Пәні бойынша «050117»- «Қазақ тілі мен әдебиеті», мамандығының 2 курс студенттерінің білімін бақылауға арналған

1. 
   Көне ескерткіштер туралы түсінік
   
2. 
   Көне түркі жазуын кім айтқан?
   
3. 
   Көне ескерткіштердің зерттелу жай
   
4. 
   С.Е. Малов және көне түркі ескерткіштері
   
5. 
   Көне түркі ескерткіштерінің түркі тілдерінің ертедегі даму жәрежесін анықтаудағы қызметі
   
6. 
   Азербайжан, қазақ, түрікмен тілдері және көне ескеткіштер
   
7. 
   Көне түркі жазуының алфавиті
   
8. 
   Дауысты дыбыстар
   
9. 
   Дауыссыз дыбыстар
   
10. 
    Қос дауыссыздардың қолданылуы
    

Қай тілдің болмасын тарихын үйрену үшін ең алдымен сол тілдің дыбыстық құрылысы мен олардың өзгеру заңдылықтары зерттеледі. Фонетика – тілідң тарихи даму процестері мен тілдердің бір – бірімен тусытық, олардың жақын жақтары мен ерекшеліктерін айқындауда ерекше орын алады.

Біздің заманымыздың ҮІ ғасырларының орта кезінде түркі тілдерінде сөйлейтін бірсыпыра тайпалар бірігіп, «Түркі Қағанаты» атты мемлекет құрды, олардың өзіндік кең территориясы, бір – бірімен пікір алысатын белгілі жүйеге түсіп қалыптасқан жазуы деп атайды (руна сөзі готтор тілінде құпия деген ұғымды білдіреді). Көне түркі (Орхон - Енисей) жазулары жұртшылққа ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап белгілі болғанымен. Ол жазу ХІХ ғасырдың соңғы жылдарына дейін ғалымдар үшін белгісіз болып келеді. Олармен ешкім арнай шұғылданбады. Әркім әр түрлі пікірде болды.

Шетел ғалымдары көне түркі жазуларын кімге таңарын білмей, әр жаққа бір жүгіріп жатқан кезде дания елінің ғалымы В. Томсон 1893 жылы түркі тілдерінің ерекшеліктеріне сүйене отырып, орхон – енисей жазуларының кілтін тауып, оны түркі тайпаларының тілі екндігін дәлелдеп берді.

Шындығында Енисей, Талас жазу нұсқалары Орхон ескеткіштеріне қарағанда , әлдеқайда ескі, өйткені оларда жүзден аса таңба бар, әрбір дыбыстың бірнеше таңба варианттары бар. Олар сұрыпталып жетіспей тұрған, көне дәуірде жазылған. Орхон ескерткіштерінде олай емес, ондағы 38 таңба әбден сұрыпталып жетілген. Бұған қарағанда, орхон жазуы түркі тайпалардың кейінгі кездегі даму дәрежелерін көрсетеді.

Талас өзені бойынан табылған ескерткіштеріндегі таңбалардың жасалуы

С.Е. Маловтың айтуы бойынша енисей жазуларына жақын (С.Е. Малов памятники древнетэрской письменности, М- Л., 1951,74). Орхон – нисей жазуының шығуы жөнінде ғалымдардың арасында көптеген талыс пікірлер бар.

4.Талқылау сұрақтары:

1. 
   Көне ескерткіштер туралы түсінік
   
2. 
   Көне түркі жазуын кім айтқан?
   
3. 
   Көне ескерткіштердің зерттелу жай
   
4. 
   С.Е. Малов және көне түркі ескерткіштері
   
5. 
   Көне түркі ескерткіштерінің түркі тілдерінің ертедегі даму жәрежесін анықтаудағы қызметі
   
6. 
   Азербайжан, қазақ, түрікмен тілдері және көне ескеткіштер
   
7. 
   Көне түркі жазуының алфавиті
   
8. 
   Дауысты дыбыстар
   
9. 
   Дауыссыз дыбыстар
   
10. 
    Қос дауыссыздардың қолданылуы
    

1.І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975.

2.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1975

3.М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1992.

4.М.Қараев. Қазақ тілі, А., 1993.

5.М.Серғалиев, Ш.Бектұров. Қазақ тілі, А., 1991.

6.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1984.

7.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967.

8. Ғ.Мұсабаев. Современный казахском язык, А., 1974.

9.І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1977

10.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы, А., 1972.

11.Э. Севортян. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі, М., 1974

12.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, М., 1974

13.Көне түркі сөздігі, А., 1969

14.Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз екі сөз, А., 1989

15.Ә.Әбдірахманов. Этимология және топономика, А., 1976

16.А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А., 1992

17.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы, А., 1992

1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.

2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.

3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.

4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.

5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967

6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991


23 – сабақ. 12-апта

1.Көне түркі тіліндегі қазаққа тән сөздердің қолданылуы

2.Сабақ түрі:Сұрақ-жауап.

3.Сұрақтары:

1. 
   Көне түркі тілдері туралы түсінік
   
2. 
   Төсек – орын атаулары
   
3. 
   Киім – кешек атаулары
   
4. 
   Матаға байланысты атаулар
   
5. 
   Түр – түске байланысты сөздер
   
6. 
   Жерасты байлықтары атаулары
   
7. 
   Тұрған үй, елді мекен атаулары
   
8. 
   Діни нанымға байланысты сөздер
   
9. 
   Астрономиялық атаулар
   

1. Адамның дене мүшелеріне байланысты анатомиялық атаулар: бш (бас), боғун,м буун (буын), сач (шаш), тебе (төбе), маңлай (маңдай), қаш (қас), кірпік (кірпік), кулак (құлақ), көз (көз).

2. Сезім мүшелеріне байланысты сөздер: көрмек (көру), ештімек (естімек).

3. Адамның атақ лауазымы мен әлеуметтік қызметін білдіруге байланысты сөздер: қан (хан), солтан (сұлтан), бек (бек), бей (би), чер башы (қол басы), азам (адам).

4. Үйге керекті жиһаз – жабдықтардың аттары: құжыра (шкаф), чырақ (шырақ), көвуз (кілем), төвчуч (түйгіш) т.б.

Көне жазбалардағы сөздер барлық түркі халықтарына ортақ болғандықтан әр тілде әр түрлі көрініс беруі де мүмкін. Ол әр тілдің өзіндік ерекшеліктеріне байлансыты қалыптасатын жайлар. Мысалы, бір бас деген сөздің өзі түркі тілдерінде түрлі дыбыстық өзгерістермен беріледі, бірақ негізгі бір түбірден тарағаны байқалады.

1.І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975.

2.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1975

3.М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1992.

4.М.Қараев. Қазақ тілі, А., 1993.

5.М.Серғалиев, Ш.Бектұров. Қазақ тілі, А., 1991.

6.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1984.

7.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967.

8. Ғ.Мұсабаев. Современный казахском язык, А., 1974.

9.І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1977

10.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы, А., 1972.

11.Э. Севортян. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі, М., 1974

12.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, М., 1974

13.Көне түркі сөздігі, А., 1969

14.Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз екі сөз, А., 1989

15.Ә.Әбдірахманов. Этимология және топономика, А., 1976

16.А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А., 1992

17.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы, А., 1992

1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.

2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.

3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.

4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.

5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967

6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991
24 – сабақ.12-апта

1. Қазақ тіліндегі «қазақ» сөзінің этимологиясы

2.Сабақ түрі:Сұрақ-жауап.

3.Сұрақтары:

1. 
   Сөздің этимологиясы туралы түсінік
   
2. 
   «Қазақ» сөзінің анықтамасы
   
3. 
   Абайдың қазақ туралы пікірі
   
4. 
   М.Ақынжановтың тұжырымы
   
5. 
   Ә. Қайдардың пікірі
   
6. 
   Этимология туралы Ә.Нұрмкағабетовтың зерттеуі
   
7. 
   «Көз майы», «Салар» сөздерінің шығу төркіні
   
8. 
   Ә.Әбдірахмановтың топонимикалық еңбегі
   

Сөздердің этимологиясын ашудың Тіл білімінде ең қиын мәселенің бірі екендігі ғылыми еңбектерде айтылып та, жазылып та жүр. Сонау көне замандарда қалыптасқан атаулардың қазіргі күнде қандай элементтерден құралғандығын қазіргі күннің тұрғысынан тап басып айту қиын. Солай десек те, сөздің этимологиясына Тіл білімінде ерекше назар аударылады. Себебі есте жоқ ескі заманның жемісі болып келетін бірсыпыра сөздердің қазіргі күнде түп төркінін ажырату оңай емес. «Қазақ» сөзі туралы да әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Бір кезде мектеп оқулықтарында «қазақ» сөзіне «өз елінен безген, еркін жүретін адам» деген мағыналар телінді. «Қазақ» деген «Ақ Қаз», «Аққу» деген де мағынаға ие болған деген жорамалдар да тіл білімінде орын алған. Осылардың ішінде ең басымы, ең шындыққа жақын пікір деп М. Ақынжановтың «Қазақтың тегі туралы» атты еңбегінен табамыз. Онда «қазақ» «қас сақ» - нағыз сақ деген өздерден құралған делінген.

Абайдың «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» деген сөзінде «Араптар көшпелі халықтарды «хибан» деп атапты. «Хибан» дегені кигіз шатырмен жүруші дегені көшпелі халқы бар екен,соған ұқсатып айтқан екен. Сол уақыттың бір ханы көшіп келе жатқанда бұлардың тіркеулі түйесін көріп, «міне мыналар гынымен қазақ» екен депті, әдейі қайтқан қазға ұқсайды – ақ екен деп. Сонымен бұлар өзін - өзі де, өзге жұрттар да қазақ атап кетіпті, бұрын өздерін «ұлыс» дейді екен деп жүре береді екен. Сол күнін «ұлыстың ұлы күні» дейді екен. ... Бұл күнде бұл сөз құрбан айтына айтылады, ол уақытта жаңа дінге кірген соң бір бұхарадан басқа шаһарлардың да, жер - сулардың да, халықтың да бұрынғы аттарын бұзыпты. Сондықтан да болғанда ұқсайды. Әйтеуір сонан қазақ аталыпты».
4.Бақылау сұрақтары:

1. 
   Сөздің этимологиясы туралы түсінік
   

1. 
   «Қазақ» сөзінің анықтамасы
   
2. 
   Абайдың қазақ туралы пікірі
   
3. 
   М.Ақынжановтың тұжырымы
   
4. 
   Ә. Қайдардың пікірі
   

1. 
   Үйде орындап келген тапсырманы талдау
   
2. 
   Қазір бір сөзге ойнаған түбірлер
   
3. 
   Қазір бір сөзге айналған түбірлер
   
4. 
   «Қазақ» сөзінің шығу тегі туралы пікірлерді жинақтау
   

1.І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975.

2.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1975

3.М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1992.

4.М.Қараев. Қазақ тілі, А., 1993.

5.М.Серғалиев, Ш.Бектұров. Қазақ тілі, А., 1991.

6.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1984.

7.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967.

8. Ғ.Мұсабаев. Современный казахском язык, А., 1974.

9.І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1977

10.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы, А., 1972.

11.Э. Севортян. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі, М., 1974

12.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, М., 1974

13.Көне түркі сөздігі, А., 1969

14.Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз екі сөз, А., 1989

15.Ә.Әбдірахманов. Этимология және топономика, А., 1976

16.А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А., 1992

17.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы, А., 1992

1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.

2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.

3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.

4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.

5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967

6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991
25 – сабақ. 13-апта

1. А. Байтұрсынов еңбектеріндегі лингвистикалық терминдер және олардың қазіргі кездегі қолданысы

2.Сабақ түрі:Конспект.

3.Конспект сұрақтары:

1. 
   Термин туралы түсінік
   
2. 
   Терминнің белгілері
   
3. 
   А. Байтұрсынов ұстанымы
   
4. 
   А. Байтұрсынов және фонетика
   
5. 
   А. Байтұрсынов және морфолгия
   
6. 
   Синтаксис және А. Байтұрсынов
   
7. 
   Термин және қазақ сөздері
   
8. 
   Интернационалдық сөздерді қолдану
   
9. 
   А. Байтұрсынов және әдебиет
   

А. Байтұрыснов - қазақ халқының әлеуметтік өмірі мен мәдениетінде Қазақ төңкерісіне дейін де, одан кейін де аянбай адал қызмет еткен әрі қайраткер, үлкен талант иесі, тарихта орны айрықша тұлға. Мұхтар Әуезовтің сөзімен айтқанда, қазақ халқының «рухани көсемі» болған. А. Байтұрсыновтың еңбегін және бір тұрғыдан ерекше атау керек: ол – термин жасаудағы іс - әрекеті. Ғалым қазақ тілі фонетикасы мен грамматиксына қатысты категориялардың әрқайсысына қосымша термин ұсынды. Осы күнгі қолданып жүрген зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, сөйлем, қартпа сөз, қыстырма сөз, леп белгісі, сұрау белгісі деген т.б. сан алуан лингвистикалық ғылыми терминдердің баршасы А. Байтұрсыновтікі. Бұлардың барлығы дерлік қазақ сөзінің не байырғы мағынасын жаңғырту (өзгерту), не жаңа тұлғадағы сөз жасау арқылы дүниеге келген атаулар, көбі, жасанды сөздер. Сонылығына, жасандылығына қарамастан, әрқайсысы сол өзі атап тұрған тілдік категорияны дәл білдіретін термин («пән сөзі») болып шыққан. Бұлардың өте сәтті жасалғандығын күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан өміршеңдігі дәлелдейді.

Байтұрсынов терминология мәселесіне қатты назар аударған. Ол тек тілі білімі саласы емес, әдебиеттанудың да көптеген терминдерін жасағаны мәлім. Бұлар да өте сәтті шыққан, қонымды атаулар болды. Сондықтан олар да күні бүгінге дейін қолданыс тауып келеді. Тіпті ұмыт болған кейбіреулері қайтадан өмірге келтіріліп отыр. Ғылымның тек осы екі саласы емес, жалпы мәдениетке, тарихқа қатысты әлеуметтік терминдердің де көпшілігі Байтұрсынов қаламынан тауып, қазір авторы ұмытылып, жалпы халықтық кәнігі сөздер болып кеткенін де айту ләзім. Бұл салаларда оның термин жасаудағы ұстаған негізгі принципі – ең алдымен қазақ тілінің өз мүмкіншіліктерін пайдалану болады. Кезінде А. Байтұрсыновты жау етіп танытуға күш салғандардың оған тағатын айыптарының бірі – «Байтұрсынов термин жасауда пуристік бағыт ұстады, яғни қазақ тіліне орыс сөздерімен интернационалдық терминдерді жолатпауға тырысты» деген пікір болатын.

4.Бақылау сұрақтары:

1. 
   Термин туралы түсінік
   
2. 
   Терминнің белгілері
   
3. 
   А. Байтұрсынов ұстанымы
   
4. 
   А. Байтұрсынов және фонетика
   
5. 
   А. Байтұрсынов және морфолгия
   
6. 
   Синтаксис және А. Байтұрсынов
   
7. 
   Термин және қазақ сөздері
   
8. 
   Интернационалдық сөздерді қолдану
   
9. 
   А. Байтұрсынов және әдебиет
   
10. 
    Әдебиеттанытқыш пен тіл білімі
    

1.І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975.

2.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1975

3.М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1992.

4.М.Қараев. Қазақ тілі, А., 1993.

5.М.Серғалиев, Ш.Бектұров. Қазақ тілі, А., 1991.

6.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1984.

7.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967.

8. Ғ.Мұсабаев. Современный казахском язык, А., 1974.

9.І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1977

10.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы, А., 1972.

11.Э. Севортян. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі, М., 1974

12.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, М., 1974

13.Көне түркі сөздігі, А., 1969

14.Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз екі сөз, А., 1989

15.Ә.Әбдірахманов. Этимология және топономика, А., 1976

16.А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А., 1992

17.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы, А., 1992

1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.

2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.

3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.

4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.

5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967

6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991

26. 
    -сабақ. 13-апта
    

1. 
   Лексика туралы түсінік
   
2. 
   Лексиканың баю жолдары
   
3. 
   Қазақ тілі және орыс тілі
   
4. 
   Араб тілі мен қазақ тілі
   
5. 
   Парсы тілі мен қазақ тілі
   
6. 
   Тәжік тілінен енген сөздер
   
7. 
   Қазақ тілі және интернационалдық сөздер
   
8. 
   Тіларалық байланыстың мәні
   
9. 
   Орыс тілі мен француз тілі
   
10. 
    «Парламент» қай елдің сөзі
    

Қай тілдің лексикасы болсын, қоғам мен ғылымның дамуына байланысты жаңа сөздермен молығып отырады. Кез келген тіл өзінде жоқ сөздерді басқа тілдерден алып, толығып отырады. Мысалы, орыс тілінің көптеген сөздері ағылшын, неміс, түркі тілдерінен алынған. Одан орыс тілі зиян көріп отырған жоқ. Сол сияқты өзбек тілінің де 20 пайызға жуығы тәжік сөздері болып сіңісіп кеткен. Мысалы: гушт, кәлла сияқты сөздер еңбектің өз сөзіндей болып қолданылып жүр. Сонау ерте кезде қазақ тіліне де араб, парсы, иран тілдерінен біршама сөздер енген. Қазір ол сөздер қазақтың төл сөздеріндей болып сіңісіп кеткен. Солақай саясаттың салқынымен бір кезде орыс тіліне түркі тілдерінен сөздер енген деуді айтпайтын едік. Ғылым саласында ұлттың үлкен – кішілігіне қармастан, бір тілден екінші тілге сөздер ауысып отырады. Орыс тіліне түркі тілдерінен құрт, қамыс, қорған, қымыз т.б. сөздер енген, сол арқылы орыс тілінің сөздік құрамына бірсыпыра сөздер еніп, ол тілдің байлығын артуына түскен. Сөздердің белгілі бір ұғымның аты екенін ескерсек, өзінде жоқ атауларды өзіне қабылдап отырудан ешбір тіл ұтпаса, ұтылмайтыны анық. Сондықтан тіларалық байланыстың мол болғандығы адамзатқа жан – жақты пайдалы екндігі өмірде дәлелденген жай екендігі белгілі.

1.Басқа тілден сөз алудың себебі

2. Сөз ауысудың пайдасы

3. Сөз ауысудың сөздік құрамға қатысы

4. Тілдің өзіндік ерекшелігі

5. Сөз және аударма

6. Тілдер арасындағы байланыс

7. Тіларалық байланыстың тиімділігі.

1.І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975.

2.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1975

3.М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1992.

4.М.Қараев. Қазақ тілі, А., 1993.

5.М.Серғалиев, Ш.Бектұров. Қазақ тілі, А., 1991.

6.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1984.

7.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967.

8. Ғ.Мұсабаев. Современный казахском язык, А., 1974.

9.І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1977

10.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы, А., 1972.

11.Э. Севортян. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі, М., 1974

12.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, М., 1974

13.Көне түркі сөздігі, А., 1969

14.Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз екі сөз, А., 1989

15.Ә.Әбдірахманов. Этимология және топономика, А., 1976

16.А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А., 1992

17.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы, А., 1992

1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.

2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.

3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.

4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.

5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967

6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991

26. 
    – сабақ.14-апта
    
    1. 
       М. Жүсіп шығармаларындағы афоризмдер (Абай)
       

1. 
   Афоризм туралы түсінік
   
2. 
   Афоризм және мақал – мәтел
   
3. 
   Психология, этика
   
4. 
   Философия, этика
   
5. 
   Эстетика
   
6. 
   Әдебиет
   
7. 
   Сатиралық сөздер
   
8. 
   Абай афоризмдерінің туу негіздері
   
9. 
   Абайды танудың жайымен міндеттері
   

Абай шығармаларындағы тәрбиелік мән – мағынасы терең, адамгершілік мақсат – мұраттарын білдіретін ой толғаныстары арнайы талданып, жаңа қырынан ашылады.

Ұлы ақынның эстетикалық, этикалық, психологиялық, имандылық туралы айтқан нақыл, қанатты сөздері, ой айшықтары іріктеліп, арнайы берілді. Автордың асыл мұрасын зерттеудегі тың ізденістері мен толғаныстары да оқырман зердесіне ұялайды. Ақын афоризмдерін түрлі тақырыптарға бөліп қарастырған жөн. «Педагогика, мораль» тақырыбына мына сияқты афоризмдерді ендіруге болады:

Артық ғылым кітапта,

Ерінбей қып көруге.

Әр елдің тілін, өнерін білген кісі онымен бірдейлік пікірлесе алады, аса арсыздана жалынбайды.

Әсемпаз болма әрнеге,

Өнерпаз болсаң әрқалан!

Сен де бір кірпіш дүниеге,

Кетігін тап та, бар қалам!

Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім.

Бір ғалымды көрсеңіз

Ондай болмақ қайда деп,

Айтпа білім сүйсеңіз.

Білімдіден - хайуандық

Біреуден біреу артылса,

Өнер өлшеніп тартылса

Оқыған, білген, білген – ақ,

Надан – надан – ақ сан қылса.

Бір ғылымнан басқаның ,

Кеселі көп асқанға

Ғылым болмай немене,

Балалықты қисаңыз
Ғылым таппай мақтанба,

Орын таппай баптанба

Дүние де өзі, мал да өзі

Ғылымға көңіл бөлсеңіз
Надандық - ғылым – білімнің жоқтығы.
Оқыған білер әр сөзді,

Надандық болмас ақ көзді

Жамандықтан жиренсең

Ашыларсың жылма – жыл.

Біреу үішн үйренсең,

Біреу білмей, сен білсең,

Білгеніңнің бірі – жұт.

Өзі өнерсіз өмірден тез суытар, ойлаған жолаушыдай бос қалғанын.
Пайда ойлама, ар ойла

Талап қыл артық білуге

1. 
   Афоризм туралы түсінік
   
2. 
   Афоризм және мақал – мәтел
   
3. 
   Психология, этика
   
4. 
   Философия, этика
   
5. 
   Эстетика
   
6. 
   Әдебиет
   
7. 
   Сатиралық сөздер
   
8. 
   Абай афоризмдерінің туу негіздері
   
9. 
   Абайды танудың жайымен міндеттері
   

11.Кітаби тіл элементтерінің қызметті