Реформаның мақсаты

Реформаның мақсаты - мемлекет пен салықшылар арасындағы қатынастардың үйлесімділігі

1991 жылы салық органдарына тәуелсіз мемлекеттік басқару мәртебесі беріліп, салық құрылымын құрудың жалпы қағидаттары салықтарды, алымдарды және төлемдерді өндіру және оларды тиісті бюджеттерге есепке жатқызу тәртіптері нақты анықталған болатын. Салық төлеушілердің құқықтары, міндеттері және бюджетпен есеп айырысуының толықтығына және мерзімділігіне жауаптылығы айқындалған. Салықтың жаңа түрлерін, сондай-ақ салықтық жеңілдіктерді енгізу тетіктері заңдастырылған.

Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасу жылдары жас мемлекет өміршеңдігі сыналған кезеңдерден табысты өткен болатын. Біздің ел нарықтық экономиканың қағидаттарына негізделген демократиялық қоғамға біртіндеп және сенімді алға жылжуда. Дамудың жаңаша жағдайында мемлекеттің кірістері мен шығыстары өзгерді. Кәсіпорындардың барлығы үлкен экономикалық бостандықтарға ие болып шаруашылықты дамыту міндеттерінің көпшілігін өздері шеше алатын болды. Кеңестік одақтың бұрыңғы тұралақтаған ескі саясаты мен экономикасының сынуы, кәсіпорындардың және салалардың құрылымдарын қайта бағдарлауды, шаруашылықтың үйлесімсіздігін, жұмыссыздықтың байқалуын, халықтың бастапқы қорғалмаған жігін қолдауды, салық салудың оңтайлы деңгейін пысықтау үшін және салықтық реформаны және салық салудың ұлттық тұжырымдамсын құру шарттарын қайта айқындаудың негізгі қажеттілігі болып табылды. Нарықтық қатынастар жағдайында және әсіресе нарыққа көшу кезіңінде салықтық жүйе экономиканы бірден-бір маңызды реттеуші, экономиканының қаржылық-кредиттік тетіктерін мемлекеттік реттеудің негіздемесі болып табылады. Сондықтан, салық салу жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылуы, мемлекеттің барлық қаржылық жүйесінің тиімді қалыптасуымен байланысты.

Салық жүйесі өздерінің жұмыс істеген 20 жылының ішінде тек салық салу жүйесі ғана өзгертілген жоқ, республиканың салық қызметінің өзі де өзгерді және бірнеше рет құрылымдық реформалау жүргізілді.

1990 жылға дейін Қазақстан Республикасында салық салу мәселелері бойынша өзінің заң актілері болған жоқ және бұған қоса жалпы салық саясаты оның аумағынан тыс жерлерде қалыптастырылған. Осындай жағдайлар, тәуелсіз дербес мемлекет үшін әрине қолайсыз жағдайда болды. Бұдан басқа, нарықтық экономикаға көшу тиісті салық жүйесін талап етті. Осы екі жағдай, салық бойынша республикалық заңдардың пакетін әзірдеу және қабылдау қажеттілігін айқындады. Сонымен 1991 жылдың 24 желтоқсанында «Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы» Заң қабылданды. Жалпы Заң 16 жалпы мемлекеттік, 10 жергілікті жалпы міндеттемелік және 17 жергілікті салықты айқындады және мемлекеттік экономиканы реформалауға бастаған бірден-бір қадамы болды.

«Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы» Заң енгізілгеннен кейін алғаш рет салықтарды нақтылай бөлу белгіленді, Жоғарғы Кеңестің және жергілікті халық депутаттары Кеңесінің салықтарды айтарлықтай ұйымдастырулығы және айқындау тәртіптерінің түсініктемелері енгізілді. Бұдан басқа, бұл салықтарды бірегейлендіруге жағдай жасады, ол республиканың бірыңғай салық жүйесін қалыптастырудың міндетті шарттары болып табылады. Сол уақыттарда осындай бөліп шектеу қою жергілікті бюджеттің кірістік қорының тұрақтылығына кепілдік болып табылды және осының есебінен олардың өсуін және дербес қалыптасуын қамтамасыз етті.

Табыстарға салық салуға енгізілген анағұрлым қағидатты өзгертулердің бірі, өзіндік құнды қоса ала отырып салық салынатын табыстарды есептеген кезде еңбек ақыға төлемдердің мөлшерін жою және тиісінше еңбек ақы төлеуге арналған шығыстарды олардың шамалық нормаларынан асып кеткен тәжірибелерді жою болып табылды. Бұл өзгертулер еңбек ақыны төлеуді ырықтандыру саясатына сәйкес келді және тіптен де еңбек ақы төлеу басынан аяғына дейін реформаланды, оның нарықтық бағдары және экономикаға мемлекеттің арласуына шектелді. Еңбек ақыны төлеуге шектеуді алып тастау кәсіпорындарға бағаны ырықтандыруға еркін көшуіне, бағаның өсуін өтеуге мемлекеттің бюджетінде қаражат болмағандықтан кәсіпорындардың өздерінің қаражатымен толтыруға мүмкіндіктер берді. Бұдан басқа, балалар үшін тауарлар, балалар тағамы және дәрі-дәрмектер халықтың тұтыну тауарлары, азық-түлік тағамын өндіру көлемі өткен жылдардағы кезеңдерден асып кетуі есебінен алынған табысын салықтан босату туралы ереже енгізілген болатын.

Коммерциялық және кооперативтік банктердің, жинақ банкілерінің және сақтандыру ұйымдарының табыстарына салық ставкісі 55-тен бастап 45 пайызға дейін төмендетілген болатын.

Сол уақыттарда барлық жеке нысандағы кәсіпорындардың, делдалдық және коммерциялық қызметтердің, шағын кәсіпорындардың, сондай-ақ қордың, тауарлық-шикізаттық биржалардың және брокерлік кеңселердің және фирмалардың табыстарына салық ставкісі 55- пайызға дейін көбейтілді.

Сол уақыттар үшін салық салу практикасындағы өзгертулердің анағұрлым маңыздысы және қағидаттылығы бұрын болмаған жаңадан Қосылған құн салығын енгізу болды.

Бұл салық бағаның өсуімен салықтық түсімнің тікелей байланыста болатындықтан, бюджеттік қаражаттың инфляциямен құнсыздануын болдырмайтын ең күшті құрал болып табылды. Оның басты артықшылығын, оның дамыған елдерде кеңінен көп қолданылуын түсіндірсек, бұл салық өндіріс саласын тоқтатусыз, тұтыну саласын реттеуге мүмкіндіктер береді.

Сол кезде Жеке табыс салығын салу жүйесіне маңызды өзгертулер енгізілген, атап айтқанда бағаның өсу шаралары бойынша еңбек ақы төлеуең аз шамадағы индекстеудің мерзімділігі туралы енгізілгені болатын.

Жеке тұлғалардың мүлігіне салықты енгізу мемлекеттен бөлу және жекешелендіру үдерістерін дамыту шаралары бойынша меншіктендіруге қатысты нақты өзгертулермен айқындалған болатын. Жеке тұлғалардың мүлігіне салық тіпті аз ставкі бойынша – мүлікті түгендеу құнының 0,1 пайызында енгізілген болатын. Бұл ретте жекелеген санаттағы азаматтар үшін және арнаулы айтарлықтай қалың көпшілікті бұл салықты төлеуден босату көзделінген болатын.

Жоғарыда атап өтілген, 1995 жылға дейінгі қолданыста болған салық салу жүйесі қазіргіден өте алыста қалған болатын. Салық кодексін кідіртпесіз жасау және қолданысқа енгізу қажеттілігі көптеген объективтік себептермен, біріншіден тәуелсіз мемлекет республика болуыменен қатысты тауарлық-ақшалай дамуға жан-жақты бағытталған саясатты-экономиканы түпкілікті қайта құрып, қоғамның тұтынушылығы қанығу шарттылығымен қабылданған.

«Іріктемелі жеңілдік беру» қағидаты бойынша қолданыстағы салық жүйесінің өзі көптеген және бір-біріне қарама-қайшы келетін бірталай сандағы заңнамалық және заңға тәуелді актілерді кідіріссіз, бір ғана Салық кодексімен ауыстыру үшін дәлелді себеп болды.

Мысалыға, табысқа салық салу бойынша әртүрлі тоғыз мөлшер бойынша 0-ден 70-ке дейінгі пайызға ставкілерді (меншік нысандарына, салаға, қызмет түрлеріне байланысты) және тағы 40-тан астам салық төлеуден босату және салықтың ставкісін төмендету (табыс көздерінен туындаған шығыстартардың бағытына байланысты) жеңілдіктерін қолданған.Үлкен сандағы барлық жеңілдіктер және қалған салықтар нәтижесіз болған.

Тікелей осы тәжірибелердің нәтижесінде салықтардың және өзге де міндетті төлемдер саны, оның ішінде өзіндік құны болып табылатындар үшін есептік базада қатарынан, тұрақты түрде көбейтіліп отырған, сондай-ақ олардың ставкілерін ұлғайту ақылға қонымды шектерден де асып кетіп отырған.

Осылайша, қолданыста болған салық жүйесі субъектілердің іскерлік қызығушылықтарын жоғарылатуға және тауар өндірісін дамытуға, жоғарғы тиімділіктегі қымбат технологияларды енгізуге, өз капиталдарын ұзақ мерзімге салуға ынталандырмады. Біздің салық жүйеміз шет елдік инвесторларға өзінің аса қызыналық ауытқуымен, тұрақсыздығымен және қиындығымен, абажадайлығымен және жалпылама қабылданған халықаралық стандарттарға сәйкессіздігімен қорқынышты әсерде қолданыста болды

Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздік алуы және нарықтық экономикаға көшуі шаруашылықтың қолданыстағы тетіктерін өзгертуді және салық төлеушімен және бюджетпен арадағы салықтық өзара қарым қатынасты түбегейлі өзгертудің қажеттілігін айқындады.

Бірден көп түрлі меншік нысанындағы салық төлеушілердің санының көбеюі шаруашылық және салықтық есептер жүргізуге қиыңдықтар келтірді, ол өз кезегінде салық төлеушілердің бюджет алдындағы міндеттерді тиісінше орындауларын және бәрінен бұрын салықтардың және төлемдердің толық және мерзімінде төленуін бақылауды қиындатты.

Осыған сәйкес салықтық әкімшілендіру жүйесін тиімді басқару негізі қаланды, салық органдарының алдына қойылған көп салалы міндеттер мен тапсырмаларды орындауға кешенді тәсілдер үшін қажетті алғы шарттар жасалды.

«Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы» Заңың заңдық күші бар Қазақстан Республикасы Президетінің 1995 жылғы Жарлығымен ауыстырып «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заң қолданысқа еңгізілді.

Жаңа Заңның қабылдануы салық ауыртпалығын азайтуға және нәтижесінде субъектілердің қызметтерін тұрақтандыруға және бюджетке тиісті төлемдердің көбеюіне әсер етті.

Атап өту керек, Қазақстан ТМД елдерінің ішінде Салық кодексін алғашқы әзірлеген және тез уақытта енгізген. Жаңа енгізулердің ерекше маңыздылығы 1997 жылы шілдеден бастап салықтық есепте кассалық әдісті жою және қоса есептеуді әдісіне көшу болды.

«Қазақстан Республикасының мемлекеттік кіріс жүйесін одан әрі реформалау туралы» Қазақстан Республикасы Президетінің 1998 жылғы 12 қазандағы Жарлығымен Қазақстан Республикасының Кіріс министрлігі құрылды, оның құзырына Салық комитетінің, Кеден комитетінің, Салық полициясы департаментінің, «Кәсіпорындарды қайта құру және тарату бойынша» акционерлік қоғамның және Алкогольдік өнімдер өндірісін және айналымдарын мемлекеттік бақылау бойынша комитеттің істерді және мүліктерді басқару бойынша өкілеттіктер мен міндеттер берілді.

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кіріс министрлігі құрылғасын барлық фискалды органдардың іс-қимыл жұмыстарның сапасы жақсарды. Министрлікке «Кәсіпорындарды қайта құру және тарату бойынша»ААҚ-беріліп, ол бюджетке міндетті төлемдер бойынша кредиторлардың мүдделерін қорғау жөніндегі уәкілетті орган ретінде Үкіметпен айқындалды.

Мемлекеттік кіріс министрлігі құрамында жұмыс істейтін салық органдары және Агенттіктің іс-қимылдары салық заңдылығы және банкроттық туралы заңнаманың талаптарын толық көлемде орындалуын қамтамасыз етуге мүмкіндіктер берді. 1998 жылы қаңтарда Алкогольдік өнімдер өндірісін және айналымдарын мемлекеттік бақылау бойынша комитет құрылды, ол да сол Мемлекеттік кіріс министрлігінің құрамына кіретін. Тұтынушыларды сапасыз өнімдерден және нарықты заңсыз алкогольдерден қорғау Комитеттің бірден бір басты міндеті болды.

Қазақстан Республикасы Президетінің 2002 жылғы 28 тамыздағы № 931 Жарлығымен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитеті құрылды. Қазіргі уақытта Салық комитетінің құрамына – Орталық аппарат, 16 салық департаменттері, олардың 14 облыстық және Астана және Алматы қалаларындағы 2 қалалық, 215 аудандық салық басқармалары кіреді.

Еліміздің экономикасындағы жүргізілген өзгерістер салықтық реформалар жүргізілген уақыттан бастап республикадағы салықтық қатынастарды реттейтін салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы нормаларды және барлық ережелерді жүйелендіруді жан жақты талап етті. Осы жағдайлардың барлығы салық заңнамасын реформалауды жалғастыруды және Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексін әзірлеуді қажет етті.

Атап өту керек, 2008 жылғы Салық кодексінің редакциясы қатаң түрде Мемлекет басшысының айқындаған стратегиялық бағытының шеңберінде және қолданыстағы салық салу ережелеріне мұхият тексеру жүргізіп оларды Қазақстанды дамыту кезеңдерінде қол жеткізген жетістіктерге сәйкестендіріп, қолданыстағы салық заңнамасының базасында әзірленді.

Салық кодексінде мынадай негізгі оң аспектілер бар:

Бірінші – бұл негізгі құралдарды жаңартуға қатысты мәселелердің және лизингілік қатынастарды дамытуды ынталандырудың жақсаруы.

Екінші жетістік – бұл Қазақстанның қосылған құн салығы бойынша ережелерін еуропа елдерінің қосылған құн салығымен жақындасуы.

Үшіншісі – Салық кодексіндегі фискалдық мүдделермен қатар экономиканың басымды салаларына әлеуметтік сала, аграрлық сектор және шағын бизнес сияқты салаларға салық салу ерекшеліктері арқылы ынталандыру ойларын іске асыру.

Салық кодексімен – коммерциялық емес ұйымдардың, сондай-ақ әлеуметтік салада қызметтерін жүзеге асыратын ұйымдардың: бұл мектепке дейінгі тәрбие, кітапханалық қызмет көрсетулер, білім беру, дәрігерлік қызмет көрсетулер, ғылым, спорт және мәдениет, сондай-ақ мүгедектердің еңбектерін пайдаланатын кәсіпорындардың табыстарын және айналымдарын корпоративтік табыс салығынан – қосылған құн салығынан босату белгіленген.

Аграрлық сектордің салық төлеушілеріне: шаруа (фермер) қожалықтарына және заңды тұлғалар – ауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілерге қолданылатын салық салу мәселелерінде едәуір босаңсулар бар. Сонымен, шаруа (фермер) қожалықтары үшін фермерлер төлейтін қосылған құн салығының, табыс салығының, жер салығының, көлік құралдары салығының және мүлік салығының орнына бірыңғай жер салығын төлеуі негізінде бюджетпен есеп айырысу тәртібін оңайлату белгіленген. Әлеуметтік салық бойынша төмендетілген ставкі көзделінген. Осы ереже өзі өндірген ауылшаруашылығы өнімдерін өткізуден, сондай-ақ өнімдерді қайта өңдеуден түскен оның табыстарына қатысты.

Ауылшаруашылығы өнімдерін өндіруші - заңды тұлғалар үшін бюджетпен есеп айырысудың патенттік жүйесі Салық кодексінде белгіленген, оның мәні ауыл шаруашылығын жанама субсиялау болып табылады.

Осы санаттағы салық төлеушілерді мемлекеттік қолдау, патент бойынша есептелінген салықтың 80 пайыз сомасын кемітуі болып отыр.

Шағын бизнес субъектілері үшін салық салу бойынша жеткілікті бірегей тәсіл ұсынылуда. Шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режімі қызметтерінің түрлеріне, жұмысшыларының сандарына, табыстары бойынша белгіленген өлшемдеріне сәйкес заңды тұлғалар-шағын бизнес субъектілеріне және жеке кәсіпкерлерге ерікті түрдегі тәртіпте қолданылуы мүмкін.

Арнайы салық режімі төлем көздерінен ұсталатындарды, сондай-ақ әлеуметтік салықты қоспағанда корпорациялық (жеке) табыс салығын есептеудің және төлеудің жай тәртіптерінн ауыстырады. Режім бір жолғы талон, патент және оңайлатылған декларация негізінде бюджетпен есеп айырысудың үш нысанын қарастырады.

Шағын бизнес субъектілері үшін салық салу бойынша оңайлатылған режім үш аспектіге: салық салу объектісі есептерін оңайлатуға, салықтарды есептеуге, сондай-ақ оңайлатылған декларация түріндегі салық есептілігін рәсімдерін жасауға қатысты.

Салық кодексімен ең басты міндет салық заңнамасын қалыптастыру шешілуде – оны қолдануда мемлекеттік басқару органдары тарапынан сияқты, салық төлеушілерге де нормаларды екі ұдай түсінік бермейтін мағынада қарапайым және бірыңғай етіп, қысқа әрі түсінікті етіп жасау.

Қазақстан Республикасының Салық кодексінде жазылған тұжырымдама салық төлеушiлердiң салық заңдарының нормаларын дұрыс түсiнуiне қол жеткізуге, салық төлеушiлердiң салық тәртібін сақтау деңгейiн арттыруға, салық жүйесiнiң транспаренттілігін, оның әдiлдігін, тұрақтылығын және болжамдылығын қамтамасыз етуге, салық төлеушiлердiң барлық санаттары үшiн салық жүктемесiнiң теңгерiмдiлiгiне қол жеткізуге, мемлекеттiң экономикалық және саяси тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл ретте, қолданыстағы Салық кодексінің ережелері барынша салық салудың халықаралық үлгілеріне және халықаралық қағидаттарға жақын.

Дамудың қазіргі шарттары салық органдарымен көрсетілетін қызметтердің сапасын және спектрін жақсартуды талап етеді, ол қазіргі уақытта салық органдарының стратегиялық міндеттер болып табылады. Міне соңғы төрт жылдан бері осы бағыттағы бағалау бөлігі бойынша тәуелсіз зерттеу орталығы «САНДЖ» бағалары пайдаланылып келеді.

2010 жылдың нәтижелері бойынша бизнес субъектілерінің қызмет көрсетулерге қанағаттанушылық көрсеткіштері - 88%, ал халықтыкі - 89% құрады.

Атап өткен жөн, сондай-ақ қызмет көрсету параметрлері бойынша да мысалыға: ақпараттарды берудегі мерзімділік және құпиялық, персоналдардың қанағаттанушылығы оң әсерлерімен байқалуда. Салық органдарына сенімділік өсуде және салық төлеушілердің салық қызметінде жұмыс істейтін қызметкерлердің кәсібиліктеріне пікірлеріде жақсаруда.

Салық комитетінің сайтында электрондық қызмет көрсетулерді дамыту бөлігінде салық төлеушілерге қолайлы болуы үшін «Салық төлеушінің Web-кабинеті» қосымшасы іске асырылды, онда салық төлеушілерге мынадай:

• 
  салық есептілігі нысандарын толтыру және тапсыру;
  
• 
  бұрын тапсырылған салық есептілігі нысандарын іздеу және қарау;
  
• 
  салық берешегінің, міндетті зейнетақы жарналары мен әлеуметтік аударымдар бойынша берешегінің жоқ және (немесе) бар екендігі туралы мәліметтерді алуға салықтық өтінішті ұсыну;
  
• 
  салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есепке жатқызуға/қайтару жүргізуге салықтық өтінішті ұсыну;
  
• 
  құжаттық тексеру жүргізу туралы салықтық өтінішті ұсыну;
  
• 
  салық органдарының хабарламаларын алу;
  
• 
  тіркеу деректерін, дербес шоттарды, салық салу объектілерінің тіркелуі туралы және тағы да басқадай ақпараттарды қарау мүмкіндіктері беріледі.
  

Салық органдарының Ақпаратты қабылдау және өндеу орталықтарының құрылысын салу, Call-орталығы арқылы салық заңнамасы бойынша ақпараттарға қол жетімділікті сияқты осындай жаңа енгізулерді атап өтпеуге болмайды.

Салық органдары қызметтерінің бірден-бір басым бағыттары салықтық әкімшілендіруді жетілдіру болып табылады. Бұл ретте, ерекше белсенділік алып отырған әкімшілік кедергілерді төмендету және салықтық тәртіпті күшейту, сондай-ақ сыбайластық сияқты келеңсіз көріністерге қарсы іс-қимылдар жасау.

2010 жылдан бастап Салық комитеті «Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілендіруді жетілдірудің 2010 - 2011 жылдарға арналған бағдарламасын» іске асыруда, оның мақсаты салықтарды және мемлекеттік бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді жинауды жоғарылату, салық төлеушілердің салықтық міндеттерін ерікті орындау үшін жағдайларды жақсарту бойынша іс-шаралар қабылдау жолдарымен салықтық әкімшілендіруді жетілдіру болып табылады.

Ал 2011 жылдан бастап салықты әкімшілендіру жүйесін толықтай реформалау бағдары белгіленді – бұл «Салықты әкімшілендіруді реформалау бойынша 2011 - 2014 жылдарға арналған жобаны» Дүние жүзілік банкпен бірлесіп іске асыру.

Салық комитеті осы халықаралық институтпен тығыз өзара іс-қимылдар жасау нәтижесінде, көп бөлігі IT бағыттары бойынша бірлесіп бір қатар реформалар жүргізді. Салық салу бөлігін дамытуда осы халықаралық институтпен өзара іс-қимылдар жасау Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясын іске асыру бойынша бірден бір қадамы болып табылады.

Осы Жобаның іс-шараларының бірден бір маңыздылығы – азаматтардың табыстарын жалпыға ортақ декларациялауға кезең кезеңімен көшу болып табылады. Бұл ретте, жалпыға ортақ декларациялауға көшудің маңыздылығының мәні Салық органдарының деректерді қабылдау орталықтарын құрумен тығыз байланыста болуы. Сондай-ақ Жоба міндеттерінің бірден бір мәнді маңыздылығы тәуекелдерді басқару жүйелері (ТБЖ) қағидаттарын одан әрі ендіру болып табылады. Қазіргі уақытта салық органдары ағымдағы қызметтерге ТБЖ қағидаттарын енгізді – салықтық тексерулерге Тәуекелдерді басқару жүйелерін қолдану арқылы тек салық заңнамасын бұзатын салық төлеушілерді «дәлдік» тексерулер жүргізуді және тексеру үшін субъектілерді іріктеуді жетілдіруге мүмкіндіктер береді.

Салық комитетінің Call-орталығын, ре-инжиниринг бизнес-үдерістерді одан әрі дамыту, салық органдарының құрылымдарын қайта қарау, қолданыстағы апелляция жүйесін қайта қарау, жетілдіру және қазіргі қолданыстағы ақпараттық жүйені дамыту – міне осылар Жобаның негізгі іс-шаралары.

«Салықтық әкімшілендіруді реформалау жөніндегі жобаны» іске асыру салық салу және салықты әкімшілендірудің барлық саласына кешенді әсер етеді және Салық комитетінің ақпараттық жүйесіндегі деректерді пайдаланатын мемлекеттік органдарға, халыққа, кәсіпкерлік қызметтегі субъектілерге пайда әкеледі.

Салық комитеті мемлекеттік бюджетке кірістердің түсімі бойынша салықтың барлық түрлері және төлемдер бойынша жоспардың орындалуын жыл сайын қамтамасыз етеді. Мемлекет басшысының жүктемені экономиканың шикізат секторына көшіру туралы айтылған тапсырмасын іске асыруды қамтамасыз ете отырып – түсімдердің ең көп сомалары қазбаларды өндірушілердің есебінен қамтамасыз етілуде. Пайдалы қазбалардың түрлері бойынша жер қойнауын пайдалануға келісімшарттарда көрсетілген ставкілермен, Роялтидің орнына бірыңғай ставкіде пайдалы қазбаларды өндіруге салынатын салықты еңгізу табиғи рентаны алудың көбеюіне әкеліп соқты.

Сондай-ақ, Қазақстанның 2010 жылдың 1 шілдесінде Кедендік одаққа кіруі маңызды оқиға болып табылады. Оның бірден-бір жаңалығы өзара саудалар жасалғанда жанама салықтарды өндіру бойынша - салық органдарына жаңа міндеттердің жүктелуі.

Кедендік одақ шарттарындағы жұмыстар жаңалық болғандықтан, оның мақсаты өзара саудалар жасалғанда тауарлардың еркін ауысуын қамтамасыз ету және Кедендік одақтың үшінші елмен сауда жасауына қолайлы жағдай жасау болып табылады, сондай-ақ Кедендік одаққа мүше-мемлекеттің экономикалық бірегейленуін дамыту үшін, салық органдарының барлық қызметтері салықтық әкімшілендіруді жақсартуға/оңтайландыруға бағытталған. Осы бөлікте Салық комитеті салық төлеушілермен тұрақты негізде дөңгелек стөлдер өткізуде, онда өзара саудада туындайтын проблемалық мәселелер қаралады, одан әрі оларды шешу мақсатында Кедендік одақ шеңберіндегі жұмыс істеп жатқан сараптама тобының қарауына шығарылады.

Салық қызметі органдарының қызметтерін оның құрылған күнінен бастап қорыта келе, біздің мемлекетіміздің салық жүйесін реформалаудың барлық үдерістері салық заңнамасын үнемі жетілдіруге, мемлекет пен салықшылар арасындағы өзара қатынастарды үйлестіруге бағытталғанын атап өткен жөн.

Цель реформ – гармонизация отношений между государством и налоговиками

С переходом к рыночным принципам назрела необходимость в воссоздании налоговых органов. Так, Указом Президента Казахской ССР от 9 июля 1991 года, на базе соответствующих подразделений Министерства финансов Казахской ССР и Комитета цен при Государственном комитете Казахской ССР по экономике, были созданы органы Государственной налоговой службы Казахской ССР, состоящие из Главной государственной налоговой инспекции Казахской ССР и государственных налоговых инспекций по областям, городам и районам в городах.

Придав в 1991 году налоговым органам статус независимого государственного управления, были четко определены общие принципы построения налоговой структуры, порядок взимания налогов, сборов и платежей и зачислением их в соответствующие бюджеты. Определены права, обязанности и ответственность налогоплательщиков за полноту и своевременность расчетов с бюджетом. Узаконен механизм введения новых видов налогов, размеров ставок, а также налоговых льгот.

В годы становления независимого Казахстана было пройдено немало этапов испытаний на жизнеспособность молодого государства. Наша страна постепенно и верно продвигается к демократическому обществу, основанному на принципах рыночной экономики. В новых условиях развития изменился характер государственных доходов и расходов. Предприятия, приобретая все большие экономические свободы, становились способными самостоятельно решать большинство задач хозяйственного развития. Ломка старых политических и экономических устоев бывшего Советского союза, структурная переориентация предприятий и отраслей, диспропорции хозяйствования, наметившаяся безработица, необходимость поддержания незащищенных слоев населения явились исходной основой, предопределяющим условием для отработки оптимального уровня налогообложения и налоговых реформ и создания концепции национального налогообложения. В условиях рыночных отношений и особенно в переходный к рынку период налоговая система является одним из важнейших экономических регуляторов, основой финансово-кредитного механизма государственного регулирования экономики. От того, насколько правильно построена система налогообложения, зависит эффективное функционирование всей финансовой системы государства.

За 20 лет своего существования менялась не только система налогообложения, но и сама налоговая служба республики и не раз подвергалась структурному реформированию.

До 1990 года Республика Казахстан не имела своих законодательных актов по вопросам налогообложения и в целом налоговая политика также формировалась за ее пределами. Такая ситуация для самостоятельного независимого государства, конечно, была неприемлема. Кроме того, переход к рыночной экономике требовал соответствующей налоговой системы. Эти два обстоятельства и определили необходимость разработки и принятия республиканского пакета законов по налогам. Так 24 декабря 1991 года был принят Закон «О налоговой системе в Республике Казахстан». В целом Закон предусматривал 16 общегосударственных, 10 общеобязательных местных и 17 местных налогов и стал одним из первых шагов в реформировании экономики государства.

Введением Закона «О налоговой системе в Республике Казахстан» впервые установлено четкое разграничение налогов, внесены определенная организованность и ясность в порядок установления налогов Верховным Советом и местными Советами народных депутатов. Кроме того, это способствовало унификации налогов, что являлось обязательным условием формирования единой налоговой системы республики. В то же время такое разграничение являлось гарантией стабильности доходной базы местных бюджетов и обеспечения за счет этого их роста и автономного функционирования.

Одним из наиболее принципиальных изменений, внесенных в налогообложение прибыли, явилась отмена ограничений на размеры заработной платы, включаемой в себестоимость при исчислении налогооблагаемой прибыли, и, соответственно, отмена практики увеличения налогооблагаемой прибыли на сумму превышения расходов на оплату труда над нормируемой их величиной. Это изменение соответствовало политике либерализации заработной платы и в принципе означало начало кардинальной реформы системы оплаты труда, ее рыночной ориентации и ограничений государственного вмешательства в экономику. Снятие ограничений в оплате труда позволило предприятиям относительно спокойно переносить либерализацию цен, так как отсутствующие в бюджете государства средства на компенсацию роста цен были восполнены средствами самих предприятий. Кроме того, было внесено положение об освобождении от налога прибыли, полученной за счет превышения против соответствующего периода прошлого года физических объемов производства продуктов питания, товаров народного потребления, товаров для детей, детского питания и медикаментов.

Были снижены ставки налога на прибыль коммерческих и кооперативных банков, сберегательных банков и страховых организаций с 55 до 45 процентов.

В то же время увеличена до 55 процентов ставка налога на прибыль предприятий всех форм собственности, включая малые предприятия, от посреднической и коммерческой деятельности, а также на прибыль фондовых, товарно-сырьевых бирж и брокерских контор и фирм.

Наиболее значительным и принципиальным изменением практики налогообложения было введение, совершенно нового для того времени, Налога на добавленную стоимость.

Этот налог является мощным средством предотвращения инфляционного обесценивания бюджетных средств, поскольку прямо связывает налоговые поступления с ростом цен. Главное же его преимущество, объясняющее его широкое применение в большинстве развитых стран, состоит в том, что этот налог позволяет регулировать сферу потребления, практически не сдерживая сферу производства.

Важные изменения были внесены в систему Индивидуального подоходного налогообложения, а именно введение положения о периодической индексации необлагаемого минимума заработной платы по мере роста цен.

Введение налога на имущество физических лиц было определено реальными изменениями, происходившими в отношениях собственности по мере развития процесса разгосударствления и приватизации. Налог на имущество физических лиц был введен по весьма малой ставке – 0,1 процента инвентаризационной стоимости имущества. При этом был предусмотрен и довольно широкий круг персональных освобождений от уплаты этого налога для отдельных категорий граждан.

Как отмечено выше, действующая до 1995 года система налогообложения была далека от совершенства. Необходимость в безотлагательном создании и введении в действие Налогового кодекса была продиктована многими объективными причинами и, в первую очередь, обусловленными насущными потребностями общества, коренными политическими и экономическими преобразованиями, нацеленными на всемерное развитие товарно-денежных отношений в условиях обретенного республикой государственного суверенитета.

Веской причиной для незамедлительной замены одним Налоговым кодексом многочисленных и нередко противоречащих друг другу законодательных и подзаконных актов, стала сама налоговая система действовавшая по принципу «селективного льготирования». Например, по налогу на прибыль применялось до девяти разных по величине – от 0 до 70 процентов – ставок (в зависимости от формы собственности, отрасли, вида деятельности) и еще более 40 видов льгот в виде освобождения от уплаты или снижения ставок налога (в зависимости от направления расходования прибыли, источника ее образования). Все большим количеством льгот обрастали и остальные налоги.

Прямым следствием подобной порочной практики было постоянное параллельное увеличение количества самих налогов и прочих обязательных платежей, в том числе расчетной базой для которых является себестоимость, а также чрезмерное, намного превышающее разумные пределы, увеличение их ставок.

Таким образом, действовавшая налоговая система не стимулировала хозяйствующие субъекты к повышению деловой активности и развитию товарного производства, к внедрению дорогостоящих высокоэффективных технологий и долгосрочному вложению своих капиталов. Отпугивающее, действовала наша налоговая система и на зарубежных инвесторов своим сугубо фискальным уклоном, нестабильностью, сложностью, громоздкостью и полным несоответствием общепринятым международным стандартам.

Приобретение Республикой Казахстан государственной независимости и переход к рыночной экономике предопределили необходимость глобальных изменений действующего механизма хозяйствования и изменений налоговых взаимоотношений между налогоплательщиками и бюджетом.

Резкое увеличение количества налогоплательщиков с многообразием форм собственности привело к усложнению хозяйственного и налогового учета, что, в свою очередь, затруднило контроль за надлежащим исполнением налогоплательщиками обязательств перед бюджетом и, прежде всего, своевременностью и полнотой уплаты налогов и платежей.

Тем самым была заложена основа становления эффективной системы налогового администрирования, созданы необходимые предпосылки для комплексного подхода к выполнению многообразных функций и задач, поставленных перед налоговыми органами.

В июле 1995 года был введен в действие Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу закона, «О налогах и других обязательных платежах в бюджет», заменивший Закон «О налоговой системе в Республике Казахстан».

Принятие нового Закона повлияло на снижение налогового бремени и, в конечном счете, на стабилизацию деятельности субъектов и увеличение соответствующих платежей в бюджет.

Следует отметить, что Казахстан первым из стран СНГ разработал и ввел прогрессивный Налоговый кодекс. Важным отличительным нововведением стали отмена с июля 1997 года кассового метода в налоговом учете и переход на метод начисления.

Указом Президента Республики Казахстан от 12 октября 1998 г. «О дальнейшем реформировании системы государственных доходов Республики Казахстан», было образовано Министерство государственных доходов Республики Казахстан, в ведение которого были переданы функции и полномочия по управлению имуществом и делами Налогового комитета, Таможенного комитета, департамента Налоговой полиции, акционерного общества "Агентство по реорганизации и ликвидации предприятий" и Комитета по государственному контролю над производством и оборотом алкогольной продукции.

С созданием Министерства государственных доходов Республики Казахстан улучшилось качество взаимодействия всех фискальных органов. Министерству было передано ОАО «Агентство по реорганизации и ликвидации предприятий», которое было определено Правительством в качестве уполномоченного органа по представлению интересов кредиторов по обязательным платежам в бюджет.

Взаимодействие налоговых органов и Агентства, работающих в составе Министерства государственных доходов, позволило в полной мере обеспечить выполнение требований налогового законодательства и законодательства о банкротстве. В январе 1998 года был создан Комитет по государственному контролю над производством и оборотом подакцизной продукции, который также вошел в состав Министерства государственных доходов. Защита потребителя от недоброкачественной продукции и создание легального рынка алкоголя стало одной из главных задач Комитета.

28 августа 2002 года Указом Президента Республики Казахстан № 931 образован Налоговый комитет Министерства финансов Республики Казахстан. В настоящее время в составе Налогового комитета – Центральный аппарат, 16 налоговых департаментов, из них 14 областных и 2 городских в городах Астана и Алматы, 215 районных налоговых управлений.

Изменения в экономике страны, произошедшие с момента проведения налоговой реформы объективно диктовали необходимость систематизации всех положений и норм о налогах и других обязательных платежах в бюджет, регулирующих налоговые отношения в республике. Все эти обстоятельства обусловили продолжение реформ налогового законодательства и разработку нового Налогового кодекса Республики Казахстан.

Необходимо отметить, что Налоговый кодекс редакции 2008 года был разработан на базе действующего налогового законодательства, с проведением тщательной ревизии действующих положений налогообложения на предмет их соответствия достигнутому этапу развития Казахстана, и строго в рамках стратегических направлений определенных Главой государства.

В Налоговом кодексе заложены следующие основные позитивные аспекты:

Первое – это улучшения, касающиеся вопросов обновления основных средств и стимулирования развития лизинговых отношений.

Второе достижение – это сближение положений по налогу на добавленную стоимость Казахстана с налогом на добавленную стоимость европейских стран.

Третье – наряду с фискальными интересами в Налоговом кодексе реализуется идея стимулирования через особенности налогообложения приоритетных отраслей экономики, таких как социальная сфера, аграрный сектор и малый бизнес.

Налоговым кодексом установлено освобождение доходов - от корпоративного подоходного налога, и оборотов – от налога на добавленную стоимость, некоммерческих организаций, а также организаций, осуществляющих деятельность в социальной сфере: это дошкольное воспитание, библиотечное обслуживание, образование, медицинское обслуживание, наука, спорт и культура, а также предприятия, использующие труд инвалидов.

Значительные послабления в вопросах налогообложения применяются к налогоплательщикам аграрного сектора: крестьянским (фермерским) хозяйствам и юридическим лицам – сельхозтоваропроизводителям. Так, для крестьянских (фермерских) хозяйств устанавливается упрощенный порядок расчетов с бюджетом на основе уплаты единого земельного налога вместо уплаты фермерами налога на добавленную стоимость, подоходного налога, земельного налога, налога на транспортные средства и налога на имущество. По социальному налогу предусматривается пониженная ставка. Данное положение касается доходов фермера от реализации сельскохозяйственной продукции собственного производства, а также продуктов ее переработки.

Для юридических лиц - сельхозтоваропроизводителей Налоговым кодексом установлена патентная система расчетов с бюджетом, которая, в сущности, является механизмом косвенного субсидирования сельского хозяйства.

Государственная поддержка данной категории налогоплательщиков выражается в 80-процентном уменьшении суммы налогов, рассчитанных по патенту.

Достаточно уникальный подход по налогообложению предлагается для субъектов малого бизнеса. Специальный налоговый режим для субъектов малого бизнеса может в добровольном порядке применяться юридическими лицами-субъектами малого бизнеса и индивидуальными предпринимателями, соответствующими установленным критериям по доходу, численности работников, видам деятельности.

Специальный налоговый режим заменяет обычный порядок исчисления и уплаты корпоративного (индивидуального) подоходного налога, за исключением, удерживаемого у источника выплаты, а также социального налога. Режим предусматривает три формы упрощенного расчета с бюджетом на основе разового талона, патента и упрощенной декларации.

Упрощение режима налогообложения для субъектов малого бизнеса, касается трех аспектов: упрощение учета объекта обложения, исчисления налогов, а также процедуры составления налоговой отчетности в виде упрощенной декларации.

Налоговым кодексом решается самая главная задача формирования налогового законодательства – сделать его применение простым и единообразным, без возможности двойственного толкования его норм, как со стороны органов государственного управления, так и со стороны налогоплательщиков.

Концепция, заложенная в Налоговом кодексе Республики Казахстан, направлена на обеспечение справедливости налоговой системы, ее стабильности и предсказуемости, достижение сбалансированности налоговой нагрузки для всех категорий налогоплательщиков и нейтральности налоговой системы по отношению к экономическим процессам. При этом действующие положения Налогового кодекса максимально приближены к международной модели и международным принципам налогообложения.

Современные условия развития диктуют необходимость улучшения качества и спектра, предоставляемых налоговыми органами услуг, что в настоящее время является стратегической задачей налоговых органов. Вот уже на протяжении четырех лет в части оценки по данному направлению используется оценка независимого исследовательского центра «САНДЖ».

По результатам опроса 2010 года показатель удовлетворенности качеством услуг субъектами бизнеса составил - 88%, а населением - 89%.

Необходимо отметить, что положительная динамика наблюдается также по таким параметрам качества услуг как: своевременность и содержательность информации, удовлетворенность персоналом. Растет доверие к налоговым органам и улучшается мнение налогоплательщиков о квалификации работников налоговой службы на местах.

В части развития электронных услуг для удобства налогоплательщиков на сайте Налогового комитета реализовано приложение «Web-кабинет налогоплательщика», которое предоставляет налогоплательщику следующие возможности:

• 
  заполнение и представление форм налоговой отчетности;
  
• 
  поиск и просмотр, представленных ранее форм налоговой отчетности;
  
• 
  представление налогового заявления на проведение зачетов/возвратов налогов и других обязательных платежей, пеней и штрафов;
  
• 
  представление налогового заявления для получения сведений об отсутствии и (или) наличии налоговой задолженности, задолженности по обязательным пенсионным взносам и социальным отчислениям;
  
• 
  представление налогового заявления о проведении документальной проверки;
  
• 
  получение уведомлений налоговых органов;
  
• 
  просмотр регистрационных данных, лицевых счетов, информации о зарегистрированных объектах налогообложения и т.д.
  

Внедрены механизмы оплаты налогов и других обязательных платежей в бюджет через сеть банкоматов, Интернет, Web-киоски и «Терминалы налогоплательщика», внедрение которых преимущественно производится в сельских округах, где отсутствуют налоговые органы. Нельзя не отметить такие нововведения как строительство Центров приема и обработки информации налоговых органов, доступ к информации по налоговому законодательству через Call-центр.

Одним из приоритетных направлений деятельности налоговых органов является совершенствование налогового администрирования. Особую актуальность при этом приобретают, снижение административных барьеров и укрепление налоговой дисциплины, а также противодействие таким негативным проявлениям, как коррупция.

Начиная с 2010 года, Налоговым комитетом реализуется «Программа совершенствования налогового администрирования на 2010 – 2011 годы», целью, которой является совершенствование налогового администрирования путем принятия мер по повышению собираемости налогов и других обязательных платежей в государственный бюджет, улучшению условий для добровольного исполнения налогоплательщиками налоговых обязательств.

А с 2011 года намечен курс на полное реформирование системы налогового администрирования – это реализация совместного с Всемирным банком «Проекта по реформированию налогового администрирования на 2011-2014 годы».

Налоговым комитетом в тесном взаимодействии с данным международным институтом был проведен ряд совместных реформ, в большей части по IT направлению. Взаимодействие с данным институтом развития в части налогообложения является одним из шагов по реализации Стратегии вхождения Казахстана в 50 наиболее конкурентоспособных стран мира.

Новый совместный с Всемирным банком «Проект по реформированию налогового администрирования» нацелен на реформирование и укрепление налогового администрирования в Казахстане и повышение уровня добровольного соблюдения налогоплательщиками налогового законодательства, эффективности мер по борьбе с уклонением от уплаты налогов, административной эффективности и снижение потенциала для коррупции.

Одним из наиболее важных мероприятий данного Проекта является – поэтапный переход на всеобщее декларирование доходов граждан. Важное значение при этом будет иметь тесно связанное с переходом на всеобщее декларирование создание Центров обработки данных налоговых органов. Также одной из наиболее важных задач Проекта является дальнейшее внедрение принципов системы управления рисками (СУР). В настоящий момент налоговыми органами уже внедрены принципы СУР в текущей деятельности – налоговые проверки с применение Системы управления рисками, позволяют совершенствовать отбор субъектов для проверки и проводить «точечные» проверки только тех налогоплательщиков, которые нарушают налоговое законодательство.

Дальнейшее развитие Call-центра Налогового комитета, ре-инжиниринг бизнес-процессов, пересмотр структуры налоговых органов, пересмотр действующей системы апелляций, модернизация и развитие существующих информационных систем – вот лишь основные мероприятия Проекта.

Реализация Проекта по реформированию налогового администрирования окажет комплексное воздействие на всю сферу налогообложения и налогового администрирования и принесет выгоды субъекты предпринимательской деятельности, населению, государственным органам, использующим данные информационных систем Налогового комитета.

Налоговым комитетом обеспечивается ежегодное исполнение плана по поступлению в государственный бюджет доходов по всем видам налогов и платежей. Максимальная сумма поступлений обеспечивается за счет добывающих отраслей – обеспечивая реализацию озвученного Главой государства поручения о переносе нагрузки на сырьевой сектор экономики. Введение Налога на добычу полезных ископаемых, с едиными ставками по видам полезных ископаемых вместо Роялти со ставками, отраженными в контрактах на недропользование, привело к увеличению изъятия природной ренты.

Важным событием также является вступление Казахстана с 1 июля 2010 года в Таможенный союз. Одним из новшеств которого стало возложение на налоговые органы новой функции – по взиманию косвенных налогов во взаимной торговле.