ҚҰрамы (АҚсу өзені, балқаш көлі бассейні)

*Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті)

Құрақсу көлдер жүйесі - Ақсу өзенінің екі жағында Құрақсу каналынан бастап, оның сағаларына дейінгі аралықта бірнеше шақырымға созылып жатыр. Көлдер көктемгі су тасу кезінде өзенмен байланысы болып, төмен түскен құм төбелердің аралықтарынан және Ақсу өзенінің ескі арналарынан суға толады. Жүйедегі көлдердің ең үлкендері – Баклан, Рай және Сарыкөл. Қазіргі кезде Баклан көлдерінің жартысы арқылы өзен арнасы өтеді. Құрақсу көлдерінде бұған дейін алғаш рет біздің әріптестеріміз 1995 жылдың мамыр айында зерттеу жұмыстарын жүргізген [1].

Ихтиофаунаның түрлік құрамын зерттеу, ихтиологиялық материалдарды жинау мен өңдеу жалпы қабылданған әдіспен жүргізілді [2–7]. Балыққа биологиялық талдау бірден ауланған бойда, фиксацияланбаған күйінде жасалынды. Балықтың құйрық жүзбе қанатынсыз ұзындығы, толық және боқатсыз салмақтары өлшенді. Жасы лабораторияда МБС-10 бинокуляр көмегімен қабыршағы арқылы анықталды.

2010 жылғы ғылыми аулаудың өнімділігі көлдер бойынша алуантүрлі болды. Бір ауға шаққандағы түсім бойынша ең жоғарғы орташа көрсеткішті Баклан көлі – 2,32 кг/ау көрсетті, ал келесі мәндерге Қоқышкөл – 1,32, Рай көлі – 1,20 және Сарыкөл – 1,11 (12 сағат ішінде) ие болды. Балық түрлері бойынша барлық көлдерде балқаш алабұғасы мен тыранның өнімділігі ең төмен болса, ал сазан мен жайын барлық көлдерде кездесіп, түсімі ең жоғарғы мәнге ие болды (2-кесте).

Рай көліндегі тыран үйірінің жыныстық құрылымы 1:2,8 қатынаста болып, аналықтардың басымдылығымен сипатталды. Жастық құрамын 2-6 жастағы дарақтар құрады, ал дене ұзындығы 11,0-22,0 см, орташа 16,4 см, салмағы 22-184 г, орташа 94 г болды. Зерттелген суқоймада тыранның лигулезбен ауырған дарақтары байқалмады. Фультон бойынша қоңдылығы Баклан және Рай көлінде салыстырмалы орташа мәні сәйкес болды.

Қоқышкөлде тыран кездеспеді, ал Сарыкөлде тыран мен мөңке бірең-сараң кездескендіктен олардың биологиялық көрсеткіштеріне, сипаттамасы кесте түрінде берілмеді (3-кесте).
Кесте 3 – Құрақсу көлдеріндегі тыранның негізгі биологиялық көрсеткіштері

Жастық қатары	Ұзындығы, см		Салмағы, г		Фультон бойынша қоңдылығы	N	Балық үлесі, %
	мин-макс	орташа	мин-макс	орташа
Баклан көлі
4	18,0	18,0	112	112	1,92	1	11,1
5	18,1-19,5	18,9	110-155	138	2,02	3	33,3
6	20,0-21,5	20,5	132-163	148	1,71	3	33,3
7	21,8-22,0	21,9	160-162	161	1,53	2	22,2
Жалпы	18,0-22,0	20,0	112-163	143	1,80	9	100
Рай көлі
2	11,0-13,0	12,2	22-46	34	1,83	6	26,1
3	13,5-16,5	14,3	36-80	52	1,74	6	26,1
4	18,0-19,2	18,8	106-146	135	2,02	4	17,4
5	19,0-20,0	19,5	146-150	148	2,00	3	13,0
6	20,5-22,0	21,3	136-184	167	1,71	4	17,4
Жалпы	11,0-22,0	16,4	22-184	94	1,84	23	100

Ақмарқа. Баклан көлінде кәсіптік балықтардың арасында басым болған түр ақмарқа болды. Ақмарқа дарақтарының көрсеткіштері ғылыми аулауда 18,0-46,0 см дейін, орташа 27,6 см ұзындықты, ал салмағы 78-1520 г, орташа 405 г құрады. Ауланған балықтардың басым бөлігін 2-3 және 5 жастағы дарақтар құрады, олардың үлесі 71,7% болды. Фультон бойынша қоңдылық 1,35-1,60 дейінгі аралықта ауытқып, орташа мәні 1,47 болды (4-кесте).

Рай көліндегі ауланған ақмарқаның саны Баклан көлімен салыстырғанда айтарлықтай төмен болды. Үйірдің негізін дене ұзындығы 21,0-37,0 см, орташа 28,0, ал салмағы 140-802 г, орташа 349 г болды. Жастық құрамын 3-6 жастық дарақтар құрады. Фультон бойынша қоңдылығының орташа мәні Баклан көлімен салыстырғанда болмашы ғана артып 1,49 тең болды (4-кесте).

Қоқышкөл мен Сарыкөлде ақмарқа зерттеу ауларында кездеспеді.

Кесте 4 – Құрақсу көлдеріндегі ақмарқаның негізгі биологиялық көрсеткіштері

Жастық қатары	Ұзындығы, см		Салмағы, г		Фультон бойынша қоңдылығы	N	Балық үлесі, %
	мин-макс	орташа	мин-макс	орташа
Баклан көлі
2	18,0-19,0	18,5	78-104	85	1,35	10	21,7
3	20,0-25,1	22,4	124-226	164	1,45	13	28,3
4	25,5-30,0	27,6	225-434	314	1,45	6	13,0
5	32,5-36,1	34,5	610-725	656	1,60	10	21,7
6	36,5-40,0	37,5	719-836	792	1,51	4	8,7
7	42,0-46,0	44,3	1066-1520	1352	1,54	3	6,5
Жалпы	18,0-46,0	27,6	78-1520	405	1,47	46	100
Рай көлі
3	21,0-25,0	23,0	140-250	185	1,50	4	25,0
4	26,0-30,2	28,1	242-401	335	1,49	9	56,3
5	30,8-34,5	32,6	415-602	508	1,44	2	12,5
6	37,0	37,0	802	802	1,58	1	6,3
Жалпы	21,0-37,0	28,0	140-802	349	1,49	16	100

Шабақтық сүзгімен талдаудың нәтижелері көрсеткендей көлдердегі ақмарқа балығы шабақтарының жағалау маңындағы таралуы 0,10 дана/м³ болды және бұл көрсеткіш жоғары болмағанымен көлдерде аталған түрдің көбеюіне жағдайдың бар екендігін көрсетеді (5–кесте).

Аталмыш суалабтарынан осы шабақтық сүзгімен адрианихттектестер тұқымдасының өкілі медака балығы да ұсталды (5–кесте).

Рай көліндегі зерттеу ауланымында мөңке анықталмады. Дегенмен жағалау маңын шабақтық сүзгімен сүзу барысында шоғырлану жиілігі 0,12 дана/м³ болатындай мөңке шабақтары тіркелді (5–кесте).

Қоқышкөлде мөңкенің бар болғаны 3 данасы ауланды. Ұзындық-салмақтық көрсеткіштері бойынша дене ұзындығы 20-25 см, салмағы 300-365 г болды. Фультон бойынша қоңдылығы 7-8 жасар дарақтарда орташа 3,20 тең болды.

Сарыкөлде мөңкенің 2 данасы кездесті. Олардың дене ұзындығы 20,0-22,0 см, ал салмағы 300-350 г аралығында ауытқыды. Жастық құрамын 3-4 жастық дарақтар құрап, Фультон бойынша қоңдылығы орташа 3,52 жетті.

Рай көліндегі аулауда сазанның 9 данасы ғана ұсталынды (5 данасы аталық 4 данасы аналық). Сазан үйірінің орташа көрсеткіші ұзындығы бойынша 24,4 см, салмағы бойынша 402 г. Фультон бойынша қоңдылық көрсеткіші 2,24-2,54, орташа 2,38 болды. Ауланған балықтардың басым бөлігін 20,0-24,0 см ұзындық өлшемдегі 2-3 жастық дарақтар (77,8%).

Қоқышкөлдегі ғылыми-зерттеу ауларында сазанның 14 данасы ауға түсті. Аулаудағы сазанның орташа салмағы 687 г, ұзындығы 30,5 см болды. Ең үлкен 7 жасар дарақтың дене ұзындығы 30,5 см, салмағы 1325 г көрсетті. Сазанның қоңдылығы Фультон бойынша 1,93 – 2,48 аралығында ауытқып, орташа 2,26 болды.

Құрақсу көлдерінің ішінде Сарыкөлде ғылыми-зерттеу ауларында сазанның басым бөлігі, яғни 40 данасы ауланды.

Зерттеу кезінде ауланған балықтардың негізгі бөлігін 5-6 жастағы, ұзындықтары 29-36 см, ал салмақтары 520-1000 г аралығындағы дарақтар құрады. Ғылыми-зерттеу ауларындағы сазанның орташа салмағы 713 г, ұзындығы 30,7 см құрады. Ал ең жоғарғы жасы 7 жас, дене ұзындығы 39,3 см, салмағы 1467 г құрады. Фультон бойынша қоңдылық индексі 2,21-2,46 аралығында ауытқыды, ал орташа 2,33 көрсетті (5-кесте).