Эсхил, Апулей Луций – жазба мәдениетінде алатын орындары

Эсхил, Апулей Луций – жазба мәдениетінде алатын орындары.

Цицеронды шіркеу қайраткерлері Лактанция, Амвросий Медиоланский, Августин, қайта өркендеу дәуірінің жазушылары Петрарка мен Боккаччо, француз ағартушылары Дидро, Вольтер, Монтескье, Ж.Ж. Руссо, т.б. үлгі тұтқан.

Шешендік өнер халықтық-демократиялық қоғамдарда өсіп-өркендейді. Ақыл-ойға еркіндік шешендік өнердің дамуының алғашқы шарты болып есептеледі. Мысалы, ежелгі грек тарихында шешендік өнердің дамуына б.ж.х.д. 594 жылы Афины басқарушысы әрі ақыны Солонның құлдық құрылыс пен сот істерін демократиялауға бағытталған заңының себеп болғандығын шешендіктану ғылымының зерттеушілері растайды. Бұл заң бойынша Афинының әрбір азаматы өз мүддесін өзі қорғауға тиіс болды. Сотта өзін-өзі қорғау үшін қызыл тілге жүйрік болуға тиіс. Осыған байланысты сот алдыңда айтылатьш сөзді алдын-ала даярлайтын сөз шеберлері (логографтар) көптеп пайда болған екен. Демосфен шешен алғашында осындай логограф болған.

Солон заңына ұқсас заң «Жеті жарғы» қазақ елінде де болды. "Жеті жарғының атақты жеті биімен ақылдасып отырып қабылдаған хан Тәуке еді. «Жеті жарғы» бойынша да әркім өз жоғын өзі жоқтауға, өзінің әлі келмесе, жанкүйер бауырластары, одан қалса руластары қорғауға тиіс болған. Мұның өзі шешендік өнерді үйренуге, сөз бостандығының жандануына жол ашты. Ежелгі шешендіктің Отаны саналған Румда да римдіктер қан майданда Отанын қарумен қалай қорғаса халық мәжілістері мен сенатта суырылып сөйлеу әрқайсысының басты парызы болған. Ресейде шешендік өнердің кенжелеп дамығандығын айтып, оның себебін түсіндірген Д.И.Фонвизиннің: "Шешендердің аз болу себебі шындығында шешендік дарын көрінетіндей жағдайдың жоқтығынан. Шешендік абырой-атаққа айқара есік ашатын және консульдікпен сайланатын бізде халық жиналыстары жоқ» деген сөзін келтірген Б.Адамбаев: "Шешендік өнер қай жерде сөзге бостандық, еркіндік болса, жүйелі сөзге жұртшылық, қоғам құлақ асса, міне, сол жерде, сол елде ғана дамиды. Керісінше, ақыл-ойға, сөзге-тілге қысым жасалып, шек қойылған жерде ақыл-ойдың адамдары, ең алдымен ақындар мен шешендер қорғалап сөйлей алмайды, сөз өнері тоқырайдың («Халық даналығы», А. "Рауан», 1996, 148-6), деген болатын. Жалпы шешендік өнердің шығуы белгілі бір қоғамдық жағдайлармен және халықтың бас қосу жиналыстарымен байланысты болғандығын қазақ шешендік өнерінің тарихы да растайды. Әсіресе халық жиналатын астың мәні үлкен болған. Ә.Бөкейханұлының сөзімен айтсақ, қазақтың үлкендеріне ас бергенінің бір пайдалы жері асқа жиналған халықтар іс тексеріп, дау бітіреді екен, бұрынғы жиналыстарда бітпей қалған дауларды шешеді екен. Халық жиналатын жерлердің бірі- ақындар айтысы. Ақындар айтысы да, ас пен той сияқты, шынайы шешендер сөз сайысына түсетін және шындалатын орындар болған. Ердің, елдің тағдыры сөз болатын, соғыс, бітім секілді маңызды мәселелер қозғалатын бұрынғы хан кеңестері, қазіргі парламент сарайлары, сот залдары - саңлақ шешендер мен саяси қайраткерлерді қалыптастыратын орындар. Дүние жүзіне есімдері әйгілі шешендердің көбінесе мемлекет қайраткерлерінен, заң қызметкерлерінен, парламент мүшелерінен шығатыны да осыдан. Мысалы, ежелгі Афина шешені Демосфен, Рим шешені Цицерон парламент басшылары болса, орыс шешендері П.А.Александров, Ф.Н.Плевако, А.Ф.Кони заң қызметкерлері еді.

Сонымен, Гомердің элийлік (алаштық) Смирнада тууы басқа топшылауларға қарағанда негіздірек көрінеді.

Ғажабы сол – Гесиод пен Гомердің айтысқаны туралы дерек сақталған. Екі ұлы ақын шақырумен Евбейге барып, Халкидон патшасы Амфидамантты жерлеу кезінде айтысқан. Оны Плутарх жазып кеткен. Амфидаманттың інісі Паниданың шешімімен жеңіс соғыс пен жаугершілікті жырлаған Гомерге емес, еңбек пен диқаншылықты дәріптеген Гесиодқа берілген. Бұл оқиғаны Гесиод “Еңбек пен күндер” поэмасында жазып қалдырған. “Алдын ала шақырылған соң, ақылды Анфидаманттың құрметіне өткізілген айтысқа қатысу үшін Халкидаға бардым. Ұлдары мол сыйлық атаған екен. Сонда құлақты аспалы ошақты жеңіп алып, Геликон лираларына сыйға тарттым” деп баяндалған (В.П.Яйленко...35 б).

4. Эсхил (б. з. д. 525-456) - бірінші грек драматургі, "трагедия атасы". Трагедиялык ақындардың мүшәйрасына 13 рет қатысып (кейбір деректерде 28 рет делінген), бәрінде де жүлдеге ие болған.

Эсхил жазған 70 трагедия мен 20 сатиралық драмадан, бізге 7 драманың ғана толық нұскасы және 400-ге жуық фрагменттері жеткен. Олар — "Жалбарынеандар","Парсылар"Бугаудагы Прометей Фивтің жеті жауы" және "Орестея" трилогиясына енетін "Агамемнон"9 "Хоэфор- лар", "Эвменидтер" трагедиялары.

Эсхил драмалары - афины демократиясының дәуірлеу кезеңінің айнасы (б.з.д. V ғасырдың бірінші жартысы). Грек-парсы соғысы тұсында ортак мүдде туыстырған афинылықтардың патриоттық рухының көтерілуі — Эсхил шығармаларыны? негізгі арқауы. Эсхил тағдырға — Мойраға сенді, тіпті оған Құдайлар да бағынышты болған дщ ойлады. Эсхилдің Прометей туралы трагедиясы — гуманистік Пафосқа толы классикалық туынды. Зевс құдай адамзатты жер бетінен жойып жіберейін деп ойлаған кезде, Прометей аспаннан қасиетті отты ұрлап алып, оны адамдарға әкеледі. Бұдан кейін де неше түрлі көмегін корсетіп, үй салуды, жер игеруді, уақытты санауды, жабайы ардарды асырауды, дәрілік шөптерді ажырата білуді, т.б. үйретеді. Адамдарға көмектескені үшін қаһарлы Зевс ашуланып, Гефестке оны жердің түбіне, Скифияға (Қара және Каспий теңізі алабында орналасқан елдігректер осылай атаған) апарып, жартасқа бұғаула деп бұйырады. Зевстің айткандарына көбеген Прометейді Құдай жартаспен бірге жер асты — Тартарға түсіреді. Прометей — жан дүниенің терең трагизмімен әлемдік әдебиетте оқшау тұрған образ.

Эсхил өзінің қаһармандық-патриоттық трагедияларында екінші актерді (девтерагонист) енгізді. Бұл қайғылы қақтығыстарды тереңірек ашып, театр ойынының әсерлі болуына жол ашты. Және де актерге арналған әдемі костюмдерді, маскалар мен котурныларды да, әр түрлі сахна жабдықтарын да Эсхил шығарған деп есептеледі. Сонымен қатар Эсхил өзінің трагедияларына билерді кіргізіп кана коймай, ондағы көп қимыл-қозғалыстар мен фигураларды да өзі ойлап тапқан. Эсхил бір сюжетке немесе бір-бірімен байланысы бар әр түрлі сюжетке арналған трилогияларды да бірінші болып жаза бастаған. Әр осындай трилогия сатирлердің қатысуымен, бір мифтік аңызды қызықты түрде көрсететін сатиралық драмамен аякталуын да ұлы драматург енгізді деген деректер бар.

1. 
   Әбу На­сыр әл-Фа­раби – Әлемнің екінші ұстазы, да­ныш­пан, эн­цикло­педист ғалым.
   
2. 
   Әбу Райхан әл-Бируни - ортаазиялық энциклопедист-ғалым
   
3. 
   Әбу Әли Хусейн ибн Абдаллах - ортағасырлық ғалым, философ, дәрігер.
   

Әл-Фа­раби за­манын­да бүкіл Ор­та Азия мен Түркстан Араб ха­лифа­тының ықпа­лын­да болған. Соған бай­ла­ныс­ты қала халқы са­уда-сат­тық мәсе­лесіне ис­лам қалып­та­сып, да­му­ына зор үлес қосқан араб, пар­сы, түркі тілдерін қатар қол­данған. Со­ның ішінде ру­хани, ғылы­ми тіл араб тілі болған. Сон­дықтан құмар­лығы оянған Әл-Фа­рабидің осы үш тілді жетік білуі заңды­лық еді. Ол кейін білім-ғылым іздеп, көп жерді ара­лай­ды. Ақыры сол кез­де әлемнің ғылым дүни­есінің ор­та­лығы болған Бағдадқа келіп, сон­да тұрақтап қала­ды. Сол кездің әйгілі ғалым­да­рымен кез­десіп, олар­мен сыр­лас бо­лады. Грек, ла­тын, санс­крит және басқа тілдерді үй­ре­неді.

Ол өз за­манын­дағы да­мыған ғылым са­лала­рының бәріне, өнеріне өзіндік үлес қосып, еле­улі із қал­ды­рады. Одан қалған ғылы­ми еңбек­тердің өзінің са­ны жүзден ас­там. Сол еңбек­терді ғылым са­лала­рына қарай бөлетін бол­сақ, олар мы­нан­дай: аст­ро­номия, аст­ро­логия, ма­тема­тика, ло­гика, му­зыка, ме­дици­на, та­биғат ғылым­да­ры, со­ци­оло­гия, линг­вис­ти­ка, по­эзия-ри­тори­ка, фи­лосо­фия бо­лып ке­леді.

XX ғасыр­дың екінші жар­ты­сынан бері қарай Қазақстан ғалым­да­ры да ұлы ұстаз­дың бай мұра­сын жи­нап, зерт­теп та­нуға өз үлес­терін қоса бас­та­ды. Қазір Қазақстан Ғылым ака­деми­ясы­ның кітап­ха­насын­да Әл-Фа­рабидің елу шақты еңбегі бар. Олар­дың ішінде басқа тілге ауда­рыл­маған, ғалым­дар ара­сын­да осы күнге дейін белгісіз бо­лып кел­ген: — «Ал­ма­гес­ке түсінікте­ме», «Ге­омет­ри­ялық сы­зықтар жа­са­удың әдістері», «Аст­ро­логия», «Ки­таб әл-му­сики әл-ка­бир» секілді әрқай­сы­сы бір-бір ғылым­ның шыңын көрсе­тетін аса ірі ту­ын­ды­лары бар. Мұның сыр­тында соңғы жыл­да­ры Қазақстан­ның Иран­да алғашқы Төтен­ше және Өкілетті елшісі болған ғалым Мыр­за­тай Жол­дасбе­ков та­уып әкеліп, Ал­ма­тыдағы Әл-Фа­раби атын­дағы ұлттық уни­вер­си­теттің кітап­ха­насы­на тап­сырған Әл-Фа­рабидің қол­жазба­лары өз ал­ды­на бір па­ра қазы­на. Олар­дың көшірмесі (он үш қол­жазба) бүгінде Еура­зия ұлттық уни­вер­си­тетінің Оты­рар кітап­ха­насын­да сақта­улы.

Өмірінің соңына қарай Әл-Фа­раби Мы­сыр, Шам, Ха­леб қала­ларын­да бо­лып, ақырын­да Шам шаһары­на келіп, сон­да тұрақтай­ды. Осын­да қай­тыс бо­лады. Оның де­несі Шам шаһары­ның Кіші қақпа (Баб ас – Сағир) жағын­дағы зи­ратқа қойыла­ды.

Әл-Фа­рабидің ісін жалғас­тырған, ғылымға берілген шәкірттері көп болған. Олар­дың ішінен, ең ал­ды­мен, Ор­та Ази­яның ұлы ғалы­мы Әбу Әли ибн Си­наның (Ави­цен­на) есімін атауға бо­лады. Кейінгі кез­дегі шығыс ғалым­да­ры олар­ды бөліп жар­май «Қос Фа­раби» деп те атай­ды. Сон­дай-ақ еңбек­тері ұлы ұстаз еңбек­терімен са­бақта­сып жатқан ұлы ғалым­дар — Бе­руни, Боз­жа­ни, Омар Һайям­дар да өздерін Әл-Фа­рабидің шәкірттеріміз деп есеп­те­ген.