ПӘнінің ОҚУ Әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар

5В050600 - «Экономика» мамандық студенттері үшін

Семей - 2015

1. 
   Глоссарий
   
2. 
   Дәрістер
   
3. 
   Практикалық сабақтар
   
4. 
   Студенттердің өздік жұмысы
   

‘’Мақсаттар ағашы’’ – жүйеленген, иерархиялық қағида бойынша құрылған жүйе, бағдарлама, жоспар мақсаттарының жиынтығы.

-2) объектінің оның бұрынғы даму тенденциясы бойынша болашақта дамуын болжау әдістері.

Дәріс жоспары:

1. 
   Болжау және фирмаішілік жоспарлау мәні, оның пәні, болжау формалары және объектілері.
   
2. 
   Оқу және ғылыми пән ретіндегі болжау және фирмаішілік жоспарлау әдістері.
   
3. 
   Болжау және фирмаішілік жоспарлау типтері.
   

Болжау және фирмаішілік жоспарлау масштабына, саралау уақытына немесе болжаудың уақытша шегіне, объект сипатына, болжау объектісінің детермендеушілік деңгейіне, ақпаратпен қамтамасыз етілу деңгейі мен уақытқа қарай даму сипатына байланысты: макроэкономикалық болжау, құрылымдық (салааралық және аймақішілік) болжау, халық шаруашылық кешенінің дамуын болжау (энергетикалық, инвестициялық, аграрлық-өнеркәсіптік), салалық және аймақтық болжаулар, жеке кәсіпорындардың дамуын болжау, сонымен қоса жеке өндіріс пен өнімді болжау, оперативті (1 айға дейін), қысқа мерзімді (1 айдан 1 жылға дейін), орташа мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін), ұзақ мерзімді (5 жылдан 15-20 жылға дейін), алыс мерзімді (20 жылдан артық).

Келесідей болжам түрлері де болады: өндірістік қарымс-қатынастың дамуы, ҒТП дамуы, халық шаруашылығының динамикасын, күрделі салымдар мен негізгі қорлардың жаңаруын, табиғи ресурстарды экономикалық пайдалануды, тұрғындар мен еңбек ресурстарының ұдайы өндірісін, тұрғындардың өмір сүру деңгейін, сыртқы экономикалық қатынастарды және т.б.

Жоспарлау және болжау бұл алдымен қоғамдық өндірістің заңдылықтарына және әлеуметтік, ғылыми-техникалық прогрестің қарқынына негізделген, оның дамуы мен нәтижелерін ғылыми жағынан алдын-ала көру болып табылады. Зерттелген процесс сипаты мен нақтылығына байланысты алдын-ала көрудің 3 формасын бөліп көрсетуге болады:

1. 
   гипотеза (жалпы ғылыми алдын-ала көру);
   
2. 
   болжам;
   
3. 
   жоспар.
   

А) ағымдағы жағдайды анықтау және оны талдау. Негізгі міндеті: кәсіпорынның күшті және әлсіз жақтарын анықтау;

Б) мақсаттарды таңдау; міндеті. Мүмкіндіктерді және қауіптерді зерттеп, нысандарды анықтау,

В) мақсатқа жету тәсілдерін анықтау; міндеті. Жүретін жол мен қажет құралдарды табу.

Нарықтық экономика жағдайында жоспарлау жүйесі бір-бірімен тығыз байланысты 2 бағытта болады:

1. 
   Республикалық және аймақтық деңгейдегі мемлекеттік-индикативтік жоспарлау. Оған ғылыми болжамдар жасау тауар өндірушілерге бағытталған басқа да жоспарлы құжаттармен бағдарламалар жасау кіреді.
   
2. 
   Шаруашылық (фирмаішілік) жоспарлау.ол шаруашылық субъектінің, оның өнімдерін тұтынатын тұтынушылардың қызығушылығына жауап беретін мақсатты бағытталған қызметті ұйымдастыру функциялары мен көрсеткіштерін көрсететін мемлекеттік бағдарламалар мен болжамдарды есепке алады.
   

1. 
   қолдану өрісіне қарай:
   

• 
  жалпы;
  
• 
  жарым-жартылай.
  

2. 
   мазмұнына қарай:
   

• 
  стратегиялық;
  
• 
  тактикалық;
  
• 
  оперативті.
  

3. 
   жоспарлау уақытына қарай:
   

• 
  мақсатты қорларды жоспарлау;
  
• 
  бағдарламалық жоспарлау;
  
• 
  іс-әрекеттерді жоспарлау;
  

4. 
   қызмет ету өрісіне қарай:
   

• 
  өткізуді жоспарлау;
  
• 
  өндірісті жоспарлау;
  
• 
  персоналды жоспарлау;
  
• 
  жабдықтауды жоспарлау;
  
• 
  инвестициялық жоспарлау;
  
• 
  қаржыны жоспарлау;
  
• 
  кеңейтілген жалпы жоспарлау;
  

5. 
   жоспарлау тереңдігіне қарай:
   

- контурлы;

• 
  бөлшекті;
  
• 
  шекті.
  

6. 
   Мерзіміне қарай:
   

• 
  қысқа;
  
• 
  орта;
  
• 
  ұзақ,
  
• 
  мерзімді.
  

7. 
   Құрылымдық ұйымдастыру тұрғысынан:
   

• 
  жалпы жоспарлау;
  
• 
  кәсіпорын орналасуын жоспарлау;
  
• 
  қызмет өрісін жоспарлау;
  
• 
  жеке бөлімдерді жоспарлау;
  
• 
  учаскелерді жоспарлау;
  

• 
  жүйелі;
  
• 
  біруақыттық.
  

• 
  қатал;
  
• 
  икемді;
  

• 
  реттелген;
  
• 
  ағымдағы;
  
• 
  ауыспалы;
  
• 
  кезектен тыс.
  

1. 
   төменнен жоғары қарай жоспарлау;
   
2. 
   жоғарыдан төменге қарай жоспарлау;
   
3. 
   қарама-қарсы жоспарлау;
   

Болжау жүйесі де болжауды ұйымдастыру әдістері мен негізгі формаларын көрсетеді.

Болжау типтерінің негізгі белгілері:

А) болжау масштабы;

Б) объект сипаттамасы;

В) болжау функциясы;

Г) болжау уақыты.

Масштабына байланысты болжау түрлері:

• 
  макроэкономикалық (халық шаруашылық);
  
• 
  құрылымдық (салааралық және аймақаралық);
  
• 
  халық шаруашылық кезеңдерінің дамуын болжау (отын-энергетикалық, агроөнеркәсіптік, инвестициялық, өндірістік инфрақұрылым, қызмет көрсету сферасы және т. б.).
  

• 
  оперативті;
  
• 
  қысқа мерзімді,
  
• 
  орташа мерзімді;
  
• 
  ұзақ мерзімді;
  
• 
  өте ұзақ мерзімді.
  

• 
  өндірістік қатынастар дамуын болжау;
  

- халық шаруашылық динамикасын, оның қарқынының факторлары мен құрылымын болжау;

- еңбек ресурстарының ұдайы өндірісін болжау;

- табиғи ресурстарды үнемді пайдалануды болжау;

- негізгі қорлар мен күрделі салымдардың ұдайы өндірісін болжау;

- халықтың өмір сүру деңгейін болжау;

- қаржылық қатынастар, табыс және баға деңгейін болжау;

- сыртқы экономикалық байланыстарды болжау.

Функционалдық белгісіне байланысты:

1. 
   іздестіруші;
   
2. 
   нормативті.
   

2-ші тип нормативті (мақсатты) белгі бойынша мақсаттар белгіленеді. Мұнда процестер болашақтан бүгінгікүнге қарай қарастырылады, ал 1-ші тип бойынша бүгінгі күннен болашаққа қарай қарастырылады.

Жоспарлау жүйесі

Мемлекеттік-индикативтік Шаруашылық (фирмаішілік)

болжаулар шаруашылық құрылым

бағдарламалар жоспар

Индекативті жоспарлар Жылдық жоспар

Экономикалық Қаржылық Опертивті жоспар

және басқа да жоспарлау

бағыттар

Жоспарлау процесі

Жоспар алдындағы Болжам және жоспарларды Жоспарларды орындау

жұмыс өңдеу және альтернативаларды бойынша бақылау және

іздестіру мониторинг
Мақсаттар мен Критерийлер мен Мерзім бойынша

міндеттерді модельдерді тексеру

анықтау құру
Ақпаратты жинау Ресурстар және Нәтижелерді

және өңдеу, оны оларды бөлу салыстыру және

бағалау бағалау
Жүйелік талдау Қаржыларды құру және Талқылау және өзгеріс

кірістерді бөлу енгізу

Экономикалық әдебиеттерде ірі экономист-ғалым Д. Кондратьевтің тұжырымы көп қарастырылған. Ол болжамдар мен болжамдық бағалау жүйесіне негізделген жоспаралар кешенін көрсетеді. Кондратьев болжамның 3 түрін бөліп көрсеткен:

1. 
   берілген білім мен ақпараттану деңгейіне байланысты жиі қайталанып отыратын жағдайларды болжау;
   
2. 
   1-шіге қарағанда сирек қайталанатын жағдайларды алдын-ала көру; мысалы: капиталистік экономикалық дағдарыстың болуы. Мұндай дағдарыстар онъюктураның өзгерісімен байланысты болады.
   
3. 
   бұл сол не басқа әлеуметтік-экономикалық қарқындардың жалпы жағдайларын алдын-ала көру болып табылады.
   

Жоспарлау және болжау процесі баасқарудың барлық деңгейлерін қамтиды. Оған келесілер кіреді: мақсатты негіздеу, оған жету жолды таңдау, қажетті ресурстар мен оларды дұрыс бөлу жолын табу, жоспарды ұйымдастыру мен қызмет бағыттарының альтернативаларын, параметрлерін және кртерийлерін өңдеу. Жоспарды жасау барысында ақпарат жинақталады, өңделеді және жүйелік талдау жүргізіледі. Төменгілерді бөліп көрсетуге болады:

А) қоршаған орта жағдай туралы ақпарат және PEST дау (заңдар, халық саны және өмір сүру деңгейі, баға мен валюталық курс деңгейі, сыртқы экономикалық саясат және т. б.);

Б) бәсекелестерді зерттеу және SWOT талдау жүргізу, яғни потенциалды және нақты нарықты зерттеуге негізделген кәсіпорын бизнесінің мүмкіншіліктер мен қауіптерін, күшті және әлсіз жақтарын талдау;

В) кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау (ұйымдастырушылық-өндірістік құрылымы, стратегиялық мақсаттары мен міндеттері, кадрлар, өндірісті дамыту деңгейі, қаржылық жағдайы және т. б.).
Тақырып 2. Болжау және фирмаішілік жоспарлау қағидалары мен жүйелері.

Дәріс сұрақтары:

1. 
   Болжау және фирмаішілік жоспарлау жүйесі.
   
2. 
   Болжау және фирмаішілік жоспарлаудың негізгі топтары.
   
3. 
   Болжау және фирмаішілік жоспарлаудың негізгі қағидалары мен функциялары.
   

Жоспар мен болжамды жасау барысында белгілі бір қағидаларға сүйену қажет. Жоспарлаудың ең маңызды қағидасы – жоспарлы есептер мен тапсырмалардың нақтылығы және ғылыми негізделуі, оған ғылым мен техниканың және технологияның жаңа жетістіктерін және өндірісті ұйымдастыру мен басқару жетістіктерін пайдалана отырып, объективті экономикалық заңдар талаптары негізінде қол жеткізуге болады.

Екінші маңызды қағида – жоспар көрсеткіштерінің тереңдігі, бір-бірімен байланыстығы және пропорционалды болуы. Бұл қағиданың негізгі әлеуметтік - экономикалық процестерді белгілі пропорция шегінде реттеу болып табылады. Яғни, сұраныс пен ұсыныс ауыл шаруашылық және өнеркәсіп өнімдері бағаларының арасындағы және тағы басқа қарым-қатынасты, байланысты жетілдіру.

Жоспардың келесі қағидасы – мемлекет, қоғам және шаруашылық объектілер қызығушылығын және территориялық, әрі салалық жоспарлауды сәйкестендіру болып табылады. Бұл қағиданы іске асыру құралы ретінде бекіткен мақсаттар және ұлттық бағдарламалар болады.

Жоспардың басты қағидаларының бірі алға қойған міндеттерді орындауға қажетті жалпы жүйені, басты звеноны бөліп көрсету.

Жоспарлаудағы маңызды қағидалардың бірі болып үздіксіздік қағидасы табылады.

Келесі қағида бірлік, яғни жоспарды жасаумен оның орындалуын күнделікті тексеру, қажетті түзетулер мен өзгерістерді уақытылы өзгертуге мүмкіндік береді.

Жоғарыда қарастырған жоспарлау мен болжаудың маңызды қағидалары үлкен теориялық және практикалық мәнге ие. Олар басқарудың барлық деңгейлерінде шаруашылық даму жоспарларын жасаумен, оның орындалуын қамтамасыз етудің бастамасын ұйымдастыру негізі болып табылады.