№ 29 ОБСӨЖ ОБСӨЖ тақырыбы

№ 29 ОБСӨЖ

ОБСӨЖ тақырыбы:

ОБСӨЖ жоспары:

24. 
    Вирустардың құрылымы
    
25. 
    Капсидтер
    
26. 
    Нуклеин қышқылы
    
27. 
    Сыртқы қабықшасы
    
28. 
    Иммунология және аурулар.
    

ОБСӨЖ мақсаты:

1. 
   Гусев М.В., Минеев Л.А. Микробиология.- М.: Изд-во Москва ун-та, 1985.
   
2. 
   Колешко О.И. Микробиология.-Минск:Бышэйшая школа, 1977.
   
3. 
   Кратки определитель бактерий Берги.-М.: Мир, 1980.
   
4. 
   Мищустин Е.Н., Емцев В.Т. Микробиология. –М.: Колос, 1878.
   
5. 
   Дарқанбаев Т.Б., Шоқанов Н.Қ. Микробиология және вирусология негіздері. Алматы, “Қайнар”, 1982.
   
1. 
   Шоқанов Қ.Н. Микробиология. Алматы, “Санат”,1997.
   
2. 
   Құлдыбаев М. Ауыл щаруашылық микробиологиясы. Алматы, “Білім”,1994.
   
3. 
   Генкель П.А. Микробиология с оснсвами вирусологии. Учеб. Пособие для студентов.
   
4. 
   б )қосымша әдебиеттер
   
5. 
   Аристовская Т.В. Микробиология процессов почвообразования. –Л.: Наука,1980.
   
6. 
   Биотехнология.-М.: Наука,1984.
   
7. 
   Блохина И.Н., Леванова Г.Ф. Генсистематика бактерии.-М.: Наука, 1976.
   
8. 
   Громов Б.В. Строение бактерий.-Л.: Изд-во Ленингр. Ун-та,1985.
   

ОБСӨЖ мазмұны:

Бұларға бактерияларға қарағанда анағұлым усақ, құлысы қарапайым организімдер. Жай микроокопен көруге болмайды. Оларды 1892 жылы Ивановский ашқын болатны. Ол зақымдалған темекі жапырағын әбден езіп, әдеттегі оынң сүзіндері мен бірге кетпейтінін бойқады. Осы сүзіндіні сау темені өсімдігіне жұтырса, ол қайтадан ауруға шалдығатыны анықтады. Бұл организимдерді Д.И. Ивановский латынша вирустар, яғни “y” деп атады. Қазір бірнеше мың есе ұлғайтып көрсететін микроскоптың құрастылуы вирустардан және зерттеуге мүмкіндік туғызды.

Қүрүстар egnо, цитпиназма, клетка қабықшасы өзара жекеленбеген. Олардың мөлшері 10-нан 350 тм-ға дейін барады.

Вирустардың негізгі қасиеттері-олар микробтардан да өте усақ: соның салдарынан бактериялар өтпейтін арнаулы сүзгілерден териялар лабараторяида қолдан жасалған қөректік ортада өсіп дамымайды: ек тірі клеткадан ғана тіршілік етеді: түрлі, түрлі тірі немесе структурасы алдын ала бұзылып, ұнтақталған тканьдерде, тауық жұмыртқасында өніп-өс алады. Кейбір вирустардың кристалл түзетін де қасиеті бар.

300 мың есе ұлғайтып көрсететін электрондық микроскоппен қарағанда вирустардың өзіндік ерекшеліктері байқалады, оны помимортық қасиет деп атады. Соның нәтижесінде табаиғаттағы шар тәрізді түлері анықталуы. Олардың химиялық құрамы РИК-дан ( Жебенуклетка қышықылы ) құраған нуклеопротентерден тұрады. Сонымен қатар клетка құрамына енетін ферменттері бар белокты қабықшалары-копсидтер болады. Осы қабықша вирустардың нуклин қышқылдарын сыртқы тұрады. Ал вирустардың кейбір түрлерінде белок пен нуклин қышқылдарынан басқа түрлір углеводаротар, май текті заттар, рибофлевин ( витамин) биотин және тез молекулалары кездеседі. Жалпы вирустар тек тірі клеткада ғана өніп-өсіп, көбейе алады.

Вирустардың химиялық құрлымы.

Вирустар дүниесі өздерінің құрлымына көлемініе, пішінеіне және химиялық құрамына мәкес әр түрлі болады. Marple- грек тілінен алған, пішін, бейне, түр деген сөз. Вирустардың мынандай түрлері бар.

1. Икосаэдрлық ( гекосоэрдр-20қырлы) немесе куб сияқты. Мал мен адамның жұқпалы ауруын тарататын вирустардлың негізгі көпшілігінің түрі осындай болады.

2. Вирустардың таяқша немесе цилиндр тәрізді түрлері ( оларға: радовирустар, өсіидік вирустарыв жатады)

3. еферикалық немесе дөңгелек шар тәрізді түрлері (олар парамиовирустар, ортамиксовирустар, ретравирустар т.б. жатады)

4. Сперматозайдқа уқсас түрлері-олар бактериолготар- бектерилардың вирустары

5. жіп тәріздес оралған түрлері

Кейбір бактериорогтардың кездеседі

6.Сопақша түрлері кейбір өсімдіктер вирустарды кездеседі.

Вирустардың мөлшері де әр түрлі болады.

1.Өте ұқсас вирустар : олардың мөлшері 20-30 нм (парвовирустар, пикорнавирустар)

2. Үлкендігі орташа вирустар : мөлшері 50-150 нм (тогавирустар, ортомиксовирустар, ретровирустар, аденовирустар)

3. Ірі вирустар : олардың мөлшері майда бактерияларға жетіп қалады. (поксовирустар 200-350 нм)

Жануарлар вирустары өздерінің құрамына сәйкес жай қарапайым (қабықшасыз) немесе күрделі (қабықшалы) болып екіге бөлінеді.

Жай вирустардың құрамында тек нуклеин қышқылы мен белок қана болады. Қабықшаның құрамында көмірсулар, липидтер,келентар болады.

2. Вирустардың қандай түрі болмасын (жай және күрделі) олардың генетикалық материалы вирустың тек ортасында ғана болады. Оларды “нуклеоуд” деп аталады. Жоғарыда айтылғандай вирустардың клеткалардан ерекшелігі – вирустарда нуклеин қышқылының тек бір түрі ғана болады. РНК немесе ДНК нуклеид қышқылы сыртынан қабықпен қоршалған, ол қабат “капсид” (латын тілінен сарsa – қан, тыс деген сөзінен алынған) деп аталады. Капсид ақ заттан тұрады. Нуклеин қышқылын сол тосқы қабатымен қосып “нуклеокапсид”, “вирион” деген ұғымымен бірдей.

1. Куб тәрізді немесе глюкодралық симметрия. Бұл симметрияның құрамы 20қырлы көп бұрышқа ұқсайды, яғни өзара бірдей 20үшбұрыштан тұрады. Әрбір үшбұрыштың қабырғасы, төбесі және (қырлы) қыры бар. Капсомерлер екіден (димер), үштен (тример), төрттен (квадример), бестен (…….), алтыдан (гексомер) өзара бірігіп вирусқа белгілі бір пішін береді, вирустар осыған сәйкес әр түрлі болады. Куб тәрізді симметриядан тұратын вирустардың көбінің сыртқы қабықшасы жоқ (оларға иридовирустар, адемовирустар, паповавирустар, реовирустар, калицивирустар, парвовирустар жатады).

2. Симметрияның спираль тәрізді немесе бұрама түрі. Мұндай жағдайда белок молекулалары нуклеин қышқылының ұзын бойы оралып спираль сияқты орналасады. Айтылған симметрия вирустарға түтікшеге ұқсас пішін береді. Айта кететін бір жағдай, мұндай вирустардың белоктарының өзара белгілі бір қалыппен жиналу ерекшелігі бар. Соның арқасында біркелкі полипептид тізбегінен дұрыс орналасқан капсид пайда болады. Бұл жаңалықты бірнеше рет 50-ші жылдары темекі ауаруның вирусын зерттеген ғалымдар Шралем Иен Френкель Конрот ашты. Осындай орналасу ерекшеліктері генетикалық материалдың аса үнемі жұмсалуына мүмкіндік береді.

Ақзат молекулаларының спираль тәрізді орналасуы мына жағдайларға байланысты.

а) спираль айналымына, демек 1 толық айналымға сәйкес.

б) бір айналымға келетін бөліктер санына сәйкес.

в) екі бөліктің ара қышықтығына сәйкес.

3. Симметрияның күрделі түрі (поксвирустар, ретровирустар т.б)

Вирустардағы симметрия түрі сол вирусқа ғана тән қасиет болып есептеледі.

Вирустар құрамындағы ақзаттар бактерия, өсімдік пен жануарлар белоктары сияқты 20амин қышқылынан тұрады. Полипептид тізбектеріндегі белок молекуласындағы 200-300-ге дейін амин қышқылы әр түрлі байланыстарда кездеседі және ондай белоктардың молекулалық салмағы өте жоғары болады.

Әрбір аминқышқылында сілтілік (аминдық) топ - (NH₂) –және қышқылдық (карбоксильдік) топ (СООН) бар. Олардың өзара пептидтік (NH₂ -COOH) байланысы болады.

1950 жылы Фридих Венгер (екі рет Нобель сыйлыған алған) инсумен деген құрамын анықтады. Ол белок және өзара дисульфидтік байланыспен бірігеді. Екі тізбекті Б₂ амин қышқылы бар екен.

Аминқышқылдарының полипептид тізбегінде орналасу жүйесін белок молекуласының “алғаш құрылымы” деп атайды. Осындай белоктың алғашқы құрылымы нәсілдік қасиетті сақтайды. Ал, егер бір аминқышқылын өзгертіп не орнын ауыстырса, онда белоктың қасиеті өзгеріп, жаңа белок пайда болады.

Кейбір ферменттер вирустарға ғана тән, олар клеткаларда вирустың әсерінен пайда болады және вирустардың нәсілдік қасиетіне сәйкес келеді. Мұндай ферменттер пикорнафирустарда, тогавирустарда, парвовирустарда және т.б. кездеседі. Зақымдалған клеткадағы күрделі процестерге – транскрипция, репликация және басқа да арнаулы биохимиялық реакцияларға әсер етеді.

3. Вирустардың нуклеин қышқылы. Вирустардың клеткалардан ерекшелігі, оларда нуклеинқышқылынан тек бір түрі ғана ДНҚ немесе РНҚ кездеседі. Ал торшаларды ДНҚ мен РНҚ-ның екеуі де болады. Вирустардың нуклеин қышқылының химиялық құрамы белоктарға ұқсас. Олар оттегі, сутегі, көмір және фосфордан тұрады. Нуклеин қышқылдары да полимерлерден тұрады. Ол полимерлер 3 түрлі химиялық заттан тұрады :

1. азотты негіздер : пурин немесе пиримидин

2. қант қалдығы – пентоза

3. фосфор қышқылының қалдығы.
Бақылау сұрақтары:

1. Вирустар туралы ілім?

2. Белок молекуласында өте күрделі ферменттер?

3. Вирустардың клеткалардан ерекшелігі?

4. Аминқышқылдарының орналасу белгілері?

5. Фридих Венгер анықтаған инсумен құрамы?

6. Ақзат молекулаларының спираль тәрізді орналасуы?

7. Вирустардың химиялық құрлымы?