ПӘнінің ОҚу- әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар

«Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы»

СЕМЕЙ

2 Дәрістер

3 Тәжірибелік сабақтар

4 Курстық жұмыс (жоба)

№1 модуль. Сөзжасам пәні, оның зерттеу нысандары. Сөзжасамның тілдің басқа салаларымен байланысы.

№1дәріс тақырыбы: Сөзжасам - тіл білімінің жеке саласы.

1. Сөзжасамның тіл білімінің дербес саласы екені.

2. Сөзжасам жүйесін зерттеуші ғалымдар және олардың еңбектері.

3.Сөзжасамның тіл білімінің негізгі салаларымен байланыстылығы.

Сөзжасамның тіл білімінің дербес саласы болып танылу оның өзіндік зерттеу нысаны болумен байланысты. Сөзжасам тілдің сөзжасам жүйесін, сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасам заңдылықтарын, сөзжасамның амал-тәсілдерін, сөзжасам арқылы жасалған туынды сөздерді, әр сөз табының сөзжасамын т.б мәселерді зерттейді яғни тілдің сөзжасам жүйесін зерттейді.

Сөзжасам мәселесі туралы ғалымдар зерттеулері қазақ тілі ғалымдарына да әсер етті, осы мәселені зерттеуге игі ықпал жасады. 1984-1988 жылдары академияның тіл білімі институтының грамматика бөлімінің қызметкерлері сөзжасам мәселесін арнайы зерттеді. Зертеудің нәтижесінде 1989 жылы “Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы” деген атпен монография болып шықты. Бұл сөзжасам мәселесін жаңа тұрғыдан зерттеген зерттеудің нәтижесі болды. Сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы болып танылуы оның тіл білімінің басқа салаларымен байланысын жоққа шығармайды. Тіл білімінің салаларының ішінен сөзжасамның морфологиямен байланысы ертеден-ақ назарға іліккен. Сондықтан да сөзжасам соңғы кезге дейін көп тілде морфологияның құрамында қаралып келеді. Бұл екі саланың байланысты болатын себебі екеуі де сөздің ең кішкене бөлшегі морфемамен байланысты. Сөзжасам мен синтаксистің байланысы да тілде белгілі орын алады. Сөзжасам нәтижесінде жасалған туынды сөздер сөздік қорға қосылып, тілдегі басқа сөздер сияқты лексикологияның зерттеу нысанасына түседі.

1.Сөзжасам тіл білімінің дербес саласы екендігінің себептері қандай?

2.Сөзжасам нені зерттейді?

3.Сөзжасам тілдің басқа салаларымен байланысты ма ?

1.Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. -Алматы, 2002.

2.Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. –Алматы, 1999.

3.Салқынбай А. Қазақ тілі сөзжасамы. –Алматы, 2003.

4.Бейсембайқызы З. Сөзжасам пәнін модуль бойынша оқыту.-А., 2000.

5.Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, 1989ж.

6.Қалиев Ғ. Қазақ тілінің сөзжасам мәселелері. Алматы, 2002ж.
2 дәріс тақырыбы: Сөзжасамдық тәсілдер

1.Қазақ тіліндегі сөзжасамның қалыптасқан тәсілдері

2.Сөзжасамның синтетикалық тәсілінің сөзжасамда алатыны орны.
3.Сөзжасамның аналитикалық тәсілі

4.Сөзжасамның лексика-семантикалық тәсілі

1) сөзқосым, 2) қосарлау, 3) тіркестіру, 4) қысқарту сияқты аналитикалық тәсілдің төрт түрі бар.Бұлардың әрқайсысы да тілдің сөзжасамында өнімді қызмет атқарады, олар арқылы жасалған туынды күрделі сөздер тілде ете мол.

Сөзжасамның лексика-семантикалык тәсілі. Лексика-семантикалық тәсіл арқылы, зат есімге заттану арқылы көшкен сөздер өте көп: бүлдірген, ағарған, қорған,қамал, айтыс, қоршау, ақ, асар, жетісі, екпін, тіл т.б.
Лексика-семантикалык тәсіл арқылы сөздің жаңа мағынаға көшуіне байланысты сөз бір сөз табынан екінші сөз табына ауысады, оны ғылымда конверсия деп атайды. Конверсия жолымен жаңа сөздің жасалуы - өте көп тараған тәсіл, оның ішкі ерекшеліктері де бар. Сөздің жаңа мағынаға ие болуы, сол арқылы басқа сөз табына көшуі түрлі жолмен іске асады. Оның ішінде ғылымда заттану (субстантивация)-тілдерге кең тараған түрі. Ал заттану - көбіне ықшамдау зандылығына байланысты болатын қүбылыс.

Бақылау сұрақтары:

1.Сөзжасамдық тәсілдер дегеніміз не?

2. Қазақ тілінің сөзжасамның қандай негізгі тәсілдері бар?

3. Сөзжасамның синтетикалық тәсіліне қандай белгілер тән ?

4.Сөзжасамның аналитикалық тәсілі дегеніміз не?
5.Сөзжасамның лексика-семантикалык тәсілі қалай жасалады?
Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. -Алматы, 2002.

2. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. –Алматы, 1999.

3. Салқынбай А. Қазақ тілі сөзжасамы. –Алматы, 2003.

4. Бейсембайқызы З. Сөзжасам пәнін модуль бойынша оқыту.-А., 2000.

5. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, 1989ж.

2. Сөзжасамдық ұя ұғымы.

3. Сөзжасамдық тұлға-сөзжасамның негізгі ұғымы.

4. Сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық тип ұғымдары.

5. Сөзжасамдық үлгі-сөзжасамның негізгі ұғымының бірі.
Сөзжасамның негізгі теориялық ұғымдарына сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық парадигматика мен синтагматика, сөзжасамдық үлгі мен тип, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық мағына, туынды сөз, негіз сөз, екіншілік мағына, сөзжасамдық мағына жатады.
Туынды сөздер деп сөзжасамдық тәсіл арқылы сөзжасамдық бірліктердің бір-бірімен қарым-қатысқа түсуінен жасалған сөздер айтылады. Мысалы, толқын, білім, сұрақ, бозар, көгер, алып кел т.б.

Сөзжасамдық ұя - сөзжасамның негізгі ұғымы. Сөзжасамдық ұя дегеніміз-жаңа сөзжасамдарға негіз болатын, ортақ, өзек мағына қалыптастыратын сөздердің жиынтығы. Сөзжасамдық тұлға-сөзжасамның негізгі ұғымы. Сөзжасауға қатысатын ерекше тұлғалық және семантикалық суффикс түрінде де болуы ықтимал. Сөзжасамдық мағына – сөзжасамдық үдерісте қалыптасқан туынды мағына. Сөзжасамдық тип деп бір сөз табынан белгілі бір жұрнақ арқылы жасалған ұқсас мағыналы туынды сөздердің жасалуы аталады. Сөзжасамдық үлгі-сөзжасамның негізгі ұғымының бірі. Сөзжасамдық үлгіні анықтауда мынадай белгілерге сүйену керек:негіз сөздің қай сөз табына жататыны; негіз сөз бен туынды сөздің семантикалық арақатынасы;сөз тудырушы негіз сөз бен сөзжасамдық тұлғаның сыртқы формасы мен туынды сөздің сыртқы формасының сәйкес келуі; Мысалы:келе-шек, бола-шақ; оқу-шы, жүргізу-ші, жазу-шы т.б. Сөзжасамдық тізбек-бір сөзжасамдық ұядан немесе негізгі сөзден тараған туынды сөздер тізбегі, яғни бір түбірден тараған бірінен-бірі тікелей туындайтын, біріне-бірі негіз болатын негізді сөздердің тобы.

1. Туынды сөздер дегеніміз не?

2. Сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тұлға қалай жасалады?

3. Сөзжасамдық тип, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық тарам дегеніміз не?

1. Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. -Алматы, 2002.

2. Салқынбай А. Қазақ тілі сөзжасамы. –Алматы, 2003.

3. Бейсембайқызы З. Сөзжасам пәнін модуль бойынша оқыту.-А., 2000.

4. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, 1989ж.

5. Қалиев Ғ. Қазақ тілінің сөзжасам мәселелері. Алматы, 20002ж.

1. Сөзжасамдық тізбек

2.Сөзжасамдық тарам

3. Сөзжасамдық саты

Сөзжасамдық ұяның мүшелерінің негізгілерінің бірі - сөзжасамдық тізбек. Қазақ тіл білімінде сөзжасамдық тізбек мәселесі тұңғыш рет ілгеріде аталған "Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі" атты монографияда көтерілді, сөзжасамдық тізбек термині ғылыми айналымға алғаш сонда түсті. Бір түбірден тараған, біріне-бірі негіз болатын негізді сөздердің тобы сезжасамдық тізбек деп аталады. Сөзжасамдык тізбектің қайсысын алсақ та, оның құрамындағы туынды түбірлер бір түп негіз сөзден бастау алады. Олай болса, тізбек атаулы түп негіз сөзден өрбиді, яғни сөзжасамдық тізбектің құрамында міндетті түрде түп негіз сөз болуы шарт. Түп негіз сөзсіз сөзжасамдық тізбек болмайды, түп негіз сөз сөзжасамдық тізбектің негізгі мүшесі. Сөзжасамдық тізбектің келесі мүшесі - түп негіз сөзден жасалған туынды түбір сөздер. Тізбектің құрамындағы туынды сөз біреу де, бірнешеуде бола береді. Мысалы, жұп-жұптық; жыр-жырла-жырлас;зар-зарла-зарлат-зарлатқыз. Осы мысалдағы 1 -тізбекте бір ғана туынды сөз бар, 2-тізбекте екі туынды түбір, 3-тізбекте үш туынды түбір бар. Бұл туынды сөздердін санының тізбекте түрлі болатынын көрсетті. Сонда тізбектегі түп негіз сездің саны тұрақты болады да, туынды сөздің саны тұрақсыз болатыны анықталды. Бұл екеуі де - сөзжасамдық тізбектің негізгі мүшелері.

Сөзжасамдық саты деп негіз сөз бен сөзжасамдық жұрнақтан тұратын сөзжасамдық ұядағы туынды түбірлердің жасалу ретін білдіретін тілдік бірлік аталады. Сөзжасамдық тарам (парадигма) деп тік қатардағы бір сатыда бір негіз сөзден өрбіген туынды сөздердің жиынтығы аталады.

1. Сөзжасамдық тізбек дегеніміз не?

2. Сөзжасамдық тарам дегеніміз не?

3. Сөзжасамдық тарам дегеніміз не?

1. Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. -Алматы, 2002.

2. Салқынбай А. Қазақ тілі сөзжасамы. –Алматы, 2003.

3. Бейсембайқызы З. Сөзжасам пәнін модуль бойынша оқыту.-А., 2000.

4. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, 1989ж.

5. Қалиев Ғ. Қазақ тілінің сөзжасам мәселелері. Алматы, 20002ж.

5 дәріс тақырыбы: Грамматиканың зерттеу нысаны, салалары, зерттеу мақсатына қарай грамматиканың түрлері.

2. Зерттеу мақсатына қарай грамматиканың түрлері.

3. Қазақ тілі морфологиясының зерттелу тарихы, қазіргі жай-күйі.
Грамматика — тілдің грамматикалык құрылысын зерттейтін ғылым. Адам ойды білдіру үшін ойын жеткізуге кажет сөздерді қолданады, бірақ жеке сөздер байланысты ойды білдіре алмайды. Байланысты ойды білдіру үшін, сөздер грамматикалық құрылыс бойынша бір-бірімен байланысады. Сөздерді бір-бірімен байланыстыратын заңдылықтарды грамматиканың морфология саласы зерттейді. Демек, морфология деп тілдің морфологиялық құрылысын зерттейтін ғылым, яғни сөздің грамматикалық түрлену сипатын зерттейтін ғылым аталады. Синтаксис сөз тіркесін, сөздердің өзара байланысу формаларын, сөйлемді т.б. зерттейтін ғылым.Тіл-тілдің өзара бір-бірімен байланысты екі жағы болады. Оның бірі-тілдің сөздік, екіншісі-тілдің грамматикалық жақтары. Сөздің грамматикалық қасиеті сөздің сыртқы тұлғасы арқылы да, оның мағынасы арқылы да көрінеді. Сөздің грамматикалық мағынасы, ол мағынаны білдіретін көрсеткіштері морфологияның мәселесіне жатады.

Сөздің грамматикалық мағынасы да, ол мағынаны білдіретін көрсеткіштері де сөздердің мағыналық топтарына байлаулы болады. Сондықтан морфология сөз таптарын да зерттейді. Грамматиканың екі бөлімі бар, олар: морфология мен синтаксис. Грамматиканың бұл екі саласы бір-бірімен тығыз байланысты. Зерттеу мақсатына қарай грамматика салыстырмалы, салғастырмалы, тарихи, сипаттамалы деген түрлерге бөлінеді.Қазақ тілі морфологиясын зерттеген ғалымдар қатарына Ы.Маманов, А.Ысқақов, Ж.Шакенов, С.Исаев, А.Қалыбаева,Н.Оралбаева, Ө.Төлеуов, Ә.Хасенов, Ш.Сарыбаев тәрізді ғалымдарды жатқызуға болады.

1. Грамматика нені зерттейді?

2. Морфология және синтаксис бөлімі нені зерттейтін ғылым?

3. Зерттеу мақсатына қарай грамматика қандай түрлерге бөлінеді?

4. Қазақ тілі морфологиясын зерттеген ғалымдар кімдер?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991. – Б. 3-12.

2.Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. А., 2007. – Б. 3-14.

3. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. А., 1998.

2. Грамматикалық ұғымдар (грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматикалық тәсіл, грамматикалық категория, құрылым)

Сөз дегеніміз – қыры-сыры мол, күрделі тілдік категория. Сөз – айналамыздағы зат я құбылыс жайындағы ұғымның аты я атауы болса, әрине ол атаудың қоғамдық өмірде өзіне телінген мағынасы да болады. Адам өзара сөйлескенде жеке лексикалық сөз арқылы білдіруге болмайтын неше алуан мағыналардың бәрін де тек грамматикалық амал-тәсілдердің көиегі арқылы ғана түсінікті етіп айта алады. Әрбір тілдің өзіне тән грамматикалық амал-тәсілдерінің жиынтығы тілдің грамматикалық құрылысы деп аталады. Грамматикалық мағына дегеніміз – сөздің нақтылы лексикалық мағынасымен жарыса отырып, сол лексикалық мағынаны айқындай, саралай түсетін я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасын айтамыз. Қазақ тілінде грамматикалық мағынаны білдіретін қосымшалар мыналар: 1) жалғау, 2) нөлдік қосымша, 3) грамматикалық жұрнақ.

Грамматикалық құбылыстың өзіне тән грамматикалық мағынасы мен сол мағынаны білдіретін грамматикалық тәсілі үнемі бірлікте болады. Грамматикалық мағына - грамматикалық құрылыстың мазмұны болса, грамматикалық тәсіл сол мазмұнды білдіретін формасы. Сондай жалпы грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық амал-тәсілдер грамматикалық формалар деп аталады.

Грамматикалық сөзтұлға белгілі бір грамматикалық мағынаны білдіруі шарт. Грамматикалық сөзтұлға екі түрлі болады: 1) синтетикалық сөзтұлға, 2) аналитикалық сөзтұлға. Синтетикалық сөзтұлға деп грамматикалық категорияның қосымшалары арқылы түрленген сөздер аталады. Аналитикалық сөзтұлға деп грамматикалық мағынаның көмекшілері яғни аналитикалық форманттары арқылы түрленген сөздер аталады.

Грамматикадағы негізгі мәселеге грамматикалық категория жатады. Грамматикалық категория деп бір тектес жүйелі грамматикалық мағыналардан түратьш және оларды білдіретін арнайы грамматикалық көрсеткіштері бар тілдік қүбылыс аталады. Грамматикалық категориялар морфологиялық және синтаксистік болып бөлінеді.

1. Грамматикалық мағына дегеніміз не?

2. Грамматикалық форма дегеніміз не?

3. Грамматикалық категория дегеніміз не?

1.Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991. – Б. 3-12.

2.Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. А.,2007. – Б. 3-14.

3. Исаев С. . Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. А., 1998.

2. Морфемалар мен жұрнақтар.

3. Жұрнақтардың мағыналары және қолданылу ерекшеліктері.

Сөздің лексикалық я грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшектерді морфемалар деп атайды. Морфема дегеніміз - сөздің ары қарай бөлшектеуге келмейтін ең кіші мағыналық бірлігі. Морфема түбір морфема, аффикстік морфема болып екіге бөлінеді. Мысалы, оның анасы кім? дегендегі ана+сы сөзінде екі морфема бар. Ана — түбір морфема, -сы (тәуелдік жалғауы) — аффикстік морфема. Оның деген сөз де солай: о — түбір морфема, ның — аффикстік морфема, кім - түбір морфема. Морфемалар мағынасы мен қызметі жағынан әр түрлі. Морфеманың өзіне тән мағынасы(мазмұны) және өзіне тән сыртқы дыбыстық жамылышы (формасы) болады. Морфемалар түбір морфема және қосымша морфема деп екіге бөлінеді|Морфемалардың ішінде негізгі лексикалық мағынаны білдіретіндері, грамматикалық мағынаны білдіретіндері де бар.

Түбір морфема – сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі негізі.

Мысалы: айт, тіл. Қосымша морфемалар деп түбірге қосылып, оған қосымша мағыналар үстейтін мағыналарды айтамыз.Мысалы: тіл-і, тіл-сіз, айт-ыл, айт-ылар, айт-атын. Қосымша морфемалар сөз тудыратын және форма тудыратын қосымшалар (морфемалар) жұрнақтар деп, сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшалар (морфемалар) жалғаулар деп аталады.

Сөз тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөздерінен жаңа туынды сөз жасайтын болғандықтан (лексика-грамматикалық) категория қатарына жатады, форма тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөзінің белгілі бір сөз табына тән грамматикалық қызметін анықтау үшін қолданылатын болғандықтан, функционалды-грамматикалық категория қатарына жатады. Түбір морфемадан сөз тудыратын аффикстерді - сөз тудырушы аффикстер дейміз. Сөз тудырушы аффикстердің мағынасы деривациялық мағына деп аталады. Сөз бен сөзді байланыстырып, олардың бір-біріне қатынасын білдіретін аффикстер — сөз түрлендіруші аффикстер, ал олардың грамматикалық мағыналары реляциялық мағына деп аталады.

Ал жалғаулар сөйлем ішіндегі сөздерді бір-бірімен байланыстыратын категория болғандықтан, таза грамматикалық категорияға жатқызылады.

Құрылымы мен құрамы жағынан жұрнақтар жалаң және құранды жұрнақтар болып екіге бөлінеді.

Жалаң жұрнақ мағына, форма жағынан да бөлшектенбейтін бір бүтін жұрнақ. М/ы: -ім, -пе, -шы, -қыш, -шік, -лік

Құранды жұрнақтар: -ымды, -імді, -малы, -мелі, -қылықты, -кілікті т.б.

Жұрнақтар мынадай топтарға бөлінеді:

1. 
   Төл және кірме жұрнақтар
   
2. 
   Көне және жаңа жұрнақтар. Тірі және өлі жұрнақтар
   
3. 
   Жалаң және құранды жұрнақтар
   
4. 
   Дара мағыналы және көп мағыналы жұрнақтар
   
5. 
   Синоним және омоним жұрнақтар
   
6. 
   Құнарлы және құнарсыз жұрнақтар