Кейс «Жұмысшылардың меншігі арқылы Саратов авиациялық зауытын (САЗ) жекешелендіру»

Берілген кейсті дайындауда «Кәсіпорындарды қайта құру. Ресей әрекеті мен Америка тәжірбиесі» кітабының материалдары қолданылды. Кітапта көрсетілген БУТЭК концерні, МОВЕН зауыты, Казань электромеханикалық зауыты, «Стройполимер», «Вешки», «Красный пролетарий» ресейлік кәсіпорындардың қызметі мен оларды жекешелендіру жайлы мысалдарды оқытушылар өз жұмыстарында кейс ретінде қолдануына болады.

Қорғаныс өнеркәсіптерінің ішінде бірінші рет азаматтық өнімдерді өндіруге бет бұрған САЗ 90 жылдардың басында еңбек ұжымымен жекешелендірілген өндіріс кәсіпорындардың бірі болды. Кейін САЗ жабық акционерлік қоғамы болып, оның жекешелендіру тәжірбиесі, нарықтық экономикаға сәтті өткен компаниялардың бірі ретінде жазылған мақалалар бұхаралық ақпарат құралдарында жарияланды.

САЗ негізгі өнімдері: ресейлік және шетел тапсырмаларымен шығарылатын ЯК-42, 125 орындық азаматтық ұшақ. Зауыт мамандары еуропалық нарықта бәсекеқабілетті болатын, ЯК-40 ұшағының көлемін кішірейтіп шығару жобасын жасап, өндірісті жаңарту жоспарын ойластырды. САЗ жүк ұшақтарын жаңарту мен жетілдіру жобаларына қатысып, фирмалардың жоғары басшыларына арналған бизнес – орынды ұшақтарын жасау мақсатында израиль компаниясымен біріккен кәсіпорын ашты.

1993 жылы САЗ-да ұшақ жасауда 12000 адам, әр түрлі әлеуметтік қызметтерді қанағаттандыру үшін халықтық тұтыну тауарларын өндіруде, ауылшаруашылық өндірісінде 5000 адам жұмыспен қамтылды. 1994 жылдың жаз айында ҚХР ұшақтарын жасауға жаңа тапсырмаларды қабылдауға байланысты өнім өндіру 30 %- ға кеміді, жұмыспен қамтылғандар саны бұрынға деңгейге түсті.

САЗ басшылығы жекешелендірудің тиімділігін түсініп, 1991 жылдың қаңтар айында КСРО Министрлігінің Кеңесіне 205 млн. рубльге келісілген құны бойынша САЗ меншігін оның еңбек ұжымына беру туралы ұсыныс жасады. Қалдық құны 135 млн. руб. (54%) бағаланған негізгі қор қайтарымсыз негізде берілді. Ал қалған 115 млн. руб. (46 %) алғашқы төлемі1,5 млн.руб. көлемінде 1991 жылдың аяғында қайтарылатын несие ретінде берілді.

Ұжымдық меншікті жұмысшылар арасында бөлуде үлес негізінде жалақы көлемі, өтілі және кәсіби тәжірбиесі есептелді. Несиенің бірінші төлемін өтеу үшін САЗ әр сатып алынған үлеске ұжымдық қордан үлесті қоса отырып, жұмысшылардың жеке үлесін сатты. Куәлікте жұмысшылармен сатып алынған жеке үлестің саны тіркелді.

1991 жылдың аяғында САЗ меншігінің 18 %-ы зауыт жұмысшыларының жеке иелігінде болды, қалғаны еңбек ұжымының жалпы меншігінде болды.

1992 жылы «жауапкершілігі шектелген серіктестік» заңды мәртебесі 1993 жылдың басында жабық акционерлік қоғамға өту үшін уақытша қолданылды. Үлес иегерлері 1992 жылдың қараша айында үлестерді бөлу туралы шешім қабылданғанда, штатта тіркелген жұмысшылар болып саналды. Ең бірінші стратегия зауыттың кәсіпорындық мәртебесін сақтау, сондықтан тек САЗ жұмысшылары ғана меншік иегері болды.

САЗ өз зейнеткерлеріне көмек беру мақсатында, компанияның негізгі өндірістік бөлігінен тұрғын үй капиталын және қызмет көрсету саласын бөліп алып, САЗ филиалы мәртебесімен жаңа компанияға иемденуге берді. Зейнеткерлер оның меншік иегері болуға мүмкіндік алды. 1992 жылы зауыттан зейнеткерлердің меншігін иелік еткені үшін өтемі ретінде филиалға 13,5 млн. руб. бөлінді.

Нәтижесінде САЗ-ының қуаттылығы, өндірістік жалпы құны 180 млн. рубльге қысқарды, оның ішінде 18 % -ы зауыт жұмысшылары арасында таратылды, құны 130 млн. рубльді құрайтын меншіктің жиынтық үлесі бөлінбей қалды. Ол меншік құқына ие жұмысшылар арасында таратылып, олар жеке адамның үлесін (8 мың) сатып алуға мүмкіндік алды. Әр үлестің құны бір рубльге бағаланды. Жұмысшылар өз үлестерін алдағы жалақыдан сатып алып отырды. Сатудың бірінші кезеңнен қалған үлесті, екінші кезеңде сатып алуға болды, бірақ әр үлес екі рубльге бағаланып, әр адам 3000 үлестен артық сатып алмауға шек қойылды. Екінші кезеңде сатылмай қалған үлес үш рубльге (бір үлес) бағаланып, әр адамға 2000 үлестен аспауға шек қойыла отырып, үшінші кезеңге өтіп отырды. Кез келген өзгертулер зауыттың жалпы жиналысында қаралып, дауыс берумен ( бір адам – бір дауыс) шешіліп отырды.

САЗ бас директоры Александр Ермишин зауыт менеджерлерімен жұмыс істеу үшін Стэнфорд университетінің жанынан құрылған қарусыздандыру бойынша халықаралық қауіпсіздік және бақылау орталығынан мамандар тобын шақырды. САЗ басшылары компания құрылымын түбегейлі өзгертіп, тәуелсіз кәсіпорындарды қайтадан зауыт құрамына алып, өзіндік ұйымдық құрылымы бар акционерлік қоғам заңды тұлғасын алуға ұмтылды. Олар компанияның әр бөлім қызметінің нәтижесіне қарай, акциялар бойынша бонустар мен ақшалай төлемдер негізінде, марапаттау жүйесін өңдеу және қаржылық есептер жүйесін орталықтандыруды көздеді.

Үлестермен сауда жасаудың ішкі жүйесі өңделді. Жұмысшылардың қолындағы үлестердің бағасы оған деген сұраныс пен ұсыныс негізінде белгіленді. Жұмыстан босаған жұмысшылар өз үлестерін ішкі нарықта үш айдың ішінде сатуы тиіс болды. Егер үш айдың ішінде сатылмаса, онда компания оны номиналдық бағасымен өзіне қайтадан сатып алуына құқылы немесе жұмысшының өзінде қалуына рұқсат беріп отырды.

Еңбек ұжымының жалпы жиналысының өкілдері бір адам 30 адамның мүддесін қозғайтын зауыттың 500 жұмысшыларынан құралды. Дауыс беруде «бір адам – бір дауыс» принципі «бір үлес –бір дауыс» принципіне ауысты. САЗ 1600 жабдықтаушылармен тығыз байланыста болғандықтан, олардың негізгілерімен нарықтық қатынастар орнатып, уақытында жабдықтау процестерін жүзеге асырғандары үшін марапаттау жүйесі қолданды. Тұрғын үй бағдарламасы бір жанұялық үйлер салу құрылысына бағытталды.

Ресей экономикасының дамуына кедергі жасайтын макроэкономикалық проблемаларға қосымша кәсіпорын деңгейінде шешілмеген проблемалар бар: шағын кәсіпорындар басшыларымен қақтығыста болу, жеке орталықтарды тиімді қаржылық басқару үшін компьютерлендірудің жеткіліксіз болуы, Ресей нарығына батыс компанияларының енуі.

Қолайсыз экономикалық жағдайларда жұмысшылардың меншігі табысқа жетуге кепіл бола алмайды. Бірақ, кәсіпорынның табысқа жету үшін оның белгілі экономикалық үлесін жұмысшыларға беру, Ресейде еркін рыноктық экономиканы жасауда маңызды болып саналады.

1. 
   «Жұмысшылардың меншігі» терминін қалай түсінесіз?
   
2. 
   Жұмысшылар меншігін теориясы мен практикаға енгізудің шетел тәжірбиесі қандай? Е8ОР (EmployeeStock Owership Plan – План наделения работников акциями) американдық жүйесі туралы не білесіздер? Басқарудың партисипативтік әдістері қандай? Қазақстанда партсипативті әдістердің келешегі қандай?
   
3. 
   САЗ –да еңбектің жоғары өндіріс жүйесін енгізу және басқару реформалары, жұмысышылардың меншігін тиімді жүзеге асыруды қандай факторлар анықтайды?
   
4. 
   Жұмысшылардың меншігі негізінде жекешелендіруді жүзеге асырған САЗ-да қандай практикалық өзгерістер болды? Меншіктің мұндай формасы экономикалық демократиямен үйлесе ме?
   
5. 
   Кәсіпорынды еңбек ұжымының меншігіне беру өзіндік басқарудың югославиялық тәжірбиесін қайталау болып санала ма?
   
6. 
   САЗ-да меншік үлесінің көлемі неге тәуелді және меншік құқын алған жұмысшы оны қалай пайдалана алды? Кәсіпорын қызметінің нәтижесіне қарай үлес көлемі және бағасы қалай өзгеріп отырды? Бұл өзгерістерді қалай бағалауға болады?
   
7. 
   Еңбек ұжымының меншігі жеке меншіктің ерекше формасы бола ала ма?
   
8. 
   Жұмысшылардың меншігімен құрылған компанияда ұйымдастыру мәдениеті қандай болу керек?
   
9. 
   Жұмысшылардың меншігін бөлу процесін дамытуды мемлекеттік саясат ретінде қарауға бола ма?
   
10. 
    Әр түрлі елдердің жинақталған тәжірбиесінің оңтайлы тұстарын қолдану үшін САЗ өз жұмысын қайта құра ала ма? Ағымдағы жұмысқа байланысты шешімдерді қабылдауға толық құылы болу және билікті радикалды орталықсыздандыру қажет пе? Орталықсыздандыруды материалдық ынталандырудың жаңа жүйесімен байланыстыруға бола ма?
    
11. 
    САЗ-тың басшыларымен әлеуметтік салаға көмек көрсетуі, олардың патернализмі зауытта жұмысшыларды жұмыстан шығармауға ықпалын тигізгенін директор мақтан етеді. Ұзақ мерзімді келешекте бұл фирманың бәсекеқабілеттілігін төмендетуі мүмкін бе?
    
12. 
    Ұсынылған мысалда кәсіподақтық ұйым формасында құрылған басшылыққа қарсы тұратын шынайы күш болған жоқ. Жұмысшыларға басшылардың қызметіне ықпал жасайтын және бақылап отыратын механизмдер қажет пе?
    
13. 
    Ондаған мың компаниялар үшін құнды қағаздар нарығының ашық болуынан гөрі, батыс түсінігінде «шынайы» құндылығын көрсететін әдістер САЗ-тың ішкі нарығында акция бағасын анықтау практикасы тиімді ме?
    
14. 
    Неге Қазақстанда меншікке жұмысшылардың құқылы болу тәжірбиесі іс жүзінде қолданылмады? Ереже бойынша, еңбектік ұжымның үлесі акционерлік капиталдың 10-12 % - нан аспады.
    

1993 жылы Ф. Дзержинский атындағы Шымкенттік химия- фармацевтік зауыты привилегиялы акция түрінде, 10 % -ы еңбектік ұжым үлесіне, 90 %- ы мемлекет үлесіне тиетін, жарғылық қоры 30,4 млн. тенге «Химфарм» ашық акционерлік қоғамы болып қайта құрылды.

Акционерлік қоғамға дейін зауыттың қоғамының негізгі көрсеткіштері төмендегідей болды:

1. Өнім шығару көлемі:

- глауцин – 1648 кг.

- аллапенин -12,5 кг.

- натрий хлорид – 309030 кг.

- қия тамырдың шырыны - 2900 қорап.

2. Жұмысшылар саны – 687 адам, оның ішінде:

- өндірісте – 672 адам;

- әкімшілік персонал – 83 адам;

- әлеуметтік салада – 112 адам.

3. Негізгі қордың тозу деңгейі – 60 % -дан астам.

4. Таза пайда – 1443 мың тенге.

5. Пайданың негізгі жұмсалуы:

- тұтыну қоры – 207 мың тенге;

- әлеуметтік сала объектілеріне – 413 мың тенге;

- басқа да бағыттар, оның ішінде өндірісті қайта инвестициялау – 823 мың тенге.

Кәсіпорынды акционерлік қоғамға айналдыруда біршама құрылысы аяқталмаған объектілер болды. Олардың ірілері микробиологиялық лабораториялар, мукалтин өндірісі, өсімдік шикізатынан өндірілетін препараттар шығару орындары.

Әлеуметтік салада: бала бақша, профилакторий, лагерь, клуб, медициналық пункт болды.

Акционерлік қоғамға өткеннен кейін бір жарым жыл бойы «Химфарм» жұмысы тоқтап қала берді. Оған себептер:

• 
  қарқынды инфляция;
  
• 
  төлем дағдарыстары;
  
• 
  -энергоресурстармен қамтамасыз етудің ырғақты болмауы, оның құнының жоғары болуы.
  
• 
  өндірудің жаңа жүйелерінің болмауы;
  
• 
  өнімнің өзіндік құнының жоғары және өткізу нарығында шетел өнімдерімен салыстырғанда бәсекеқабілетсіз болуы.
  

1995 жылы қазан айында кәсіпорын қаражат табу мақсатында мемлекеттің акция пакетінің 10% акциясын инвестициялық жекешеленген қорға (ИЖҚ) аукциондық сату ұйымдастырылды. Нәтижесінде 12 ИЖҚ «Химфарм» АҚ-ның акция иегері болды, бірақ әр қайсысында тек 1 % көлемінде акция болғандықтан өндірісті инвестиялауға олар ынта білдірмеді. Сондықтан, ҚР Үкіметі мемлекеттік акция пакетін пайдалану құқын беріп, оны басқаруға келісім жасауға жаңа инвестор табу үшін тендер жариялады.

Тендер шарттары:

• 
  шаруашылық- қаржы қызметін оптимизациялау;
  
• 
  қарыздарды өтеу;
  
• 
  өндіріс көлемін ұлғайту және тұрақтандыру;
  
• 
  жаңа медициналық препараттарды шығару;
  
• 
  өндірісте пайданы қайта инвестициялау және тікелей инвестициялау жолымен өндірілетін өнім сапасын көтеру;
  
• 
  озат технологиялар қатарына қосылу.
  

а) зейнетақы қорына – 6,7 млн.тенге;

ә) еңбекақы -14,4 млн.тенге;

б) кәсіпорынның күзетіне – 10,5 млн.тенге;

в) тұтынылған энергоресурстар (жылу+су) – 4,2 млн.тенге;

г) тұтынылған газ – 2 млн.тенге.

«Donnadel LTD» компаниясы келесі міндеттерді орындауға тиіс болды:

• 
  ағымдағы өндірістің айнымалы құралдарын қаржыландыру;
  
• 
  негізгі өндірістегі жұмысшылар орнын сақтау.
  
• 
  өнім өндірісін ұлғайту.
  

• 
  барлық ғимараттар мен жабдықтарды ағымдық және күрделі жөндеулен өткізу;
  
• 
  жарақатты тануға арналған құралдарды 2300 мың данаға дейін өндірісін ұлғайту;
  
• 
  дәрі- дәрмектерді дайын таблетка күйінде шығару;
  
• 
  қуаттылығы 19,5 тонналық меншік бу қазандарын салу. Бу қазандары глауцин гидрохлорид, эфедрин, сұлушөп сығымын алу өндірісін іске қосуға мүмкіндік берді.
  

Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	1995ж (келісім жасалғанға дейін)	01.01.98ж
1	2	3	4
Өнім шығару (салыстырмалы бағада)	млн. тенге	193,6	486,9
2. Өнім ассортименті		27	85
Табиғи: дәке тұнбалар спирттік ерітінділер және корвалол майлар, таблеткалар субстанциялар, қорапталған шөптер	мың.дана мың. флакон - - мың. қорап кг. мың. қорап	306 49,5 0 8,1 0 5343,4 0	1622 466 1310 88 6942 90431 22
3. Жұмысшылар саны (орта жылдық)	адам	823	856
4. Еңбекті төлеудің орта айлық қоры	тенге	3739	6856
5. Несиелік қарыз, барлығы: Оның ішінде: жалақы жабдықтаушылар несиелер (Ресей) төлем уақыты өтіп кеткен	Млн.тенге	89,3 15 39,7 34,6 0	117,3 0,065 76,1 40,8 17,43
1	2	3	4
6. Дебиторлық қарыз, барлығы: Оның ішінде тиелген тауар бойынша берілген аванс бойынша оның ішінде: 1994-1995	млн. тенге	48,6 22,6 25,9 911,9	94,6 73,8 20,8 -
7. Қайта инвестицияланаған және инвестиция көлемі, барлығы: Оның ішінде: негізгі капитал айнымалы капитал қарыздарды өтеу күрделі салымдар	млн.тенге	224,6 0 75,5 0 149,1
8. Басқару келісімі бойынша келісімдік міндеттерді орындау: мерзімі
9. Бюджетке қарыз	млн.тенге	18,1	0
10. Бюджеттік төлемдер	млн.тенге	25,3	73,9

Бірақ келесі себептерге байланысты, несиелік және дебиторлық қарыз жоғары болды:

• 
  өткізу нарығында үлесті көбейту үшін делдалдарға тауар қолма- қол ақшасыз қарызға берілді;
  
• 
  өсімдік шикізатын қолдануға байланысты, шикізатты көп көлемде сатып алу жаз- күз маусымында болғандықтан, жабдықтаушыларға төлем алдын – ала төленіп отырды.
  

«Химфарм» АҚ Қазақстанда ғана өсетін сары өгейшөп өсімдігінен дайындалатын «Глаупин» дәрісінің жалғыз жабдықтаушысы. Бұдан басқа, апиын алколиді негізінде жасалатын дәрі- дәрмекпен барлық ТМД елдерін қамтамасыз етеді, апиындық шикізаттың ТМД және Шығыс Еуропада жалғыз өндірушісі болғандықтан, БҰҰ бақылауында.

1997-1998 жылдарға компания басқарушысымен қазіргі заманғы нарық талабына сай келетін дайын дәрі-дәрмек және тиімділігі жоғары препараттар өндірісін жасау мақсатында «Химфарм» АҚ даму бағдарламасы өңделді. Маркетингтік зерттеулер негізінде инвестициялық бағдарлама жасалды.

Инвестициялық бағдарламаны жүзеге асыру арқылы өнім өндірісін 7 есеге ұлғайтып, қосымша 1,5 млрд. тенге көлемінде пайда алуға болады.

Инвестициялық бағдарламаны жүзеге асыру үшін мемлекеттік мүлікті басқару бойынша Оңтүстік Қазақстан территориялық комитетпен бірігіп, қосымша акция эмиссиясын жекешелендіру моделі жасалды (жекешелендірудің дара жобасы шегінде).
«Химфарм» АҚ инвестициялық бағдарламасы

№	Өндіріс атауы	Қуаттың өлшем бірлігі	Қуаттылығы	Инвестиция, млн.тенге
1	2	3	4	5
1.	Өнім сапасын бақылау лабораториясын және инъекцияға арналған суды алу үшін монтаждық құрылымды инъекциялар өндірісін ашу.	Жылына млн. ампула	120	596,4
2	«boutlepack» қолданумен инфузионды ерітінді алу өндірісін ашу	Жылына млн. флакон	6-7	332,2
3	Стерилді емес спирттік ерітінді өндірісн ұйымдастыру	Жылына млн.флакон	10-12	22,6
4	Полиграфиялық және картонаждық бөлім ашу			133,7
5	Қоймаларды қайта конструкциялаудан өткізу			21,5
	Барлық инвестиция:			1106,4

«Химфарм» АҚ жарғылық қоры 1527,3 млн.тенгеге ұлғаяды, оның ішінде қайта ұйымдастыру жұмыстарына -1106,4 млн.тенге жұмсалады. Қолда бар қорларды қайта бағалаумен шұғылданатын индексация қоры қосымша қаржы құралдарына эмитент бермейді. Қажетті қаражатты 1106,4 млн. тенгені құрайтын 3725252 дана көлемінде акция пакеттерін сатумен қана табуға болады. Акцияны ашық сату күткен нәтижені бермеуі мүмкін, біріншіден – меншіктің бөлінуі, екіншіден «Химфарм» АҚ акциясына сұраным жоқ. Сондықтан акционерлер акция пакетін инвесторлардың шектелген санына сатуға шешім қабылдады:

• 
  мемлекеттің уәкілді органдарына;
  
• 
  «Donnadel LTD» компаниясының басқарушысына.
  

Акция пакеттері сатылғаннан кейін «Химфарм» АҚ жарғылық қоры төмендегіні құрады:

а) «Donnadel LTD» фирмасы -71%;

ә) мемлекет мүлкін басқару бойынша Оңтүстік Қазақстан территориялық комитеті -

23 %;

б) инвестициялық жекешелендіру қоры – 3 %;

1. 
   Акционерлік меншіктің экономикалық мәні.
   
2. 
   Ф. Дзержинский атындағы Шымкенттік химия – фармацевтік зауытын акционерлеуге талдау жасаңыз. Акционерлік капитал құрылымы қалай қалыптасты?
   
3. 
   Акционерлік қоғамның қызметі тиімді болу үшін қандай шарттар жасалды? Неге Қазақстанда жекешелендірудің акционерлік формасы инвестициялық жекешелендіру қорын қалыптастырудың негізі болды? Неге ИЖҚ инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асырудың басты жұмысшы құралы болмады?
   
4. 
   Неге 12 ИЖҚ акция иегері болғанмен, өндіріске инвестиция көзін тартпады?
   
5. 
   Неге ҚР Үкіметі мемлекеттің акция пакетін пайдалану құқын беретін басқару келісіміне тендер жариялауға шешім қабылдады?
   
6. 
   «Химфарм» АҚ «Donnadel LTD» ирландтық компаниясына берген дұрыс деп ойлайсыз ба?
   
7. 
   Тендерде басқа қуатты инвесторларды тарту мүмкіндігі болды ма?
   
8. 
   «Donnadel LTD» ирландтық компаниясы алғаннан кейінгі уақытта «Химфарм» АҚ дамуының экономикалық көрсеткіштеріне талдау жасаңыз. Неге кредиторлық және дебиторлық қарыз жоғары болды?
   
9. 
   «Химфарм» АҚ инвестициялық бағдарламасын жүзеге асырудың тиімділігі бар ма?
   
10. 
    Қосымша эмиссияға жекешелендіру моделін өңдеу дұрыс па (жекешелендірудің дара жобасы шегінде) ?
    
11. 
    «Химфарм» АҚ жарғылық қорының төмендегідей бөлінгені Сіздің ойыңызша дұрыс па?
    

ә) мемлекет мүлкін басқару бойынша Оңтүстік Қазақстан территориялық комитеті -

б) Инвестициялық жекешелендіру қоры – 3 %;

в) еңбек ұжымы – 3 %.