Құрастырушыдан

Құрастырушыдан

«Амал жоқ қайттім білдірмей, Япыр-ау қайтіп айтамын! Қоймады дертің күйдірмей- Не салсаң да тартамын» дейтін ұлы Пушкиннің кейіпкері Татьяна атты арудың нәп-нәзік үні кезінде қазақ ауылдарын Абай аудармасы арқылы шарлап, талай жүректің шерін қозғады. Пушкин Абай арқылы қазақтың жүрегіне жол тапты. Міне, содан бері бір ғасырдан астам уақыт өтті, қаншама ұрпақ ауысты. Алайда құдіретті талант иелерінің нұрдан жаралғандай мөлдір жырлары әлі де жанымызды әлдилеп келеді.

Пушкин мен Абай- өз жырларының қасиеттілігі мен адамзаттың шын асылға деген ерекше мейірімінің арқасында биіктеп кетті. Пушкин мен Абай- ХХІ ғасырда да оқырмандарын адамгершілік биікке жетелеп, дара тұрады.

«Пушкин орыстың әдеби тілін жасаушы ұлы ақын болса, оған, оның шығармаларына Абайдың қараңғы түнде саяхат шегуі аса зор тарихи маңызы бар игілікті іс болды.Пушкиннің оянған орыс рухын, орыс өмірін толық көрсеткен ең басты шығармасы өлеңмен жазылған «Евгений Онегин» романы болса, өз халқының кім екенін, қандай халде, қандай дәрежеде екенін түсінген Абай Пушкиннің осы тамаша шығармасының үлгілерін қазақ тіліне тегін аударған жоқ» деп жазушы Жайық Бектұров үлкен баға берген.

Ж. Бектұров атындағы Қарағанды облыстық жасөспірімдер кітапханасы ұлы тұлғалардың әлем әдебиетіндегі орнын атап өту, даналығын, ұлылық үндестіктерін оқырмандарға насихаттау, олардың поэзия әлеміндегі құдіреттілігіне тағзым ету мақсатында ұйымдастырып өткізген «Ұлылыр үндестігі» атты библиотеатр және оқырмандардың ақындар шығармашылығын қызығушылықпен танып білуге талпынған ұмтылыстарын терең байқауда әдеби–экскурсиялы викторинаны назарларыңызға ұсынады. Сонымен қатар ұлылардың шығармашылығына арналған кітап көрмесінің жобасы , пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

Бүгінгі таңда кітапхана ісі заманға сай жаңа даму сатысында тұр. Кітапхана ұжымы жасөспірімдердің рухани байлығы мен жалпы қабілетін дамытуда жаңа әдістерді қолданып келеді. Бұл әдістемелік құралда берілген библио-театрдың ерекшелігі: кітапхана оқырмандары үшін театр әртістерінің қатысуымен қойылған театрлық көріністерде ұлылардың рухани байланысын бейнелі түрде ашып көрсетсе, әлемдік классикалық музыкалар, әншілердің орындауларындағы Абай әндері мен А. Пушкин романстары оқырмандардың эстетикалық талғамын қалыптастырады. Бұл шараны өткізуде негізгі қорындағы әдеби кітаптар, біздің кітапхана жанындағы жазушы Ж. Бектұровтың мемориалдық мұражайынан алынған ақындардың шығармашылығы туралы әдебиеттер мен баспасөз басылымдарындағы мағлұмыттардың маңызы зор болды.

Осы әдістемелік құралдағы шаралардың түрлерін жасөспірімдермен, студенттер және белсенді оқырмандармен өткіуді ұсынамыз.

Ұлылар үндестігі

( библиотеатр)

Залды безендіру: кітап көрмесінің тұсына А. Пушкин мен Абай портреттері ілініп, сол жаққа фортепьяно, оң жақта киіз үйдің керегесі қойылады. Кереге тұсына кілем төселеді, домбыра қойылады. Көрермендер жиналғанша классикалық әуендер ойнап тұрады.

Заман өзгереді, дүние шыр көбелек айналып, қоғам құбылады. Ғасырдан ғасырға жалғасып мың жыл өтсе де ескірмей, керісінше әр кез алмастай жарқырап, жұмыр басты пенде жерге шыр етіп дүниеге келгеннен бастап, жан дүниесін баурап алып, сезімін иітіп алып кететін, өмірі өлмейтін, адамның қалыптасу факторының алтын діңгегі іспеттес бір жұмбақ әлем бар. Ол - поэзия патшалығы. Сол поэзия патшалығы иелерінің артына қалдырған алтын мұрасы, асыл қазынасы, ұлы сезіммен жазылған дүниелері халықтың жүрегінде сақталып, көңілінде қатталып мәңгі жасайды.

Уходят целые пласты времен, сменяются поколения, на карте мира появляются новые границы, исчезают государства, рушатся империи, но неподвластные бесконечным, общественным, социальным и политическим катаклизмам, гордо и победно манят человечество земные избранники Пушкин и Абай, как неистребимо - желанные Свобода, Любовь, Жизнь.

И в этом залог нашего спасения.

И сознавая это - все равно, разумом или инстинктивно,- благородное человечество повсеместно отмечает славные даты их рождения. Это означает, что 6-7-8 поколений живут на земле, внимая животворящей и мудрой пушкинской, поэзии Абая, и звук их речей услаждает слух и облагораживает сердца и души их далеких потомков от колыбели до рокового часа, и поныне поддерживая в нас пламя любви и добра - нетленный источник вечного и прекрасного в жизни.

Өлсем, орным- қара жер сыз болмай ма?

Өткір тіл- бір ұялшақ қыз болмай ма?

Махаббат, ғадауатпен майдандасқан,

Қайран менің жүрегім мұз болмай ма?
Амалсыз тағдыр бір күн кез болмай ма?

Біреуге жай, біреуге тез болмай ма?

Асау жүрек аяғын шалыс басқан

Жерін тауып артқыға сөз болмай ма?

Сіздерге еркін тиер байқап қара.

Екі күймек бір жанға әділет пе

Қаны қара бір жанмын, жаны жара.

Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.

Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,

Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма!

Пушкин - ұлы ақын. Оның даналығын танытып, қазақтың жүрегіне жол салған Абайдың ұлылығы аса биікте тұр. Олардың бір-бірімен творчестволық жақындығы, поэзиядағы екеуінің ақындық үйлестігі орыс халқы мен қазақ халқының терең достығынан, екі халықтың да алдында тұрған озат арманынан, игі нысанынан туды. ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ халқының ұлы орыс халқымен тарихи тағдыры жуықтасып, екі данышпанның рухани табысуы - Абайды прогресс жолында бір саты жоғары көтеріп, классик дәрежесіне жеткізді.

Пушкин и Абай - это целый мир, который человечество стремится открыть, познать, освоить. И мир каждого из них самодостаточен. Каждый из них, будучи национальным гением, носителем и выразителем национального духа, идей и менталитета, смог вырваться из сугубо национальных тенет и воспарить над сферой всечеловеческих идеалов и ценностей. И именно в этом заключается феномен этих поистине, избранников Земли. ПУШКИН, АБАЙ - всей своей жизнеутверждающей сутью, гуманистической доминантной устремленностью к вечности, ограничивают, обуздывают Зло в наших душах.

ПУШКИН - АБАЙ – вечная категория, бессмертная сущность человека.

Как Свобода. Как Любовь. Как Жизнь.

Я памятник себе воздвиг нерукотворный,

К нему не зарастет народная тропа,

Вознесся выше он главою непокорной

Александрийского столпа.
Нет. Весь я не умру- душа в заветной лире

Мой прах переживет и тленья убежит –

И славен буду я, доколь в подлунном мире

Жив будет хоть один пиит.

И назавет меня всяк сущий в ней язык,

И гордый внук словян, и финн, и ныне дикой

Тунгус и друг степей калмык.

Что чувства добрые я лирой пробуждал,

Что в мой жестокий век восславил я свободу

И милость к падшим призывал.

Веленью божию, о муза, будь послушна,

Обиды не страшась, не требуя венца,

Хвалу и клевету приемли равнодушно

И не оспоривай глубца.

Поэзия Пушкина обладает удивительным даром. Его стихотворения мы знаем с юных лет, но только через какое-то время, иногда много лет спустя, мы вновь возвращаемся к Пушкину и открываем для себя сказочный мир его поэзии, не устаем поражаться ее кристальной чистоте, ясности, одухотворенности. На протяжении двух веков многие люди проживают жизнь Пушкина через его произведения. Его поэзия вечна, ибо она обращена ко всему прекрасному в человеке. Прослеживая судьбы героев, мы учимся любить и ненавидеть, страдать и веселиться, то есть - жить.

Пушкин жырларындағы сөздің саздылығы кей-кейде адамның ақылы жетпейтіндей құдірет. Пушкиннің шын ұлылығы, қайталанбас даралығы оның осы зергерлігінде. Орыс халқының өзінің тіліне өзінің сенімін оятқан да- Пушкин, орыс халқының өзінің еліне өзінің сенімін оятқан да- Пушкин. «Евгений Онегин»- әлемде теңдесі жоқ туынды.

Истинно русский поэт, Пушкин, всем сердцем любил Россию. Он много думал о судьбе своей Родины и русском народе, и посвятил этой теме множество своих прекрасных произведении. Одно из таких - это роман в стихах «Евгений Онегин», которое является во всех отношениях центральным творением Пушкина, «учебником жизни», заключает в себе огромный познавательный материал, рисующий небыкновенно полную и яркую жизнь русского общества периода дворянской революционности.

Пушкин- ұлы сезім жыршысы. Пушкинді ұлы шығармалар жазуға итермелеген ұлы сезім құдіреті еді. Пушкиннің құдіреттілігі - оның өлеңдерін оқыған сайын жүректің алпыс екі түкпірінде жатқан сезіміңді қытықтып, өмірге деген ынтазарлығыңды арттыра түседі.

Стихи Пушкина очаровывают нас, они – прекрасные, как букет свежих весенних роз, звучные, полные силы и чувства. В этом удивительный гений Пушкина. Он словами, одними словами, ритмом и, наверное, чем-то еще, что не дано понять нам, создает Образ. Вся душа отзывается на него и будет играть Музыка. И это прекрасно.

Абай!

Қазақ өнері, мәдениеті, әдебиеті тарихында бұрын зор ілтипатқа алынған, мұндай көп қастерленген, мұндай көп сыр шертер, мұндай жүрек тебірентер есім жоқ.

Абай жыры мен әуені, нағыз адамға тән махаббаты, нұр- шапағаты әр адамның жүрегіне жол табады. Абай әлемі- шексіз. Абай жыры- түпсіз- тұңғиық…
Абайдың әні «Сегіз аяқ» .
2 Жүргізуші:

В душу вглядись глубже, сам собою побудь;

Я для тебя, загадка, я и мой путь.

Знай, потомок, дорогу я для тебя открывал.

Против тысяч сражался- не обессудь!

С такими словами обратился Абай к будушему поколению. Такими сердечными строками говорил о грядущем поэт, прокладывавший тропу из мрачных веков минувшего к иному, светлому будущему. Он нес во мраке невежества, окутывавшем казахские степи, яркий факел поэзии, указывал своему народу новые горизонты, откуда взойдет его солнце.

Абай- қазақтың ұлттық философиясының негізін салушы, жаратылыстың құпиясына, табиғат пен қоғамның, адам мен заманның сырына терең бойлаған кемеңгер ойшыл.

Абайдың әр сөзінің ар жағында қорғасындай зіл батпан ойлар, көңіл толқыны, жан жарасы, қатыгез өмірдің шындығы жатады.

Әркімді заман сүйремек,

Заманды қай жан билемек?

Заманға жаман күйлемек,

Замана оны билемек.-

деген жолдарда бүкіл өмір философиясы, пенденің болмысы, бейімшілдік, тағы басқа бақилық кемшіліктер, адам мен заманның ара қатысы, шынында, тарының қауызына сыйғандай бір шумақ өлеңге сыйып тұрған жоқ па?

Поэзия Абая переживет нас и будет питать душу еще многих поколении. Абай создал поистине бессмертную поэзию, он как никто другой сумел распознать душу казахского народа . Настоящий поэт принадлежит не только своему народу. Он часть мировой культуры.

Қоғам қайраткері Абай, философ Абай қазақ халқының ертеңгі болашағы туралы байлам жасап, тарихи көрегендік биігінен табылды. Өз халқының болашақ тағдырын қиырдан шолу арқылы Абай ұлы ақын, ғажап суреткер, даңқына ілгерішіл қайраткер, әлеумет ойшылы атағын тағы қосып, өзіне заман артқан ерекше істі, тарихи миссияны абыроймен орындап шығып, күллі адамзат қастерлейтін, цивилизация әлемі мақтан етер перзенттердің біріне айналады.

Қазақтың бір мақалы: «Өнер алды-бірлік, ырыс алды-тірлік» дейді. Бірлік қандай елде болады. Қайтсе тату болады- білмейді. Қазақ ойлайды: бірлік- ат ортақ , ас ортақ, киім ортақ, дәулет ортақ болса екен дейді. Олай болғанда байлықтан не пайда, кедейліктен не залал? Ағайын құрымай мал іздеп не керек? Жоқ, бірлік-ақылға бірлік ,Малға бірлік емес. Малыңды беріп отырсаң, атасы басқа, діні басқа, күні басқалар да жалданып бірлік қылады! Бірлік малға сатылса, антұрғандықтың басы осы. Ағайын алмай бірлік қылса керек, сонда әркім несібесін құдайдан тілейді, әйтпесе құдайдан тілемейді, шаруа іздемейді. Әуелі біріне- бірі пәле іздейді. Не түсін, не ажарын, не өкпесін бұлдап, ол болмаса, бір пәле салып, қорғалатып, әйтеуір бірін- бірі аладаудың амалын іздеседі. Мұның қай жерінен бірлік шықты?

«Ырыс алды-тірлік» дейді, ол қай тірлік? Ол осы жан кеудеден шықпағандық па? Жоқ, ондай тірлік итте де бар. Ондай тірлікті қымбат көріп, бұлдаған адам өлімді жау көріп, ахиретке дұшпан болады. Жанын қорғалатып, жаудан қашып, қорқақ атанып, еңбек қылудан, қызмет қылудан қашып, еріншек атанып, ез атанып, дүниеде әлгі айтылған ырысқа дұшпан болады. Ол айтқан тірлік олар емес. Көкірегі, көңілі тірі болса, соны айтады. Өзің тірі болсаң да, көкірегің өлі болса, ақыл табуға сөз ұға алмайсың. Адал еңбекпен ерінбей жүріп мал табуға жігер қыла алмайсың.

(күй қаттырақ қойылып оқушы ортадан кетеді)

2 Жүргізуші:

Подлинный интернационалист Абай смотрел глубже. Он тонко чувствовал близость человеческих отношений при переводе на казахский язык Пушкина, Гете, Байрона, Лермонтова, Крылова. При этом он сохранял полностью свою яркую индивидуальность художника и мыслителя.

Пушкин … Он прошел свой жизненный путь вдали от степей, но он стал близким Абаю. Явился из другого мира, изъяснился на другом языке.
1 Жүргізуші:

Қазақтың ұлы ақынының шығармалары ұлттық және бүкіл адамзаттық мәдениеттің ұлы үш бұлағынан нәр алып отырды. Осылардың бірі - қазақ халықының сарқылмас мол қазынасы мен шығыс классиктері болса, екінші бұлағы- орыс мәдениеті , үшінші бұлағы орыс мәдениеті арқылы батыс мәдениеті болды

Орыс халқының мәдениетін қасиеттеген, ұлы Пушкинді құрмет тұтқан Абай оның әдебиеттегі асыл мұраларының бірі - «Евгений Онегинді» де қасиеттеп, артықша сүйіспеншілікпен аударды.
2 Жүргізуші:

В зрелом возрасте Абай почувствовал неизбывную тягу к творчеству Пушкина. Внимательно, вдумчиво он вчитывался в «Евгения Онегина». С одной стороны, изучая по нему русское общество, русскую жизнь, язык, душу, культуру народа, который его, степняка, властно манил.

Абай весьма творчески своеобразно - то точно, то, следуя оригиналу, то, позволяя себе некоторые отклонения - перевел, переложил, воспроизвел, воссоздал семь отрывков из «энциклопедии русской жизни», положенные к тому же Абаем на музыку, стали шедевром казахского поэтического искусства и мгновенно распространились по всей степи, как кровное, близкое, национальное творение.

М. Әуезовтың «Абай жолы» роман-эпопеясынан көрініс (ІІ кітап. «Биікте». 318 бет.)

Қатысушылар:

Абай

Әйгерім

Ысқақ

-Неліктен айтпай кетті! Бір тыңдайтын шағымыз болмады ма, Абай аға!- дескен бір топ жастармен қатысушылар ортаға шығады. (Жайғасып төрге отырады.)

Осы кезеде Әйгерім Ерболға сәл ғана қабақ қағып, белгі етеді. Сырмінез дос домбыраны қолына алып, Татьяна әнін тартып жөнеледі.

...Өзгеге ешбір дүниеден

Еркімен тимес бұл жүрек.

Әуелде тағдыр иеден,

Қожам сенсің не керек.

... Әуелде кірдің түсіме,

Ортақтасып өміріме,

Толғау салып ішіме,

Сол күнде-ақ жақтың көңіліме...

Құдайдан болғай деп емі,

Құдайыны мол бердім.

Көрген жерде-ақ мен сені,

«Осы екен ғой сол» дедім...

...Не болса да өзімді

Тапсырдым сізге налынып,

Толтырып жасқа көзімді

Есірке деймін жалынып...-деп келді де, Әйгерім тоқтап болмастан, өксіп жылап жібереді, тына қалады.( Үй-іші жым-жырт. Абай құп-қу боп, екі көзі шарасынан шығып үлкейіп, бар денесі тоңази, дірілдегендей, қабақ шытып қалды. Әйгерімді қатты қысып құшақтай алып, жасты көзінен ұзақ сүйіп алды).

Абай: -Әйгерім! Асылым! Әніңмен , жасыңмен қайта таптың ба! Татьянаның әні, наз-мұңы сенің де жүрегіңнің шыны боп шықты-ау көңіліңнен!

Ысқақ: - Қайран Татьяна, қазақ қызынан да мұңдасыңды таптың ба! Талай шыншыл жасқа тіл бітірерсің-ау!

(Домбыраның үні қаттырақ шығып, жастар ақырын тұрып кетеді, Абай мен Әйгерім бір-бірінің қолынан ұстап, ортада тұрып қалады).
1 Жүргізуші:

Осылайша 1887 жылдың қысында, орыстың данасы Пушкин өзінің сүйікті Татьянасын қолынан жетектеп кеп, кең қазақ даласына қадам басты.

Өзі, тыңдаушысын ұйытқан ақын болды. Татьянасы қазақ жасының жүрек сезіміне бұрын қазақ сөзімен айтылып көрмеген көркем, шебер тіл бітіріп, жандай жақын туысы болып қала берді. (Әйгерім мен Абай ортадан кетеді)
2 Жүргізуші:

Так в зиму 1887 года великий русский акын Пушкин впервые вступил в просторы казахских степей, ведя за руку милую свою Татьяну.

Стихи и напевы, распространялись в песнях вокруг. Новые песни, никогда раньше не звучавшие в этих краях, летели на крыльях ветров, неся долгожданный ответ степям, вопрошавшим сквозь многовековую молчаливую дрему.
1 Жүргізуші:

Көктем желіндей ескен жаңа жыр – тарихтың жаңа бір төлінің үні. Оның жыры- жаңа дүние көксеуші, жаңа өрісті іздеуші жыр . Барлық сергек ой, сезімтал жүректер үшін, тынымсыз ойлар үшін, алысар жігер үшін туған жырлар еді.

Әлемде не жарық? Күн жарық. Адамда не жарқын? Даналық. Бұларсыз дүние қараң. Бұл екеуінің жарығы мен жылуы, шапағаты мен шарапаты әмбеге аян, ортақ, өлшеусіз ұзақ. Күннің көзін бұлтпенен, данышпанның көзін зар заманның түнегімен бүркеуге болады, бірақ мүлдем сөндіру, өшіру мүмкін емес.

Жоқ, өлмен, жаным жасар өлеңімде,

Шірімей, жасаңғырар денем мүлде,-

деп Пушкин жырлап өткен.

2 Жүргізуші:

Неостановим, стремителен бег Времени. Абай прозорливо увидел и уверял: «Мир—океан, время—веяние ветра, ранние волны—старшие братья. Поколения сменяются чередой…»

Да, поколения сменяются чередой. Но остаются Пушкин и Абай как вечные духовные наставники и нравственные ориентиры человечества во взбаламученном, бушующем океане бытия.

Как Свобода. Как Любовь. Как Жизнь.

(әдеби-экскурсиялы викторина үлгісі)

Әдеби-экскурсиялы викторина оқырмандардың әдебиет пен тарихтан білім тереңдігін байқатады. Бұл викториналық сұрақтарға оқырмандар толық мәліметтер арқылы нақты жауап беру керек.

Мысалы: А. Пушкин қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі қай шығармасына романтикалық поэма жазбақшы болды?

Жауап: Орыстың ақыны А. Пушкин Пугачев көтерілісі туралы тарихи деректер жинау мақсатында 1833 жылы Орынбор маңындағы қазақтар ауылында болған. Сонда «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» трагедиясының негізгі мазмұнын ауызша жазып алған. Осы сюжеттің негізінде романтикалық поэма жазбақшы болды.

С. Мұхаметжанов, «Көңіл құсы құйқылжыр» М. Қойшыбаев.)

(«Қараңғы түнде тау қалғып»)

7. 
   Абайдың күйлерін айтып беріңіз? «Топ жарға», «Май түні».
   

7. 
   А. Пушкиннің «орыс халқының энциклопедиясы» деп аталған шығармасы?
   

7. 
   «Евгений Онегиннен» Абай неше үзінді аударып, ән жазды? (7 үзінді)
   

7. 
   Абай поэмаларын айтып беріңіз? («Масғұт», «Әзім әңгімесі», «Ескендір»)
   

7. 
   Ал, енді қоштасайық, сардар аға.
   

Сен болған шақ бұлыңғыр, тұнжыр маған.

Әйтсе де аямапты құрғыр заман.

Болат Пушкин тіріліп кете ме деп,

Тұғырыңды болатпен шынжырлаған. –

деп жырлаған қазақтың қай ақыны? (М. Мақатаев)

7. 
   Абай табиғат туралы қай өлеңіне ән шығарған? «Желсіз түнде жарық ай».
   
8. 
   А. Пушкиннің қандай шығармаларына опералар жазылған? («Евгений Онегин», «Пиковая Дама», «Борис Годунов», «Дубровский», «Каменный гость»).
   
9. 
   А. Пушкиннің әйелінің есімі және неше баласы болған? (Н. Н. Гончарова. 4 баласы болған)
   
10. 
    А. С. Пушкиннің «Руслан және Людмила» шығармасының жанры? (Поэма)
    
11. 
    А. Пушкин оқыған оқу орны? (Лицей)
    
12. 
    Онегин Татьянаға қанша хат жазды? (3 хат)
    
13. 
    А. Пушкин қай қалада дүниеге келді? (Мәскеуде)
    
14. 
    А. Пушкин өзінің қай шығармасында кейіпкерлерге ат бермеген ? («Балықшы мен балық» ертегісінде).
    

І бөлім:

“Дыбысым ұлы Ресейге кетер жалпақ

Тіл біткен жүрер менің атымды атап…”

А. С. Пушкин
ІІ бөлім

“Өлді деуге сия ма, ойлаңдаршы,

Өлмейтұғын артына сөз қалдырған?”

Абай

“…Абай орыс классиктерін, соның ішінде Пушкинді аудару арқылы орыс халқының жүрегін, сезім мен ойларын қасиет-қадірін ашып көрсетті”

М.Әуезов.
Пайдаланылған әдебиеттер:

Абай шығармалары

Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы . -Алматы: Ғылым, 1977.

Т.1.Өлеңдер мен аудармалар.-336 б.

Т.2.Өлеңдер мен аудармалар.Поэмалар.Қарасөздер.-384 б.

Абай Өлеңдер. Поэмалар Аудармалар.Қара сөздер /Құраст. Г. Бельгер.– Алматы: Мектеп, 2003.- 248 б.

Ол туралы

Әуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. Екінші кітап. – Алматы: Жазушы, 2002.- 328 б

Әуезов Мұхтар Абай Құнанбаев:монографиялық зерттеулер мен мақалалар /Құраст.Н. Ақбаев. – Алматы, Санат, 1995.-320 б.

Бектұров Ж.Пушкин және Абай : / Абайдың қайтыс болғанына 50 жыл толуын атап өту қарсаңында / //Сталиншіл. - 1951.-29 тамыз.

***

Мұса М.Абай және Пушкин: 2006 жыл-Қазақстандағы А.С.Пушкин жылы // Егемен Қазақстан.-2006.-1 сәуір.

Пушкин А. С. Избранные сочинения: В 2-х томах. Т. 2. /Сост. Г. Макогоненко.- М .: Худож.лит.,1980. -734 с.

Бельгер Г. Гармония духа. - М.: Русская книга, 2003. -288 с.

Волков Г. Мир Пушкина: личность, мировоззрение, окружение. –М.: Молодая гвардия, 1989.- 269 с.

Высочина Е. И. Образ, бережно хранимый: жизнь Пушкина в памяти поколений. -М.: Просвещение, 1989. -239 с.: ил.

Лотман Ю. М. Роман А. С. Пушкина «Евгений Онегин». -Л.: Просвещение, 1980.– 416 с.

Канапьянов Б. Великих повторяя имена:размышление о Пушкине и Абае //Казахст.правда.-2006.-21 марта.