных, чуть ли не елизаветинских, деревянных домиках-лабораториях, разбросанных там и сям по прекрасному парку. [5, с. 118].

Вдали от шума, от всей этой гремящей техники, люди заняты своим серьезным делом, своими растениями... [5, с. 118].

Лева рос в так называемой «академической» среде и с детства мечтал стать ученым. [5, с. 118].

Шепот за спиной, оборачивание вслед - попробуй обернись сам: нет ничего, никого. [5, с. 118].

Где-нибудь, может, и пишут много. [5, с. 118].

Ils semblaient sourdre