Үпкә төзелеше

• Тереклекнең төп билгеләренә туры килүче нинди теманы өйрәнә башладык? (Сулыш.)

• Сулыш дип нәрсәгә әйтәләр? (Билгеләмә бирелә.) (3 нче слайд)

• Сулыш эволюциясенә нинди мисаллар китерә аласыз?

• Сулыш нинди типларга бүленә? (Тышкы һәм эчке.)

• Сулышның нинди әһәмияте бар? (Укучыларның җавабы тыңлана.)

• Сулыш органнары. (Билгеләмә бирелә, слайдтан күрсәтелә.) (4 нче слайд)

• Өске сулыш юлларына керүче борын турында сөйләү. (5 нче слайд)

• Бугаз төзелеше. (6 нчы слайд)

Төшеп калган сүзләрне куегыз:

1. Бугазның тар өлешендә ... урнаша. (тавыш ярылары)

2. Кеше сөйләшмәгәндә тавыш ярылары ... (бер-берсеннән ерагаялар).

3. Сөйләшкәндә, җырлаганда тавыш ярылары ... (якынаялар).
4. Кеше тавышының югарылыгы тавыш ярыларының ... бәйле. (озынлыгына)

5. Тавыш ярылары кыскарак булган саен, тавыш ... була. (югарырак)

6. Тавыш ярылары озынрак булган саен, тавыш ... була. (түбән)

7. Тавыш аппаратына ... кире тәэсир итә. (тәмәке тарту, алкоголь куллану)

Калкансыман кимерчәк йотканда өскә күтәрелә, аннары кире үз урынына кайта. Нәтиҗәдә: бугаз өсте кимерчәге азыкның бугазга керү юлын томалый һәм ул үңәчкә таба хәрәкәтләнә. (7 нче слайд)

• 
  Трахеялар. (8 нче слайд)
  
• 
  Бронхлар. (9 нчы слайд)
  

Үпкә зур булса да, массасы аз – 1200 г.

Бронхлар үпкәгә керүгә тармакланалар, бронхиолалар барлыкка китерәләр. Аларның очларында үпкә куыкчыклары – альвеолалар урнаша. Альвеола һәм капиллярларның стенкалары бер катлы, бу газ алмашу процессын җиңеләйтә. Альвеоланың эпителий күзәнәкләре сурфактант (элпә) барлыкка китерүче биологик актив матдә бүлеп чыгаралар. Ә ул, үз чиратында, альвеолаларның даими күләмен саклый, ябышырга ирек бирми, үпкәләргә керүче микроорганизмнарны зарарсызландыра. Ә эшкәртелгән сурфактантны фагоцитлар йоталар һәм какырык рәвешендә чыгарып ташланыла.

Кызыклы факт. 700 млн альвеола = 60 – 120 кв м.

Үпкә гигиенасы. Үпкә авырулары вакытында сурфактант бүленеп чыкмаска да, зарарланырга да мөмкин. Альвеолалар йомыла, ябыша, газ алмашында катнашмый. Тәмәке тарту сурфактантның физиологик үзлекләрен боза.

Күзәтү.

Тулысынча сулау өстән сулаудан нәрсә белән аерыла? Бу турыда белү бигрәк тә яз һәм көз кирәк. Дөрес суламаганда, организмга төрле авырулар кузгатучы микроблар, вируслар эләгеп, грипп, салкын тию авырулары барлыкка килергә мөмкин. Бер минутка – 16 мәртәбә сулыш алу – нормаль күренеш.

Бер минутка – 14 мәртәбә сулыш алу – бик яхшы.

14–18 булса, бу кешеләр күп дигәндә сезонга 2 мәртәбә грипп һәм ОРВИ белән авырыйлар.

18 дән күп булса, борчылырга кирәк, үпкәләргә сулаган һаваның яртысы гына керә.

Үпкәләрдә газ алмашы. (12 нче слайд)

Проблемалы сорау. Айрат учак яккан, ниндидер сәбәп белән сүндерергә тели, өрә, ә нишләптер, учак тагын да яхшырак яна. Нишләп алай икән ул? (Сулый торган һавада 21% кислород, 0,03–0,04% углекислый газ бар. Ә сулап чыгара торган һавада 16% кислород, 4–4,5% углекислый газ була, шуңа да учак сүнми, ә януын дәвам итә.)

Дәреслек белән эшләү. (142 нче бит)

Альвеолаларны капиллярлар чолгап алган, үпкәгә үпкә артериясе буйлап кислородка ярлы веноз кан килә, ә үпкә альвеолаларында һава кислородка бай, ә углекислый газга ярлы. Диффузия юлы белән кислород үпкә альвеоласыннан канга омтыла, анда эритроцитларның гемоглобины белән кушыла, кан кызыл төскә керә, оксигемоглобин барлыкка килә. Кандагы углекислый газ үпкә альвеоласына үтеп керә. Веноз каннан капиллярларның юка стенкасы аша углекислый газ белән бергә шулай ук су да үтеп керә һәм пар хәлендә сулап чыгарыла торган һава белән тышка чыга. Үпкә веналары буйлап артериаль кан сул йөрәгалдына керә, аннан сул карынчыкка һәм кан әйләнешенең зур түгәрәгенә эләгә.

1. 
   Үпкә төзелеше, үпкәләрдә һәм тукымаларда газ алмашының ничек баруы искә төшерелә.
   

а) кислородның йотылу, углекислый газның аерылып чыгу процессы; ә) органик матдәләрнең энергия аерылып чыгу белән бара торган оксидлашу процессы; б) кислородның йотылу, углекислый газның аерылып чыгу процессы, органик матдәләрнең энергия аерылып чыгу белән бара торган оксидлашу процессы; в) үпкәләрдә газ алмашы.

а) кислородның йотылу процессы; ә) углекислый газның аерылып чыгу процессы; б) сулый торган һаваның үпкәләргә керү процессы; в) организм (күзәнәк) һәм тирәлек арасында диффузия юлы белән газлар алмашы процесслары җыелмасы.

а) үпкәләрдә; ә) тән күзәнәкләрендә; б) һава йөрү юлларында; в) эритроцитларда.

а) кандагы кызыл төстәге тимерле пигмент; ә) кан күзәнәкләре; б) кислородны күчерүче аксым; в) плазма составына керүче матдә.

а) диафрагма үзгәрми; ә) диафрагма мускуллары йомшара; б) гәүдә һәм корсак стенкасы мускуллары йомшара; в) диафрагма мускуллары һәм кабыргаара мускуллар кыскара.

а) озынча мидә; ә) зур ярымшарлар кабыгында; б) кечкенә мидә; в) арка миендә.

3. Органнар һәм алар башкара торган функцияләрне уклар ярдәмендә тоташтырыгыз:

Орган Башкара торган функциясе

1. Борын куышлыгы а) сулыш хәрәкәтләре ясаганда ышкылуны киметә, үпкәләрнең герметиклыгын тәэмин итә

тузаннан һәм микроорганизмнардан чистарта

5.Үпкә пәрдәсе г) альвеоло-капилляр мембрана аша газ алмашы
V. Өй эше. (14 нче слайд)

1. Дәреслектәге 139–142 битләрне укырга; 1–2 сорауларга (146 бит) җавап әзерләргә.