Российскай Федерация µ³рэхтээ´и²²э уонна наука±а министерствота

М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-или²²и федеральнай университет

ХИ норуоттар тылларын уонна культураларын Института

БИЛИ¢¢И САХА ЛИТЕРАТУРАТА:

Дьокуускай - 2012

РБ ХИ норуоттарын тылларын уонна культураларын Институтун Учуонай Сэбиэтэ бигэргэттэ
Рецензеннэр: Торотоев Г.Г., ф.н.к., ХИБУ доцена.

Филиппова Н.И., ф.н.к.,

Эппиэттиир редактор: Семенова В.Г., ф.н.к., доцент, РБ Х-И норуоттарын тылларын уонна культураларын Институтун литература кафедратын сэбиэдиссэйэ

Бу коллективнай монография са²а ХХI µйэ±э саха литературатыгар буола турар уларыйыылары анаарыы, эдэр автордар айымньыларын ырытыы, кинилэр суолталарын бы´аарыы уонна соруктарын торумнаа´ын бы´ыытынан сурулунна. Монография±а госкомитет госзака´ын и´инэн µлэлээбит учуонайдар, кириитиктэр µлэлэрэ биир теманан, хайысханан тµмµллэн бэриллэр уонна у´улуччулаах учуутал, аатырбыт кириитик В.Н.Протодьяконов эдэр айааччыларга алгыс тылынан тµмµктэнэр. Бу кинигэ µрдµк µ³рэх кы´атыгар µ³рэнэр устудьуоннарга, учууталларга, суруйааччыларга, саха литературатын интэриэ´иргээччилэргэ барыларыгар ту´алаах буолуо.

Киириитэ (Окорокова В.Б.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3

1.1. Проза сайдыыта: тема, жанр араастара (Окорокова В.Б.). . . . .

1.3. Били²²и поэзия са²а жанровай формаларынан байыыта (Васильева Т.Н.) . . . . . . . . . . . . . .

1.4. Драма туруга (Окорокова В.Б). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.5. О±о литературата (Егорова С.И.) . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1. Били²²и проза туруга уонна са²а ааттар (Ноева С.Е.). . . . . . .

2.2. Дьахтар прозата (Попова М.П.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3. Эдэр поэттар айар кµµрээннэрэ (Окорокова В.Б.). . . . . . . . . . .

2.4. Семен Маисов романа (Окорокова В.Б.). . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.5. Эдэрдэр айымньылара - кириитикэ±э (Григорьева Л.П.) . . . . .

КИИРИИТЭ

1985 сылтан «уларыта тутуу» диэн ааттаммыт кэм са±аламмыта. Бµтµн дойдуга улахан уларыйыылар тахсыбыттара. Былаас уларыйбыта, демократия кэлбитэ. Экономика±а сµ²кэн хамсаа´ыннар тахсыбыттара, сэбиэскэй ха´аайыстыба т³рдµттэн ы´ыллыбыта, са²алыы рыночнай сы´ыаннар киирбиттэрэ.

Ити уларыйыылар норуот ³йµн-санаатын у´угуннарбыттара, би´иги обществобыт, государство, норуот ааспыт историятын са²алыы к³рµµ, культура±а, литература±а са²алыы сы´ыан са±аламмыта.

Кырдьык тиллиитэ: культличность кэмигэр репрессияламмыт политическай, государственнай деятеллэр, суруйааччылар ааттара норуокка букатыннаахтык эргиллибитэ. Саха литературатыгар урукку ³ттµгэр ааттара ааттаммат суруйааччылар – В.Никифоров - Кµлµмнµµр, Баишев-Алтан Сарын, К.Гаврилов, И.Слепцов- Арбита уо.д.а. ааттара т³ннµбµтэ. Литературнай нэ´илиэстибэ±э, классиктар айымньыларыгар сы´ыан тосту уларыйбыта, са²аттан оруннаахтык, кырдьыктаахтык сыаналаа´ын са±аламмыта. Онон, литература историята оннун буларыгар кэскиллээх µлэ са±аламмыта. Урукку ³ттµгэр бобуллубут ааптардар, айымньылар бэчээттэнэн барбыттара, µгµс са²а чахчылар арыллыбыттара. Алампа, Алтан Сарын, К.Гаврилов, И.Арбита айымньылара бэчээккэ тахсыбыттара, кинилэр олохторун, айар µлэлэрин чинчийии са±аламмыта. Ити барыта эдэр айааччыларга суолу аспыта.

Уларыта тутуу кэмигэр бµтµн дойду литературатыгар уолуйуу тахсыбыта, µгµс сылларга суруйааччылар олох да айбат буолан хаалбыттара. Улахан сайдыылаах литературалар, этэргэ дылы, саппаастаах буолан, тыыннарын сал±аммыттара. Холобур, нуучча литературата ити сылларга урукку ³ттµгэр бобуулаах уонна диссидент литературата диэн ааттаммыт айымньыларын та´аартаабыта, ону кытта кыраныысса та´ынаа±ы нуучча литературатын бэчээттээбитэ. Ол курдук Разгон, Шаламов, Солженицын, Булгаков, Пастернак, Рыбаков, Астафьев, Бродскай, Набоков уо.д.а. айымньыларын кытта аа±ааччы билсибитэ. Оттон саха литературата са²а кэлбит кэмтэн улаханнык ча±ыйбата±а, бэрт кыратык тохтоон тыын ылан баран, 1980-с сыллар бµтµµлэриттэн, дьулуспут к³²µлµн мµччµ тутумаары гыммыттыы, са²а айымньыларынан байан барбыта. Ол курдук са²а литература µ³скµµр суоллара арыллан испиттэрэ: ураты темалар, са²а геройдар киирбиттэрэ.

Литература уларыйыытын сµрµн хайысхатынан буолбута: сэбиэскэй литература принциптэриттэн уонна а²ардастыы ба´ылаабыт уус-уран ньыматыттан – социалистическай реализмтан - аккаастаныы. Ол аата били²²и литература са²а уус-уран ньымалары к³рдµµр, ба´ылыыр, сонун суоллары тобулар, са²а арыйыылары о²орор, к³²µл буолар (Литератураны са²алыы к³рµµ, 7). Манна саха суруйааччыларын араас к³лµ³нэлэрэ бары бэйэлэрин кылааттарын киллэрбиттэрэ. Дойду били²²и литературатын айар ньыматын постмодернизм диэн ааттыыллар. Саха литературата эмиэ сµнньµнэн ол суолу туту´ара к³стµбµтэ.

Ханнык ба±арар са²а литература са²а, тус бэйэтин геройуттан са±аланар. Ол курдук били²²и литература эмиэ са²а геройу к³рдµµргэ кµµскэ туруммута. Сэбиэскэй литература олох бы´ыытын-майгытын кыайар «улахан» геройу – ол µксµгэр коммунист уобара´а буолара – ³р³ туппут уонна с³бµлээн к³рд³рбµт буолла±ына, били²²и кэм²э ол к³стµµ букатыннаахтык сµппµтэ. «Кыра» ки´и били²²и олохпутугар да сы´ыаннаа±ынан уонна литература историятыттан ха´ан да сµппэт µйэлээх герой да буоларынан, били²²и кэм²э эмиэ т³нн³н кэлбитэ. А.И. Софронов «ки´и – олох оонньуура, сиэртибэтэ» - диэн «кыра» геройу олохсуппута. Кини бу к³рµµтэ сэбиэскэй кэм²э буортулаа±ынан аа±ыллара, ол и´ин «кыра» ки´и уобара´а литератураттан µгµс сылларга сµппµтэ. Ол да буоллар, сэбиэскэй литература±а «ириэрии» кэмигэр Баал Хабырыыс, Рафаэль Ба±атаайыскай айымньыларыгар кини эмиэ к³ст³н кэлбитэ уонна уоттаах кириитикэ±э тµбэспитэ. Онтон 1970-с сыллартан са±алаан эмиэ тиийэн кэлбитэ В.Яковлев, Н.Лугинов, Э.Соколов уо.д.а. айымньыларыгар к³стµбµтэ. Литература±а «кыра ки´и» диэн – олох ыарахаттарыгар, бы´ыытыгар-майгытыгар кыайтарар, кырдьыгын булбат герой. Кини дьи² т³рд³ нуучча литературатыгар сытар. ХIХ µйэ±э демократическай-гуманистическай хайысхалаах нуучча литературата «кыра» ки´и интэриэ´ин к³мµскээбитэ. Ол идеятын саха бастакы суруйааччылара А.Кулаковскай, А.Софронов, Н.Неустроев хабан ылан сал±аабыттара. Били²²и литература±а «кыра ки´и» уобара´а олохтоохтук киирдэ. Ол били²²и общество±а µ³скээбит ыарахаттары, дьон ³й³-санаата муунтуйуутун, норуот мунуутун кытта ыкса сибээстээх. Онтон салгыы араас геройдары к³рд³³´µн са±аланар. Манна дьи² сахалыы тыыннаах геройдар киирэллэр - кµµстээх характердаах ки´и, ба´ылык уобара´а, норуот ки´итэ, дьахталлар уобарастара, били²²и кэм ки´итэ, эдэр ки´и уобара´а уо.д.а.

Били²²и литература±а к³ст³р проблемалар чы²ха уларыйыылара оло±у кытта ыкса сибээстээх. Урукку ³ттµгэр оло±у киэргэтэн к³рд³рµµ, халыыпка киллэрии, норуоту атынынан аралдьытыы уонна µксµгэр кырдьыгы этэри бобуу кµµстээх этэ. Са²а литература били²²и олох сытыы проблемаларын а´а±астык этиигэ уонна арыйыыга хорсуннук киирсибитэ: арыгылаа´ын, наркомания, т³рµт култуураны сµтэрии, норуот бы´ыытынан эстии, сиэр-майгы сатарыйыыта, экология, кырдьыгы туруула´ыы, ки´и ата±астаныыта, ки´и характерын уларыйыыта, араас са²а к³стµµлэр, сы´ыанна´ыылар киириилэрэ. Бу проблемалар сµнньµнэн били²²и оло±у к³рд³р³р айымньыларга киирбиттэрэ. Ол курдук И.Гоголев, П.Тобуруокап, Р.Ба±атаайыскай, Е.Неймохов, П.Аввакумов, А.Варламова, Т.Находкина, Венера уо.д.а. айымньыларыгар сытыытык туруорбуттара.

Били²²и литература социальнай сакаа´ы толорбот, к³²µл, кини актуальнай темалары бэйэтэ булан арыйар. Литература±а тема араа´а элбиир. Са²а темалары та´ынан урукку ³ттµгэр бобуулаахтар киирэллэр: история “µрµ² бээтинэлэрин” – репрессия содулларын арыйыы, кырдьыгы та´аарыы, норуот былыргы историятын к³рд³рµµ, £кт³³п революцията уонна сэбиэскэй былаас µтµ³ да, мөкү да өрүттэрин са²а хара±ынан к³рµµ, сыаналааһын, били²²и общество оло±ун араас ³ттµттэн арыйыы уо.д.а. Ол курдук Е.Неймохов репрессия сылларын, гражданскай сэриини ойуулуур айымньылара, Далан норуот былыргы историятын к³рд³р³р романа, Р.Кулаковскай а±атын дьыл±атын, Г.Борисов тус оло±ун ту´унан ахтыы сэ´эннэрэ, С.Маисов сэрии ыар сылларын ту´унан романа уо.д.а. Били²²и кэми арыйыыга ордук о±о уонна ыччат эйгэтин к³рд³рµµ биллэ кэ²иир. Манна са²а ааптардар кылааттарын киллэрэллэр – К.Эверстов, Ойуур, А.Варламова, Т.Находкина уо.д.а.

Литература историята жанрдар кµрэхтэ´иилэринэн сайдар. Араас кэрдиис кэмнэргэ араас жанрдар инники кµ³²²э тахсаллар. Били²²и литература±а жанр са²а формалара уонна араастара сайдаллар. Ол курдук урукку ³ттµгэр роман историческай-революционнай араа´а эрэ ³р³ тутуллубут уонна сайдыбыт буолла±ына, били²²и кэм²э историческай роман ордук сайынна, саха норуотун былыргы историятын, норуот оло±ун-дьа´а±ын уратыларын, национальнай характеры арыйыы, к³рµµ-µ³рэтии са±аланна. Ону та´ынан философскай, социальнай-психологическай романнар, экология тематын арыйар айымньылар µ³скµµллэр. Ахтыы, эссе, документальнай айымньылар урукку ³ттµгэр эмиэ биллэр биричиинэн кыайтарбат эбит буоллахтарына, били²²и кэм²э биир саамай интэриэ´и тардар айымньылар буолан сайдаллар.

Били²²и поэзия±а лирическэй герой ис туругун арыйар психологическай, исповедальнай, философскай, историческай, гражданскай хо´ооннор кµµ´µрэллэр. Маны таһынан, поэтика±а арыйыылар к³ст³лл³р, фольклор µгэстэрин ту´аныы кµµ´µрэр, са²а ис хо´ооннонор, или²²и уонна европейскай поэзия кытаанах формаларыгар суруйуу кэ²иир. Ол да буоллар били²²и литература±а поэзия куола´а биллэ намыраата, бу жанрга туох тиийбэтин ту´унан Н.Н. Тобуруокап ыйан турар (Тоб, с.159).

Драма±а үгэс халыыбынан суруллубут айымньылар таһынан авангарднай хайысхалаах драмалар киирдилэр, араас мистическэй уобарастаах, сюжеттаах абсурд-айымньылар суруллаллар уонна духуобунай кириисискэ киирбит, эбэтэр олоххо бэйэтин суолун, аналын көрдүүр дьон уобараһын, уустук дьыл±аларын түмэн көрдөрөллөр.

Хас биирдии кэрдиис кэм бэйэтэ ураты к³лµ³нэ суруйааччылардаах буолар. Ону кытта к³лµ³нэлэр алты´ыылара биллэн аа´ар. Кырдьа±ас к³лµ³нэ суруйааччылар бу сылларга актыыбынайдык µлэлээбиттэрэ-айбыттара: П.Тобуруокап, Софр. Данилов, Р.Ба±атаайыскай, М.Ефимов, С.Тарасов, В.Сивцев, Н.Якутскай, И.Гоголев, Далан уо.д.а. Орто к³лµ³нэ суруйааччылар айар µлэлэрэ эмиэ тахсыылаах буолбута: Н.Лугинов, Е.Неймохов, В.Гаврильева, Э.Соколов, В.Титов, Урсун, С.Тумат, В.Босяк, Н.Чуор, А.Старостин, И.Мигалкин уо.д.а. Били²²и кэм²э са²а суруйааччылар ахсаан да, уус-уран та´ым да ³ттµнэн µµнµµлэрэ балысханнык барар. Хайысхалара эмиэ элбиир. Ол курдук били²²и кэм²э у´улуччу к³стµµ, ураты истиил бы´ыытынан дьахтар поэзиятын ааттыахха с³п: Н.Харлампьева, О.Корякина-Умсуура, Н.Михалева-Сайа, В.Петрова-Венера, А.Парникова-Сабарай Илгэ уо.д.а. (Попова М.П., с. 65, Окор., Этигэнс. 124). Дьахталлар ураты суолу-ии´и тэллилэр, аатырдылар, талааннаахтара билиннэ. Ону та´ынан кинилэр проза±а эмиэ хорсуннук ылсан киирэн эрэллэр. Били²²и кэм²э дьахтар прозата кµµ´µрэн эрэрэ билиннэ: Даана Сард, Куорсуннаах, Г.Нельбисова, Т.Находкина, А.Варламова уо.д.а. Уолаттар поэзияларыгар Уххан, Н.Бу±а, Арчылан, С.Маисов, Г.Андросов, Р.Каженкин уо.д.а. ааттара билиннэ. Драма±а са²аны к³рд³³´µннэр эмиэ киирэллэр, ол курдук Сиэн £к³р абсурд-драмаларынан билиннэ. Нууччалыы тыллаах суруйааччылар айар µлэлэригэр са²а суоллары Август Муран, Айсен Дойду, И.Иннокентьев, С.Осипов көрдүүллэр. Били²²и литература±а репрессияламмыт суруйааччылар ааттара, айымньылара киириитэ эмиэ улахан суолталаах.

Онон, били²²и саха литературата араас хайысхаларынан уларыйан-тэлэрийэн сайдар суоллары к³рдµµр.

1. 
   Проза сайдыыта: тема, жанр араастара
   

Саха литературатын историятыгар кэпсээн иккитэ чыпчаалга тахса сылдьыбыта: 1920-с сылларга - олох-дьа´ах кэпсээннэрэ, манна А.Софронов, Н.Неустроев, Кµндэ, П.Ойуунускай, Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон уо.д.а. суруйбуттара уонна 1950-1960-с сылларга – социальнай-психологическай, лирическэй, манна А.Федоров, А.Сыромятникова, С.Данилов, Н.Габышев уо.д.а. µлэлээбиттэрэ. Ол кэнниттэн кэпсээн кэ±иннэ, буомурда да, олох да сµтэн эрэр диэн боппуруо´у туруорбуттара. Кэли²²и сылларга кэпсээн сэргэхсийиитэ эмиэ биллэн эрэр.

Кэпсээн жанрыгар ылсан туран Сэмэн Тумат µлэлиир. Кини о±олорго анаабыт кэпсээннэрин хомуурунньуктара тахсыбыттара: «Муора арыытыгар олох» (1986), «Туундара оло±о» (1989), «Улуу кыыл тыына» (1992), «Иэс т³л³нµµтэ» (1994), «Баты´ыннарыылаах биэ» (1998). Суруйааччы хотугу дойду оло±ун, булт тематын уонна хотугу ки´и характерын итэ±этиилээхтик арыйар, интэриэ´инэй сюжеттары тэнитэр. Тыа ки´итин оло±ор араас бы´ыы-майгы µ³скµµрэ кэрэхсэбиллээх сюжеттарга арыллар.

Е.Неймохов «Таптал тµ³рт кэмэ» (2000) кэпсээннэрин кинигэтигэр суруйааччы били²²и олох кытаанах проблемаларын уонна били²²и ки´и уустук характерын арыйбыта. «А±алаах о±о кэпсэтиилэрэ» кэпсээн фантастическай сюжеттаах, философскай ис хо´оонноох. Ааптар олоххо уонна ки´и дьыл±атыгар к³ст³р тµбэлтэлэр ис дьи²нэрин бы´аарар. «Эти²нээх ардахха баттатыы» кэпсээ²²э суруйааччы ки´и оло±о кылга´ын, ки´иэхэ бэрт кыра да наадатын, ки´илии сы´ыанта ордук дьол суо±ун сэ´эргиир. Тапталлаахтарын кытта кыайан холбоспотох кыргыттар олохторун суола кэ´иллэр, араас бы´ыыга-майгыга тµбэ´эллэр, саха кыы´а барахсан ханна тиийбэтэ±эй-тµгэммэтэ±эй. Суруйааччы кэрэгэй дьыл±алаах дьахталлары а´ынар, кинилэр олохторо табыллыбата±ар ким да буруйа суо±ун, ки´и бэйэтин суолун бэйэтэ эрэ тобуларын ыйар.

Кэпсээ²²э били²²и кэм²э к³хт³³хтµк µлэлииллэр – Сиэн Чолбодук, К.Эверстов, У.Ойуур, Д.Наумов уо.д.а. К.Эверстов, Уйбаан Ойуур эдэр дьон проблемаларын туруораллар, ыччат интэриэ´ин таба тайаналлар, били²²и кэми ойуулууллар. Д.Наумов тыа сирин оло±ун уонна тыа дьонун характерын кыайа тутан ойуулаан, аа±ааччы сэ²ээриитин ылла. Кини араас кэм²э суруйбут 97 кэпсээнин холбоон «Дэриэбинэм барахсан» (2009) диэн улахан кинигэни та´аарда. Ааптар Р.Гамзатов «Куоракка - нэ´илиэнньэ, тыа±а норуот олорор» диэн бэртээхэй тылларынан салайтаран, саха норуотун оло±ун, саха ки´итин ураты характерын ойуулуур. Национальнай характеры к³рд³рбµт нуучча суруйааччыларын айар µлэлэрин «деревенская проза» диэн ааттаабыттара. Ол курдук Д.Наумов геройдара туох да у´улуччулаа±ы о²орботтор, халлаа²²а харбаспаттар, кµннээ±и олохторунан, кы´ал±аларынан эрэ му²урданар курдуктар. Ол эрээри кинилэр оло±у к³рµµлэринэн, дьо²²о сы´ыанна´ыыларынан µµнэр ыччакка µйэлээх µгэстэри и²эрэллэрэ «Сылабаар», «Эргэ хаартыска» кэпсээннэргэ к³ст³р. Суруйааччы хас биирдии ыал оло±ун ураты акылаатын ойуулуур «Уйбааннаах», «Сиимэннээх» уо.д.а, онон диэриэбинэ, онтон сиэттэрэн бµтµн норуот оло±о-дьа´а±а к³ст³н кэлэр.

Ону та´ынан кэпсээ²²э дьахталлар олохтоохтук киирсэн эрэллэр – Даана Сард, Н.Михалева, Г.Нельбисова, Т.Находкина, И.Попова, Венера, Ло´уура, Леди Муус, Огдо уо.д.а. кэпсээннэрин аа±ааччы интэриэ´иргээн аа±ар. Дьахтар прозатын уратыта – киһи киһини кытта уустук сы´ыанна´ыыара, дьахтар оло±о сµрµн тиэмэ, проблема буолуулара.

Сэ´эн саха литературатыгар ааспыт үйэ 30-с сылларыгар µ³скээбитэ уонна 70-80-с сыллардаахха балысханнык сайдыбыта. Ол курдук бу кэм²э саха литературатыгар сэһэн жанровай арааһа элбээбитэ: научнай-фантастическай, детективнэй, бы´ылааннаах (авантюрнай), историческай, психологическай, лирическэй, философскай уо.д.а. Оччотоо±у кэм²э айар үлэлэрин са±алаабыт сэ´энньиттэр: Н.Лугинов, Е.Неймохов, П.Аввакумов, Г.Угаров, В.Гаврильева, Э.Соколов, В.Титов тус-туспа суруйар истииллээх, араас идэлээх да буолан буолуо, хатыламмат ураты персонажтары, интэриэһинэй тутуллаах сюжеттары,ойуулааһыннары айбыттара. Кинилэр билиҥҥи кэмҥэ сэһэн жанрыгар салгыы суруйбуттара, суруйаллар. Маны таһынан эдэр автордар сэһэҥҥэ эмиэ кµµскэ ылсан үлэлииллэрин бэлиэтиибит: К.Эверстов, Уйбаан Ойуур, Куорсуннаах, Т.Находкина, Д.Сард, И. Попова. Поэтессалар прозаҕа сэ´эн жанрыгар холонууларын эмиэ көрөбүт: Н. Михалева-Сайа, В. Петрова-Венера уо.д.а.

Саха литературатын историятыгар роман ааспыт үйэ 40-с сылларыттан са±алаан сыыйа сайдыбыт буолла±ына, били²²и кэми роман эпохата диэн ааттыахха с³п. Ол курдук роман ба´ыйар µгµс ахсаана кэнники сылларга тахсар уонна жанровай араастарынан да байар. Софрон Данилов, Н.Якутскай, И.Гоголев, Далан курдук хастыы да айымньылаах романист-суруйааччылар кэлиҥҥи кэмҥэ диэри суруйаннар саха романистикатын үрдүк таһымҥа таһаарбыттара. Саха литературатыгар сюжет маастарын быһыытынан биллибит Н. Якутскай, социальнай-психологическай жанр ромаҥҥа да, сэһэҥҥэ да сайдарыгар төһүү күүс буолбут Софр. Данилов, историческай жанры төрүттээбит В. Яковлев-Далан суруйар ньымалара кэлиҥҥи кэмнээҕи романистар айар үлэлэригэр сабыдыаллара улахан. Онтон поэтическай көрүүлээх И. Гоголев-Кындыл суруйбут философскай айымньылара саха литературатыгар роман саҥа көрүҥэ баар буолбутун кэрэһилииллэр.

Ааспыт үйэ 70-80-с сылларыгар сэ´энньит быһыытынан биллибит автордар Н.Лугинов, Е.Неймохов, Э.Соколов, В.Титов, П.Аввакумов кэлиҥҥи кэмҥэ бөдөҥ эпическэй айымньылары суруйдулар: иккилии, үстүү кинигэлээх романнары. Маны таһынан литератураҕа эдэр автордар романы суруйарга эмиэ холоноллор: Сэмэн Маисов, Уйбаан Ойуур, Куорсуннаах, Айысхаана, Леди Муус.

***

Э.Соколов сэ´эн жанрыгар хорутуулаахтык µлэлээбитэ уонна хара са±аланыа±ыттан уол о±о тематыгар ылсыспыта. Кини бастакы сэ´энэ – «Арахсыспат аргыстарым» (1981) – до±ордуу уолаттар олоххо суолларын булууларын ту´унан буолбута.

Э. Соколов «Дьол» (1985) сэ´энин сµрµн геройа Ганя – «кыра» ки´и, кини бэйэтин кырдьыгын кыайан булбакка эрэйдэнэр. Ганяны т³р³³бµт дэриэбинэтэ социалистическай кµрэхтэ´иигэ бэйэтин к³рд³рµµлэрин µрдэтээри µµрэн кэби´эр. Уол о±о дьоллоох Дьокуускайы булан, куорат араас муннуктарын кэрийэр, араас иэдээ²²э тµбэ´эр, арыгы´ыт буолар. Ол да буоллар кини ³рµттµнэр, дьолун булар. Бу тµмµк оччотоо±у литература ирдэбилигэр эппиэттээбитэ. Ол курдук сүрүн персонаж ки´и буоларыгар райком сэкэритээрэ к³м³л³´³р, кэм да партия бы´аарыылаах оруолланар. Ол эрээри бу айымньы «уларыта тутуу» диэн ааттаммыт кэми эрдэттэн бэлэмнээбитэ, кэрэ´илээбитэ. Урукку ³ттµгэр литература±а «кыра» ки´ини к³рд³рµµ к³²µллэммэт этэ. Уол о±о эрэйдэниитигэр-му²наныытыгар суруйааччы общество оло±о µµт-тураан буолбата±ын, эдэр ыччат олоххо суолу тэлэригэр элбэх ыарахаттары к³рс³рµн ту´унан эппитэ. Суруйааччы сюжекка µлэлиир уонна кэрэхсэбиллээх геройдары арыйар дьо±ура к³стµбµтэ. Сэ´эн «Дьол» диэн ааттаммыта бэйэтин ту´угар эмиэ бэлиэ суолталаах. Манна тус-туспа дьылҕалаах дьон дьоллорун булаллар: Ганя Тиитэп уонна Катя Дагаринова, Мөрүөн Бүөтүр уонна Дуунньа, Федя уонна Вика. Ол иһин даҕаны буолуо, сэһэн редактора Н.Е. Винокуров-Урсун этэринэн, Э. Соколов сэһэнин «Үс дьол» диэн ааттыан баҕарбыт эбит, ки´и дьолго да тиийэр суола судургу буолбатах, онон сэ´эн философскай санаата кµµ´µрµ³ эбит. Оттон «Дьол» диэн ааттаммыт айымньы оччотоо±у кэм ирдэбилигэр с³п тµбэ´эн, хайаан да µтµ³нэн эрэ тµмµктэниэхтээ±э ³йд³н³р.

Э.Соколов эрдэтээ²и айымньыларыгар дьоллорун көрдүүр уонна булар персонажтары ойуулаабыт эбит буоллаҕына, кэли²²и сэ´эннэригэр сюжет олох атын хайысхалаахтык сайдыбыта. Кини сэ´эннэрэ уларыта тутуу тыынынан илгийбиттэрэ. «Огдолуйбут олохтоох Одьунаас сордоох» (1994) сэ´э²²э Одьунаас, аата да этэринии (Одинец, эбэтэр ураты, со±отох ки´и), со±отох герой. Кини эмиэ кырдьыгын булбакка кыайтарар, бэл хаайыыга сытан тахсар. Ол да буоллар, кэм уларыйан, кини кырдьык ту´угар а´а±астык туруула´ар да, син-биир кыайтарар. Буолаары буолан ³сс³ ку´а±аннык, кинини ³л³р³н кэби´эллэр. Ол аата са²а кэм сокуоннара ³сс³ уустугурбуттар. Кини таптыыр кыы´а эмиэ уустук дьыл±алаах, обществоттан туоратыллыбыт, ата±астаммыт кыыс. Кинилэр са²а да кэм²э со±отохтор, хабыр охсу´ууга киирсэн, кыайтараллар. Онон суруйааччы олох ха´ан ба±арар ыарахаттардаа±ын, ки´и оло±о уустугун ту´унан философията арыллар.

«Буруйдаах» (1994) сэ´эн геройа – Борокуоппай. Кини куруук буруйдаах, кырдьыгын ха´ан да булбат, кинини эмиэ хаайыыга умса анньаллар. Хаайыыттан тахсан баран к³рбµтэ, уулусса±а «Перестройка – продолжение революции» диэн плакат ыйыы сылдьаллар. Ол аата уларыта тутуу кэмигэр эмиэ туох да уларыйыы кэлиэ суо±ун, кыра ки´и дьыл±ата оннунан хаалыа±ын ту´унан этэн, суруйааччы саарбахтыыр санааларын тиэрдэр. Кыра ки´иэхэ былаас барыта кытаанах, дьол диэн оччотугар уустук ³йд³бµл буолан тахсар. Онон, суруйааччы оло±у к³рµµтэ, ³йд³³´µнэ уустугурар, дири²иир, кини норуот били²²и оло±ун ту´унан толкуйдуур б³лµ´µ³к буолар.

Э. Соколов-Тулусхан айымньылара дири² гуманистическай санааны этэллэр, сытыы публицистическай тыыннаахтар. Автор киһи уонна уопсастыба алтыһыытын, конфлигын айымньыларыгар итэҕэтиилээхтик ойуулаан киһи олоҕо тус бэйэтиттэн эрэ буолбакка, уопсастыба туругуттан эмиэ улахан тутулуктааҕын көрдөрбүтэ уонна кыраттан олоҕо тэмтэрийбит, үксүгэр балыллан уопсастыбаттан тэйитиллибит персонажтары ойуулаан биһиги, ааҕааччылар, итинник дьонтон тэйбэппитигэр баҕа санаатын эппитэ.

В.Титов сэ´эннэрин Э.Соколов айымньыларыттан уратыта диэн – «кыра» ки´ини буолбакка, т³тт³рµтµн, былаас ки´итин – тойоттору, тыа сирин салайааччыларын к³рд³р³р сыаллаах-соруктаах. Ити ³ттµттэн кини айымньыларын геройдара В.В. Яковлев µгэстэриттэн силис тардаллара к³ст³р. Ол курдук «Этиллибитэх кырдьык» (1994) сэ´э²²э Роман – нэ´илиэк салайааччыта. Айымньы В.Яковлев «£рµстэр кирбиилэригэр» романын курдук са±аланар: сэ´э²²э эмиэ «триумвират» баар, µс уолаттар до±ордо´уулара, олоххо бэйэ-бэйэлэрин ³й³´µµлэрэ уонна атын-атын суолунан айанныыллара. Роман, тойон ки´и киэбинэн, талбытынан кµ³нэхтээн, айбардаан олорор. К³ссµµлээх, Ларисатын тиэйэ сылдьар, бэл, куска илдьэ барар, кинини ким да утары к³рб³т, талбытынан дьа´айар, ханнык ба±арар уураахтары та´аарар, µ³´эттэн ыйыылары ханнык ба±арар ньыманан толорорго бэлэм. Ол да буоллар, сэ´эн бµтµµтµгэр кини бэйэтэ бэйэтиттэн кэлэйэр курдук – кэргэммэр хайаан да кырдьыгы этиэм, билиниэм диэн тµмµккэ кэлэр. Ол аата айымньы да аата «Этиллибэтэх кырдьык» сэ´эн идеятын чопчулуур: кырдьык кыайыахтаах уонна ки´и чахчы уларыйыан, оло±у уларытыан ба±арар буолла±ына – бэйэтиттэн са±алыахтаах.

«Бµгµн, бэ±э´ээ» сэ´э²²э эмиэ салайааччы Маттыырап кµ³нтээн олорор. Са²а кэм – демократия кэлбит, онон тойону талыы дьи²нээх быыбарынан барар буолбут. Онтон Маттыырап куттаммат – кини инникитин хааччыммыт, барытыгар кини дьонноро олороллор эбит, бэйэтэ эрдэттэн сµµмэрдээн, талан ылан бэлэмнээбит эдэр специалистара. Кини сарсы²²ытыгар толору эрэллээх. Онон бу сэ´э²²э коррумпированнай диэн ааттаммыт былаас ис дьи²э арыллар. Ханнык ба±арар общество салайааччылаах буолар, ол гынан баран ол салайааччы кэмигэр хайдах с³п тµбэ´эрий, норуотугар тугу ту´алыырый, бэйэтин эрэ интэриэ´э ба´ыйар дуу диэн боппуруостарга суруйааччы эппиэти к³рдµµр. Былаас уонна норуот, былаас уонна ки´и диэн общество биир тутаах боппуруо´а буолар. Манна Н.Неустроев комедияларын ³йд³³н кэлэбит: «Кукаакы – кулубалаах, киргил – кинээстээх, суор – суруксуттаах». Ол аата лидердэр куруук бааллар, ол общество сокуона буолар, ол эрээри кинилэр т³´³ ту´алаахтара диэн туспа ыарахан боппуруос буолар.

Э.Соколов, В.Титов роман жанрыгар тиийэ µµммµт улахан прозаиктар буолбуттара – «Хампа», «Хомурах туруйата» диэн иккилии кинигэлээх романнары суруйбуттара.

Онон, суруйааччылар били²²и кэм, общество сытыы проблемаларын таарыйбыттара.

Н.Лугинов 70-80-с сылларга талааннаах сэ´энньит бы´ыытынан киэ²ник биллибитэ. Кини ол курдук сити´иилээхтик социальнай-психологическай сэ´эннэргэ µлэлээбитэ. «Сэргэлээххэ», «Нуоралдьыма чара²а» сэ´эннэригэр эдэр ыччат, кыра о±о олохторун, психологияларын уратыларын, норуот оло±ун бэлиэ кэмнэрин, национальнай характер уратыларын ойуулаабыта. «Таас Тумус» (1981) сэ´энэ француз тылынан тылбаастанан тас дойду аа±ааччыларыгар тиийбитэ уонна µрдµктµк сыаналаммыта. Манна суруйааччы ма²найгы к³рµµгэ били²²и олох проблемаларын ойуулуур курдук буолан баран, архетипическай ³рµттэринэн к³рд³хх³, бµтµн ки´и аймах оло±ун, µйэлээх проблемаларын арыйар айымньыта буолбута.

Н.Лугинов 1980-с сыллар ортолоругар айар µлэтэ дьиктитик иэ±иллибитэ, кини олох ураты айымньыларын суруйбута суруйааччы айар µлэтин биир ураты кэрдиис кэмин кэрэ´илиир. Ол - «Кустук», «Суор», «Сэргэ» сэ´эннэрэ буолбуттара. Кини бу сэ´эннэригэр ки´и уонна айыл±а, ки´и уонна бµтµн Куйаар сы´ыанна´ыыларын к³рд³рбµтэ (Васильева О далеком С.81).

«Кустук» сэ´э²²э суруйааччы ыт дьыл±атын ойуулуур. Дойдутуттан арахсыбыт ыт дьиэтин эрэ санаан-ахтан тахсар, ти´э±эр кµрээн систэри бы´ан и´эн быстан-быстаран ³л³р. Манна ыттар араас сы´ыанна´ыыларынан, майгыларын араастарынан дьон характера арыллар: ньыла²нас, албын, хапта²нас, ³´³с, тулуурдаах, хорсун уо.д.а. Т³р³³бµт дойдуга таптал, ахтыл±ан, со±отохсуйуу темата кµµскэ киирэр. «Сэргэ» сэ´э²²э аны олох да тыыммат предмет – сэргэ тыыннаа±ымсытыллан, аллегорияланан кэпсэнэр. Сэргэ со±отохсуйбут, кинини бары бырахпыттар. Ол со±отох туран ааспыт оло±ун, саха ыалын дьоллоох кэмин саныыр-ахтар. Аныгы ыччат уруккуну билиммэт, ытыктаабат буолбутуттан, норуот µйэлээх µгэстэрин умнан сиргэ-буорга тэпсибититтэн хараастар. Оттон кини аттыгар ха´ан эрэ олох кµ³стµµ оргуйар этэ, таптал-µ³рµµ толору буолара, ырыа-кµлµµ и´иллэрэ… Ол барыта сµппµт, кинини бырахпыттар, умнубуттар. Суруйааччы саха дьоно дьи² олохторуттан тэйбиттэрэ норуот сайдарыгар кэккэ ыарахаттары үөскэтэрин ту´унан проблеманы туруорар.

«Суор» сэ´э²²э суруйааччы ки´и оло±о кылга´ын ту´унан санааны этэр. Ол да буоллар, ки´и эрэйдээх ол-бу буолан, кылгас оло±ор эрэйгэ тиксэрэ µгµс буолар эбит. Сэ´э²²э сµµ´µнэн сыл олорор суордар олохторо аа´а охсубутуттан, сорсуйбуттарыттан со´уйаллар, оттон ки´и оло±о олус диэн кылга´ын с³±³лл³р. Иччитэх (был. тµµрдµµ - иччи суох) диэн тыл символиката кµµ´µрэр: иччитэ, ха´аайына суох сир тулаайахсыйар. Бу аан дойдуну ки´и тыынныыр, сµрµннµµр. Архетипическэй уобарастар – алаас, ³т³х, сэргэ айымньы б³лµ´µ³ктµµ кµµрээнин кµµ´µрдэллэр. Бу айымньыларга Санаа туспа уобарас буолар. Ки´и – санаалаах, санаалаах буолан ки´и буолар. Манна Ыт, Сэргэ, Суор эмиэ санаанан эрэ олороллор. Санааттан санаа µ³скµµр. Сэргэ тыал к³²µлµгэр ымсыырар, кини санаатыттан босхолонуон ба±арар. Ол эрээри т³рµт тирэхтээх буолар ордук. Тыал санаалаа±а, саныыр сололоо±о буолуо дуо? Онон Н.Лугинов философскай сэ´эннэригэр дьикти сюжеттары, уобарастары булар уонна олорунан ки´и, к³²µл, олох ту´унан дири² санааларын этэр.

Репрессия норуот оло±ор уонна ки´и дьыл±атыгар ыар содулларын ту´унан Е.Неймохов «Ха´ыы» (1992), Г.Борисов «Сырдыктан хара²а±а» (1992), «Хатыылаах борубулуоха н³²µ³» (1994), «Сыылка сындаа´ыннаах сыллара» (1996), «Ойуурдаах куобах охтубат» (2000) (тµ³рт кинигэлээх) сэ´эннэригэр к³рд³р³н са±алаабыттара.

Е.Неймохов«Ха´ыы» сэ´э²²э Бэйиэт уобара´ынан П.А.Ойуунускай ыарахан дьыл±атын, трагедиятын ойуулаабыта ³йд³н³р. Маны кини улуу ки´и уйул±атын арыйыы курдук ойуулаабыта. Ол курдук автор улуу суруйааччы уйул±ата хамсаабыт кэмигэр тыла-³´³ сытыырхайарын поэт бэйэтин тылларынан к³рд³рбµтэ, булгуруйбат санаалаах т³л³нн³³х революционеры аан бастакынан кини ытаппыта. Биллэн турар, поэт дуу´алаах уйа±ас ки´и, иккис ³ттµттэн, бэйэтэ туппут былаа´ыттан ата±астанар ки´и ытаабыта-со²ообута эмиэ ³йд³н³р. Ааптар репрессия диэн к³стµµ механизмын аан бастакынан толору арыйан к³рд³рбµтэ. Ол курдук биир ки´и дьыалатыгар атыттар эриллэн и´эллэр. Айымньы биир тµбэлтэнэн са±аланар уонна тµмµктэнэр. Тыымпылыырап ойо±ун «ытыс та´ынар кµ´µ²²µ тµµн ³й мэйдээ±и тулуппат часкыырыгар холбо´он, кинилэр са²алара эмиэ хабыс хара²аттан аан дойдуну барытын аймыыр ха´ыы буолан, улааттар-улаатан и´эр курдуга». Ол курдук былаас репрессия ту´унан т³´³ да кистии сатаабытын и´ин, бµтµн аан дойду билэн олороро, норуокка эмиэ бу кытаанах дьи² чахчы арыллыбыта. Дьон-норуот иэдээнэ, ха´ыыта син-биир и´иллиэхтээх-биллиэхтээх.

Ф.Захаров «Быыйа» (1990) сэ´энэ - этнографическай айымньы. Манна суруйааччы норуот былыргы оло±ун-дьа´а±ын, абыычайдарын, сы´ыанна´ыыларын уратыларын чинчийэр. Саха былыргы дьоно олохторун о²остунан, тэринэн олороллоро барыта дири² ис хо´оонноо±ун ту´унан санаатын этэр. Быыйа т³р³ппµттэрэ – сэниэ ыал. Кинилэр кыыстара кы´ал±аны билбэт дьоллоох олоххо олордун диэн баай уолугар илии охсу´аллар. «Ньургу´ун уонна Лоокуут» айымньы сюжета µ³скээн кэлэр курдук. Ол эрээри т³р³ппµттэрэ кыыстарын ³йд³³н, кини иэйиитин харыстаан, таптыыр уолугар дьада²ытын µрдµнэн холбуурга с³бµлэ´эллэр. Кэскилин саныыр кыра норуокка сал±аныы, кэргэн ылыы диэн кини тыын боппуруо´а буолар. Эдэр кыыстаах уолу маннык дьыала±а эрдэттэн анаан µ³рэтэллэр-такайаллар уонна бу маннык бы´ыы кинилэр олохторун сµрµн сыала-соруга буоларын ³йд³т³лл³р. Урукку ³ттµгэр саха былыргытын к³рд³рµµгэ хайаан да баай-дьада²ы сы´ыана киирэр буолла±ына, манна ааптар саха ыалын оло±ун укулаатын, ³йµн-санаатын уратытын к³рд³р³рг³ сµрµн бол±омтотун уурар уонна кинилэри кэскил ту´унан дири² санаалаах муударай дьон бы´ыытынан к³рд³р³р. Суруйааччы сахаларга норуот педагогикатын, о±ону-ыччаты иитии µйэлээх µгэскэ кубулуйбут буолан, кµµстээ±ин арыйан к³рд³р³р. Ф.Захаров «Омо±ой баай» сэ´энэ 2001 с. тахсыбыта. Суруйааччы сахалар т³рµттэрин, кинилэр аан бастаан £лµ³нэ ³рµс т³рдµн булан к³´³н кэлиилэрин, олохсуйууларын ту´унан сэ´эргээбитэ. Саха дьонун баай историялаах, µтµ³ µгэстэрдээх норуот бы´ыытынан к³рд³рбµтэ. Ф.Захаров идэтинэн авиатор эрээри, норуот былыргы историятын хасы´ан µ³рэппит дири² билиилээх-к³рµµлээх ки´и этэ. Ол и´ин кини норуотун историятын к³рд³рµµгэ ылсан туран µлэлээбитэ-айбыта.

Документальнай ахтыы сэ´э²²э Реас Кулаковскай «А±ам оло±о» (1990) айымньыта киирэр. Суруйааччы А.Е.Кулаковскай к³лµ³нэтин, биир дойдулаахтарын, до±отторун ахтыыларыгар оло±уран, т³р³ппµт а±атын – £кс³кµлээх £л³кс³й кы´ал±алаах дьыл±атын ойуулуур. Кулаковскай оло±ун кыра о±о саа´ыттан са±алыыр уонна эдэр ки´и ханнык сыаллары бэйэтин иннигэр туруорунан буспутун-хаппытын, сырдыкка-µрдµккэ дьулуспутун, улуу ки´и буолбут суолун хайан уонна ыарахан охсу´уулаах кэм²э ыар дьыл±аламмытын аан бастакынан уус-уран литература±а көрдөрөр. Сэ´эн кэрэхсэбиллээх ³тт³ диэн автор £кс³кµлээх £л³кс³й о±о уонна эдэр саастарын си´илээн к³рд³рµµтэ. Онон кини саха литературатын т³рµттээбит улуу ки´и бу´уутун-хатыытын эрэ буолбакка, кини чугас дьоннорун, аймахтарын, до±отторун, биир дойдулаахтарын, к³лµ³нэтин бµтµннµµ сµгэн та´ааран ойуулуур. Ааптар онуоха матырыйаалларын ³р сылларга хомуйбут, µ³рэппит, элбэ±и толкуйдаабыт, ыры²алаабыт.

1990-с сылтан бэттэх саха литературатыгар роман ба´ыйар µгµс ахсаана та±ыста уонна са²а жанровай араастарынан байда. Ол курдук историческай, философскай хабааннаах, экология тематыгар анаммыт романнар суруллуннулар уонна саха литературатын сайдыы са²а кэрдии´игэр таһаардылар. Онон, саха литературатын бу кэмин – роман сайдыытын кэмэ диэн ааттыахха с³п.

Социальнай-психологическай рома²²а буола турар бы´ыы-майгы ойууланар, били²²и общество сытыы проблемалара туруоруллаллар уонна аныгы ки´и характера арыллар. Ол и´ин маннык айымньы куруук актуальнай буолар. Бастакы романнар кэннилэриттэн салгыы В.Яковлев «Уот иитииитэ» (1979), Н.Лугинов «Мэндиэмэннэр» (1980) айымньылара бэчээккэ тахсыбыттара. Бу Н.Лугинов эдэр ааптар бы´ыытынан улахан жанрга ылсарыгар µ³рэнэр айымньыта буолбута: роман көтөҕөр проблемаларынан – сиэр-майгы боппуруостарынан, сµрµн герой дьыл±атынан, охсу´уутунан, конфлигын кµµрээнинэн уонна геройдарын систематынан Софрон Данилов «Сµрэх тэбэрин тухары» романыгар майгынныыр ³рµттэрдээх. 1980-с сыллар ортолоругар Софрон Данилов «Барыма² даа, кубалар», С.Дадаскинов «Кырса суола» (тµ³рт кинигэлээх), 1990-с сыллар са±аланыыларыгар В.Титов «Хомурах туруйата», Э.Соколов «Хампа», А.Бродников «К³мµскэ уута», «Аартык арыллыыта», А.Сыромятникова «Кµ³х дуолум барахсан» романнара суруллубуттара. Бу романнар бары майгынна´ар ³рµттэринэн кинилэр туруорар проблемалара – оччотоо±у кэмҥэ саамай тыҥаан турар сытыы, тоҕоостоох экология проблемата, айыл±а харыстабыла уонна били²²и ки´и дьыл±атын, оло±ун проблемаларын ойуулаан к³рд³рµµ буолбута.

Кэли²²и социальнай-психологическай романнартан ордук бэлиэтээн П.Аввакумов, В. Яковлев-Далан романнарын ааттаталыахха с³п. П.Аввакумов «Улуу сы´ыы» (1993), «£лбµт ³т³хт³р» (1995), «Кµннэр-дьыллар» (2000) романнарыгар ки´и дьыл±атын баты´а ойуулаан уопсастыба оло±ор тахсыбыт уларыйыылары кэтээн к³р³р: улугуруу уонна уларыта тутуу кэмнэригэр сµрµн герой эрэйдээх оло±ун кэпсиир. Сµрµн герой Сеня Аяров били²²и кэм интеллигенциятын представителэ. Кини к³рс³р ыарахаттара – айар дьон ыарахаттара. Кини араас харгыстары, дьон ха±ыс сы´ыаннарын к³рс³р. Характерын кµµ´µнэн дьулуспут ба±а санаатын сити´эр, бу´ар-хатар, кыайар-хотор. Роман суруллубут историята бэйэтэ эмиэ интэриэ´инэй. Ол курдук ма²найгы кинигэтэ «Улуу сы´ыы» диэн ааттаммыта суруйааччы бастаан айымньытын историко-революционнай роман суолунан ыытыан ба±арбыта к³ст³р. Онтон кэлин «уларыта тутуу» кэмигэр роман аны «£лбµт ³т³хт³р» диэн ааттаммыт, суруйааччы били²²и общество сытыы проблемаларын туруорбут. Онтон «Дьыллар-кэмнэр» диэн ааттаммыта олох уларыйа турарын хас кэм-кэрдии бэйэтин проблемаларын туруорарын к³рд³р³р.

Далан «До±оруом, дабай кµ³х сыырдаргын» (1991), «Кынаттаах ыралар» (1990) романнарыгар саха интеллигенциятын ыар дьыл±атын ойуулуур. Манна кини оло±ун уопута, ³р сылларга илдьэ сылдьыбыт дуу´атын муунтуйуута, общество сайдыытын, ки´и дьыл±атын ту´унан дири² санаалара киирбиттэрэ (Васильева Далан,с. 8).

«До±оруом, дабай кµ³х сыырдаргын» рома²²а суруйааччы саха норуота ааспыт үйэ 50-с сылларыгар олорон ааспыт оло±ун кэпсиир. Роман сюжета икки тэ²²э сайдар утахтаах: бастакытыгар тыа оло±о к³ст³р, икки´игэр – куорат оло±о, онуоха интеллигенция уонна устудьуоннар олохторо-дьа´ахтара ойууланар. Роман маҥнайгы аата да уратылаах - «Кэтэһиилээх кэмнэр» - диэн этэ. Автор бу айымньытынан тугу кэтэһэрий диэн ыйытыы турбута уонна оччотооҕу кэми, сэбиэскэй олоҕу, кириитикэлиир айымньы быһыытынан сыаналаммыта. Ол эрээри айымньы аата уларыйан баран кэнники, са²а кэм²э эрэ бэчээттэнэр кыахтаммыта. Оттон суруйааччы кэтэ´иилээх кэмигэр тиийбитэ, кини ол кэми эрдэттэн кµµппµт, тµµйэн билбит курдук буолбута.

Роман сµрµн геройа – Ньургун. Кини сыала-соруга – µрдµк µ³рэ±и бµтэрэн т³р³³бµт норуотугар сулууспалаа´ын уонна т³р³ппµттэригэр к³м³л³´µµ. Ол эрээри кини ону толороругар улахан мэ´эйдэр µ³скµµллэр. Ол курдук айар уонна научнай интеллигенция эмиэ сойуола´ыыга тµбэ´эр кэмнэрэ эргиллэр. Кынтайаарап курдук дьо±урдаах, са²алыы к³рµµлээх учуонай бу кэм²э наадата суох курдук буолан биэрэр, кини ыччаттары наука±а у´уйарын, хорсун санаа±а иитэрин эмиэ с³бµлээбэттэр. Интеллигенция и´игэр бэрт былдьа´ыы куруук баар, ол эрээри айымньы конфлига онон му²урдаммат, суруйааччы сµрµн сыала – былаас интеллигенция±а сы´ыанын, 1950-с сыллардааҕы репрессия сылларын к³рд³рµµ. Интеллигенция ч³мч³к³л³рµгэр устульуоннартан са±алаан тиийээри гыналлар, устудьуоннары тутуу са±аланар. Устудьуоннар олохторо-дьа´ахтара, до±ордо´уулара-тапталлара бэркэ табыллан ойууламмыт. Лиза бэрт чэпчэки майгылаах кыыс буолла±ына, Лена Соболева олоххо чи² к³рµµлээх, кытаанах, тулуурдаах, чиэ´инэй кыыс. Ньургун кинини таптыыр, ма²найгы сырдык, ыраас уонна кµµстээх таптал ойууланар. Ону кытта оччотоо±у устудьуоннар олохторун уонна бы´ыыларын-майгыларын уратылара толору арыллар. Устудьуоннар, эдэр дьон бы´ыытынан, эйэлээхтэр, к³рд³³хт³р-нардаахтар, µрдµккэ дьулу´ар сыаллаахтар-соруктаахтар. Эдэр дьон до±ордо´ууну эмиэ араастык ³йдµµллэр-ылыналлар. Эр дьон бэриниилээх до±ордо´уута эмиэ мантан са±аланар. Урукку комсомольскай ыччат оло±о, кµµрээнэ к³ст³р, били²²и устудьуоннар олохторун кытта тэ²нээн к³рд³хх³, µгµс майгынна´ар да, уратыла´ар да ³рµттэрэ арыллаллар. Ол курдук сэрии кэннинээ±и устудьуоннарга кыаммат-тµгэммэт буолуу барыларыгар да баар, кинилэр ыарахаттартан толлубаттар уонна инники дьоллоругар эрэллээхтэр. Уонна устуодьуоннар ха´ан ба±арар к³рд³³хт³р, к³хт³³хт³р, санааларын тµ´эрбэттэр.

Рома²²а сюжет икки ута±ын сµрµн герой холбуур. Бу утахтар сайдыылара антитеза сокуонунан барар. Куорат оло±о – интеллигенция оло±ор репрессия киирэн та²нары тµ´µµ суолунан барар, ол курдук наука±а, литература±а хайды´ыы, репрессия содуллара кµµстээхтэр. Оттон тыа оло±о – норуот оло±о ³р³ тахсыы суолунан барар, сэрии кэнниттэн норуот эйэлээх олоххо киирэн µ³рэр-к³т³р, алларыйбыт ха´аайыстыбатын ч³лµгэр тµ´эрэр, инники дьоллоох оло±ун о²остор, кулууптары тутууну са±алыыр, ³й³-санаата ³р³ к³т³±µллµµлээх. Ол айымньы оптимистическай тыынын кµµ´µрдэр – олох инникитэ, кэскилэ норуот илиитигэр баар. Айымньы тутула эмиэ ону кэрэ´илиир. Роман ма²найгы ба´а «Кµ´µ²²µ киэ´элэр» диэн ааттаммыт буолла±ына, кэли²²и бас «Сааскы са±ахтар» диэн оптимистическый ааттаммыта Ньургун инники дьыл±атыгар эрэли µ³скэтэр. Ньургун Тулаа´ынап, Уолан Уйгуурап курдук сытыы-хотуу, хорсун санаалаах, билиигэ-к³рµµгэ тарды´ылаах эдэр ыччат ха´ан ба±арар норуот инники кэскилэ буолаллар. Ону кинилэр тус олохторунан туо´улаабыттара. Бу эдэр ыччаттартан саха норуотун биллэр учуонайдара, суруйааччылара µ³скээбиттэрэ, бу геройдар дьи² олоххо баар прототиптаахтар. Суруйааччы интеллигенция ыарахан дьыл±атын к³рд³рбµтэ автобиографическай хабааттыылаах. Ол курдук Далан бу романыгар тус дьыл±атыгар к³рсµбµт ыарахаттарын аан ма²най а´а±астык кэпсииргэ холоммута уонна онон саха литературатыгар са²а теманы киллэрбитэ.

Далан иккис романыгар, «Кынаттаах ыраларга», автобиографическай сµµрээн ³сс³ кµµ´µрэр. Бу ромаҥҥа саа´ырбыт, µлэ´ит буолбут Ньургун айар суолга µктэниитэ, оло±ун суолун чи²этиитэ, са²а кэм²э тиийэн эрэрэ көстөр. Ол эрээри рома²²а норуот уобара´ын, тыа оло±ун ойуулаа´ын сµтэр, ол айымньы эпичнэ´ин кыаратар, ки´и тус оло±ун ойуулаа´ына сµрµн миэстэни ылар.

Роман историятыгар дьикти к³стµµлэр эмиэ бааллар. Ол курдук 2002 с. Н. Габышев «Таптыыр харахпынан» романа тахсыбыта. Кини Софрон Даниловтыын 1950-60-с сылларга кэпсээнньит бы´ыытынан биллибиттэрэ. Онтон Софрон Данилов 1967 сыллаахха «Сµрэх тэбэрин тухары» романын суруйан аатырбыта, романист буолбута. Н.Габышев ол кэм²э эмиэ рома²²а ылсыспыта да, кыайан ситэрбэтэ±э, сµµрбэ сыл устата со´уллубут романнаах ааптар дэммитэ. Ол биричиинэтэ кини истиилин уратытынан бы´аарыллар. Лирическэй-романтическай истииллээх суруйааччы талаана ордук кэпсээ²²э тахсара, ол и´ин саха литературатын историятыгар кэпсээнньит бы´ыытынан биллибитэ. Оттон социальнай-психологическай истииллээх Софрон Данилов конфлигы уонна характеры арыйар дьо±ура кµµстээх буолан, рома²²а талаана ³сс³ кµµ´µрбµтэ. Николай Габышев романыгар эмиэ оскуола оло±ун, учууталлар эйгэлэрин к³рд³р³р. Сµрµн герой – Максим Мандаров дьыл±атыгар суруйааччы тус µлэтэ-хамна´а, оччотоо±у к³лµ³нэ ³й³-санаата арыллар.

1999 с. Н. Якутскай «Ара² уонна таптал» романа бэчээттэмитэ. Суруйааччы олохтон ылбыт дьикти сюжетыгар эдэр дьон тапталларыгар бэриниилээхтэрин, дьоллорун ту´угар охсу´алларын к³рд³рбµтэ. Айымньы сµрµн геройдара - Молоо´ой Уйбаан уонна Кэрэ Кэтириинэ кµµстээх тапталлара тугу барытын кыайар, кинилэр бэриммэккэ дьол ту´угар охсу´аллар, эйэлэрин сиэртибэлэнэллэр. Дьоннор би´игини ³йдµµ-саныы сырыттыннар уонна тапталбыт бэлиэтэ буоллун диэн Бµлµµ ³рµс биэрэгэр хаты²наах тиит ма´ы олордоллор. Бу кµн сиригэр таптал диэн улуу к³стµµ буолан, уоллаах кыыс кэрэ кµµстээх иэйиилэрэ, эмиэ Ромео уонна Джульетта тапталларын курдук, норуот ³йµгэр-санаатыгар µйэлэргэ хаалбыта. Суруйааччы, бэйэтин дьо±урун уратытынан буоларыныы, бу айымньытыгар эмиэ романтическай характердары уонна у´улуччулаах сюжеты айар. Кини дьикти тµгэннэрэ оло±у кытта быстыспат ситимнээхтэр. Ол курдук айымньы историческай т³рµттээх, ааптар уус-уран литература±а аан бастакынан Англия µтµ³ санаалаах медсестратын Кэти Мардсен уобара´ын айар. Ол курдук Н.Якутскай оло±у кэтээн к³рµµтэ, µ³рэтиитэ кµµстээх, кини µгµ´µ к³рбµтµн-билитин айымньыларын сюжеттарыгар киллэрэр ураты талааннаа±а.

Философскай рома²²а бµтµн ки´и аймахха тыын суолталаах µйэлээх боппуруостар таарыллаллар. Суруйааччы ³йµн-санаатын му²утуур кµµрээнэ, олоххо сы´ыана, бы´ыыны-майгыны сыаналыыр дьо±ура бу жанрга арыллар. Философскай роман сайдыыта литература биир орой чыпчаалга тахсыбытын кэрэ´илиир уонна µгµс м³ккµ³рдэри, кэпсэтиилэри та´аарар дьикти к³стµµ буолар. Холобур, нуучча литературатыгар М.Булгаков «Мастер и Маргарита» романыгар интэриэс ха´ан да у±араабатын курдук.

И.Гоголев 1990-с сыллардаахха суруйбут «Иэйэхсити кэлэтии», «¥´µс харах», «Манчаары» айымньылара саха литературатыгар маҥнайгы философскай романнар буолаллар. «Иэйэхсити кэлэтии» (1993) рома²²а суруйааччы общество сайдар кэрдиис кэмнэрэ ки´и, бµтµн норуот оло±ор ылар миэстэлэрин бы´аарар. Ол курдук роман сµрµн геройа Кулу´ун олоххо миэстэтин булбат. Кини идэтинэн – саха тылын учуутала. Кулу´ун тус оло±ор буом²а тэптэриитэ уол о±ото ³лµµтµтттэн са±аланар. А±а уонна о±о таптала, бэйэ-бэйэлэрин чугастык ылыныылара, ³йд³´µµлэрэ ойууланар. Ол курдук Кулу´ун уолун эрдэттэн олоххо бэлэмниир. Кини о±ото хас саа´ын туолуутун аайы мас олордор идэлээх уонна ол мас анныгар норуот оло±уттан биир эмит тµбэлтэни кэпсээн суруйан к³м³н и´эр. Кулу´ун о±отун олоххо бэлэмниир уонна µ³рэтэр сыаллаах-соруктаах буолан, а±а оруолун оннук µрдµктµк ³йдµµр. Ол курдук хаты²ы, бэ´и, тиити, титириги олордуталаабыта. Оттон о±ото алта саа´ын туолуутугар харыйа ма´ы олордор. Ол бэйэтэ символ буолар. Харыйа - µйэлээх ³йд³бµнньµк ма´а, иккис ³ттµттэн, сахалар былыргы ³йд³бµллэринэн, харыйаны аллараа дойду, абаа´ы ма´ынан ааттыыллар. Кэргэнэ Болбукта ³лбµтµгэр кини эмиэ харыйаны туруорар. Мантан инньэ кини тэмтэрийэн барар. Аны µлэтигэр, общество оло±ор эмиэ табыллыбат. Кырдьыгы туруула´арын и´ин ыарытыйар диэн, иирээкилэр дьиэлэригэр симэн кэби´эллэр. Кини курдук буола турар олох бы´ыытыттан-майгытыттан тэмтэрийбит дьоннор µгµстэр. Онуоха суруйааччы гражданскай сэрии, репрессия, улугуруу, уларыта тутуу кэмнэрин ойуулуур, олор ки´и дьыл±атыгар содулларын к³рд³р³р. Сюжет араас дьаптал±ата, µгµс геройдара, кинилэр дьыл±алара роман уустук хронотобун (кэм уонна эйгэ) µ³скэтэллэр. Ол аата бу рома²²а Кулу´ун оло±ун а±ыйах сыла ойууланар, ол эрээри кини дьону кытта кэпсэтэн билэр тµбэлтэлэриттэн бµтµн общество, норуот ХХ µйэлээх оло±о тахсан кэлэр. Ону та´ынан Эгос уобара´а ону ³сс³ кэ²этэн биэрэр, бµтµн ки´и аймах оло±ун историята µ³скµµр. Рома²²а сэбиэскэй общество историята, норуот ХХ µйэлээх дьалхааннаах оло±о барыта арыллар: баай-дьада²ы оло±о, гражданскай сэрии, колхозтаа´ын сыллара, репрессия, сэрии сыллара, улугуруу кэминээ±и олох. Айымньыга ураты персона´а – Эгос диэн инопланетянин. Кини – кэм-кэрдиигэ хаарчахтаммат символ-герой, кини бу сиргэ олох дьµµлдьµтµн курдук, рома²²а ки´и оло±ун суолтатын бы´аарар. Ки´и бу олоххо эрэйдэнээри кэлэр, ки´и араас кы´ал±алары, му²у муннунан тэлэр, ол гынан баран бу кµн сиригэр саамай кµндµ - харах уута. Ол курдук ки´и эрэйи тэлэн, му²нанан, хара±ын уутунан ыраастанар, оло±у ³йдµµр, ылынар, олох ки´иэхэ бэриллибитэ да дьол буолар. Аны айымньы бµтµµтµгэр саха эмээхсинин уобара´а киирэр. Кини Бµлµµ ³рµс биэрэгэр туран энэлийэр. Эмээхсин энэлгэнэ саха ки´итэ дьи² айылгытыттан тэйэн, маннык иэдээ²²э тµбэспитин кэрэ´иттиир. Саха эмээхсинэ – саха итэ±элэ, итэ±элэ суох норуот дьыл±ата кэхтэр, тыына быстар, оттон Эгос - µрдµкµ дьµµл.

Бу философскай роман буоларын быһыытынан ааптар биһиги государствобытыгар буолан ааспыт чахчылары история хаамыытыгар сөп түбэһиннэрэн кэпсиир уонна ханнык да кэмҥэ, ханнык да бэйэлээх идеология бүрүүкээн турбут кэмигэр киһи, кини олоҕо туохтааҕар да күндүтүн уус-уран айымньы нөҥүө дакаастыыр. Холобур, үһүс сурукка кэпсэнэринэн, Аҕа дойду улуу сэриитин кэмигэр Сырбай диэн уол доҕорун Мучумааны дизертиирдээтэ диэн баран ытан кэбиһэр уонна хайҕанар, аат-суол бөҕөҕө түбэһэр. Ол эрээри, Сырбай өйдүүр: аны хаһан да кини дьоллоох буолар кыаҕа суоҕун, доҕорун тыыныгар туран улахан аньыыны оҥорбутун уонна тыыннаах өлүккэ кубулуйар.

И.Гоголев бу романын салгыыр баҕалаах этэ. Ол гынан баран роман харата да суруллубакка хаалбыт. Ол эбэтэр ааптар норуот билиҥҥи кэмҥэ бүрүүкээбит духуобунай кириисистэн хайдах босхолонорун туһунан салгыы суруйуон баҕарбыт эбит, оттон ол то±о кыайтарбата±а эмиэ туспа интэриэ´инэй боппуруос буолар.

«¥´µс харах» (1999) рома²²а суруйааччы эмиэ итэ±эл ки´ини, норуоту быы´ыыр, ³рµ´µйэр кыа±ын к³рд³р³р. Саха дьахтарын ураты дьыл±атын ойуулуур. Ааптар олоххо к³ст³р дьикти кµµскэ эрэнэр-итэ±эйэр. Роман сюжета дьиктилээх. Кыра´а – ураты ки´и, кини ураты аналлаа±ар итэ±эйэр. Ол курдук кинини ойуун а±ата у´уйан хаалларар, к³нн³рµ ки´и билбэт албастарыгар µ³рэтэр, айыы сыралын и´эрдэр. Кыра´а саха оло±ор µс µйэ тухары куруук баара олох быстыспат ситимин к³рд³р³р. Кини ураты дьо±урдаах уонна норуотугар кµµс-к³м³ буолар аналлаах. Кыра´а нуучча уолун кытта до±ордо´уута уонна христианскай итэ±эли ³йд³³´µнэ суруйааччы ханнык ба±арар итэ±эл норуокка наадалаа±ын, ³рµ´µйэр кµµс уонна кини духуобунай баайа, ³й³-санаата буоларын ту´унан этэр. Маны таһынан, ааптар роман ойоҕос персонажтара бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннаһыыларынан норуот норуокка, итэҕэл итэҕэлгэ хаһан да утарыта турбаттарын, биирдиилээн дьон утарыта туран иирсээни таһааралларын итэҕэтиилээхтик өйдөтөр. «¥´µс» харахтаах ураты ки´и баарыгар уонна кини ураты аналыгар ааптар бµк эрэнэр. И.Гоголев итэ±эл ту´унан толкуйдуур айымньылара µгµстэр. Онтон романнарыгар бу тиэмэ эмиэ кµµскэ киирбитэ, ол кини «Хара кыталык» романыттан са±аламмыта. «¥´µс харах» роман геройа кыыс буолбута эмиэ дьикти. Уда±ан уонна дьахтар ки´и норуоту ара²аччылыыр, ыарахан кэм²э инники кµ³²²э тахсар дьо±урун арыйар. Суруйааччы айымньытын «роман-поэма» диэн бы´аарбыта с³пт³³х. Рома²²а кµннээ±и олох-дьа´ах кы´ал±ата ойууламмат, поэма±а курдук µрдµк та´ымнаах, толкуйдаа´ыннаах проблемалар туруоруллаллар, ол и´ин бу философскай айымньы буолар. И.Гоголев философскай романнара аа±ааччыны толкуйдаталлар.

Историческай хабааннаах ромаҥҥа сюжет историческай чахчыларга оло±урар, норуот оло±ун суолталаах кэмин хабар, дьи² олорбут, µлэлээбит-айбыт, норуоттарыгар улахан ту´аны а±албыт дьон характердара арыллар. Онон суруйааччы ааспыт олох чинчи´итэ буолар, бары ымпыгар-чымпыгар тиийэ µ³рэтэр, элбэ±и к³рдµµр-булар. Ол гынан баран бу айымньы дьи²нээх уус-уран буоларыгар автор фантазията кµµскэ µлэлиир, кини манна араас тµбэлтэлэри, ойо±ос геройдары айан сµрµн тематын си´илиир. Историческай айымньылар дьи² историческай, документальнай, приключенческай буолуохтарын с³п.

Норуот былыргы историятыгар интэриэс у´улуччу кµµ´µрдэ. Саха былыргы сээркээн сэ´энньиттэрэ кэпсииллэрин-сэ´эргииллэрин, оттон норуот истэрин с³бµлµµллэрэ. Кинилэр сэ´эннэрэ били²²и историческай романнарга сюжет, тема, уобарас бы´ыытынан киирэллэр. Урукку ³ттµгэр историческай-революционнай эрэ романнар суруллаллара к³²µллээх курдук этэ, норуот историятын анаарыы бобуулаахха тэ²нээ±э. Кэли²²и кэм²э к³²µлµн туппут литература норуот историятыгар ³т³н киириитэ кµµ´µрдэ, историческай романнар µ³скээтилэр. Саха норуота кимтэн кииннээ±ин-хааннаа±ын, т³рдµн-уу´ун ту´унан билиэх ба±ата кµµстээх. Ол ту´унан µгµс научнай саба±алаа´ыннар бааллар эрээри, уус-уран литература бу боппуруоска бэйэтин кылаатын киллэриэн эмиэ ба±арар.

Аан бастакы историческай романы Далан суруйбута – «Тулаайах о±о» (1984). Манна суруйааччы, норуот µ´µйээннэригэр оло±уран, нууччалар кэлиэхтэрин иннинээ±и кыргыс µйэтигэр араас биис уустара хайдах олорбуттарын, олохторун-дьаһахтарын уратытын к³рд³рбµтэ. “Тыал буолбуттар” диэн ааптар араас кыра омуктар ыар дьыл±аларын ойуулаабыта. Уонна бу хотугу тыйыс кыраайга улахан муударай эрэ норуот тыыннаах хаалыахтаа±ын ту´унан эппитэ.

Айымньы сюжета сүрүн персонажтар дьылҕаларын ойуулаан өс-саас ситиһиитэ туох да үчүгэйгэ тиэрдибэт диэн санааны сайыннарар. Роман «Тулаайах о±о» диэн ааттаммыта айымньы идеятын к³рд³р³р. Рома²²а кыргыс µйэтин к³стµµтэ буолан, о±олор чахчы тулаайах хаалаллар – Ньырбачаан, Да±анча. Тулаайах буолуу - хотугу дойду µ´µйээннэригэр, остуоруйаларыгар тэнийбит к³стµµ буолар. Саха да норуота хантан кэлбитин, кимтэн кииннээ±ин билбэт тулаайах о±о курдук дьыл±алаах. Ол эрээри суруйааччы романын «Бµтэй Бµлµµ» диэн ааттыан ба±арбыт эбит.

Роман интэриэ´инэй сюжеттаах, аа±ыллымтыа, сонун темалаах буолан, аа±ааччы би´ирэбилин ылбыта. Уонна саха суруйааччылара историческай рома²²а ылсалларыгар суолу аспыта.

Далан ма²найгы романын салгыы сайыннаран, киин улуустар µ´µйээннэригэр оло±уран, «Тыгын Дархан» (1993) романын суруйбута. Ол гынан баран ааптар бу «Тулаайах о±о» роман салгыыта буолбатах диэн куруук бэлиэтиир этэ. То±о диэтэххэ, рома²²а ойууланар кэмнэр, бы´ыылар-майгылар, норуоттар, проблемалар олох уратылар. Манна кини сахалар биис уустарынан олорор кэмнэрэ µрэллэн эрэрин, кыргыс µйэтэ тµмµктэнэр кэмин, нууччалар кэлиэхтэрин иннинээ±и оло±у ойуулаабыта. Тыгын - сахалар а±а ба´ылыктара, государственно´ы тэрийээри, уустары холбоон, тµмэ сатаабыт улуу ки´и. Ромаҥҥа, ха´ан ба±арар буоларыныы, Тыгын Дарханы үөлээннээхтэрэ өйдөөбөттөр, µгµстэр кинини утары бараллар, харгыстары о²ороллор. Оннооҕор төрөппүт уола Марҕа-баай аҕатын өйдөөбөт да±аны, өйөөбөт да±аны. Оттон атын уустар аҕа баһылыктара сахалар түмсэн олоруохтарын баҕарбаттар – ол биир эрэ му²ур тойон буолар аҕа баһылык баар буоларын утарар санааларыттан тахсар. Тыгын Дархан П. Ойуунускай “Улуу Кудаҥсатын” курдук трагическай дьылҕаланар. Онон роман Тыгын Дархан уобараһа норуотун туһугар олоҕун толук уурбут улуу киһи уустук дьылҕатын итэ±этиилээхтик көрдөрөр.

Роман сµрµн персонажтара элбэхтэр уонна араастар: ба´ылыктар, ойууннар, боотурдар, дьахталлар, чаҕардар, атын бииис уустара.

Роман тµмµгэ эмиэ символичнай ис хо´оонноох: Одуну ойуун к³рµµлэнэр – тимир µйэ и´эр диэн сэрэтэр. Ол аата олох атын олох и´эрин, нууччалар кэлиилэрин биллэрэр. Рома²²а норуот оло±о-дьа´а±а си´илии ойууламмыт. Суруйааччы историк идэлээх буолан, айымньы чинчийэр кµµ´э улахан.

Роман национальнай-историческай проблематикалаах. Ол курдук ааптар бу айымньытын сюжетынан норуот олорон ааспыт олоҕун историятын көрдөрөрүн таһынан, норуот өйүн-санаатын, национальнай характер уратытын дириҥник чинчийэр.

Роман сүрүн санаата айымньы бүтүүтүгэр чопчуланар, ол эрээри ааҕааччыларга туһаайыллан аһаҕас хаалар. Тыгын кэмигэр кыайан ситиһиллибэтэх норуот сомоҕолоһуута билиҥҥи кэмҥэ ситиһиллиэхтээҕин, ол билиҥҥи кэм дьонун соруга буолуохтааҕын биһиги өйдүүбүт.

Роман били²²и кэми кытта ыкса алты´ар. 1990-с сыллар са±аланыыларыгар би´иги республикабытыгар суверинитет кэлбитэ, президент талыллыбыта, норуот ³р³ к³т³±µллµµтэ к³стµбµтэ. Ол күүрээни барытын романтан булуохха с³п. «Ма²найгы кинигэтэ» диэн ааттаммыт роман кыайан сал±аммата±а – ол то±ото эмиэ ³йд³н³р.

Н.Лугинов «Чы²ыс хаан ыйаа±ынан» диэн µс кинигэлээх романа µйэлэр кирбиилэригэр тахсыбыта (1997, 2000, 2002). Манна саха норуотун эрэ дьыл±ата буолбакка бµтµн ки´и аймах оло±о ойууланар. Ол курдук саха литературата аан дойду историятын анаарыыга, историческай личность оруолун бы´аарыыга кытты´ар кыахтаммыта (Васильева О далеком прошлом, с.86). Чы²ыс хаан бµтµн аан дойду а²арын оло±ун уларыппыт улуу полководец буолар. Н.Лугинов айымньытын идеята – аан дойду оло±ун маннык уларыппыт улуу ки´и би´иги норуоппутугар туох да суолу-ии´и хаалларбатах буолуон с³б³ суох диэн санаа±а кэлбитэ. Ба±ар, бу хамсаа´ыннар тµмµктэригэр сахалар хоту дойдуну булбуттара буолаарай?! Суруйааччы история±а бэйэтин к³рµµтµн ту´унан этэр. Уонна государственность, сэрии хайдах бы´ыылаахтык µ³скµµллэрин, тэриллэллэрин чинчийэн к³р³р. Ааптар Улуу Чы²ыс Хаан уобара´ын айар, тус оло±ун, дьонун-сэргэтин, до±отторун-³ст³³хт³рµн, дьайыыларын, характера уларыйыытын-µµнµµтµн к³рд³р³р. Бµтµн улуу куйаар араас омуктарын олохторун-дьа´ахтарын ойуулуур. Таптал уонна до±ордо´уу тиэмэтэ, ийэ уобара´а ордук долгутуулаахтык арыллаллар. Оччотоо±уга кыралыын-улаханныын, эр ки´илиин-дьахтардыын сµрµн сыаллара диэн – тыыннаах хаалар ту´угар охсу´уу. Бэрт кыра т³рµ³ттэн охсу´ан-иирсэн бараллара, ону барытын уодьугуннаабыт, бэрээдэктээбит, кытаанах дьиссипилиинэ±э киллэрэн туппут уонна туохха да кыайтарбат аармыйаны, государтсвоны тэрийбит дьикти ³йд³³х, ураты талааннаах Чы²ыс Хаан уобара´а аа±ааччыны эрэ абылыыр, долгутар. Ол курдук эдэркээн уолчаан кырыктарынан, кыайыгастарынан, µгµс ахсааннарынан аатырбыт наймааннары утары киирэргэ кµ´эллэр. Бу охсу´уу сµрµн суолталаа±ын ³йдµµр уонна ³йµн-алба´ын кыа±ынан кыайыылаах тахсар. Мантан инньэ кини кыайыы эрэ суолунан айанныыр, µгµс биис уустарын бэйэтигэр холбуур. Онноо±ор аатыран олорор кытайдары кытта кыайар-хотор.

Ааптар бµтµн ки´и аймах историятын к³рд³р³р буолан, роман дири² философскай ис хо´оонноох. Ол курдук ааптар романын монголлар бэрт былыргы т³рµччµлэрин аа±ыыттан са±алыыр. Рома²²а µ´µйээннэр ураты суолтаны ылаллар. Ол курдук роман ма²найгы кинигэтин киириитигэр Алан Куо ³лбµтµн кэннэ биэс уолаттара µрэллэн хаалаллар. Кинилэр ийэлэрин µ³рэхтэрин умнан кэбиспиттэр. Оттон Алан Куо бииргэ туту´ан эрэ сырыттаххытына, кµµстээх буолуоххут, хотторуоххут суо±а диэн эппитэ. Кыра уол убайдарыгар ³´µргэнэн, бэйдиэ баран хаалар. Ол эрээри кинилэр ал±астарын ³йд³³н холбо´оллор. Бодончоор ки´и-сµ³´µ т³рд³ буолар, кини Чы²ыс Хаан т³рµтэ. Роман µс кинигэтэ барыта Бодончоор ту´унан номохтон са±аланар, Бодончоор бэйэтэ этэр – мин эрэйим кэлэр ыччакка µ³рэх буоллун диэн. Уонна роман µс кинигэтэ барыта Илдэгис ту´унан номо±унан тµмµктэнэр. Илдэгис тулаайах хаалан, дойдутугар ата±астабылга-батталга сылдьар, онтон кµрээн, атын дойдуга тиийэн улуу ба´ылыкка тиийэ µµнэр. Ол эрээри кини эмиэ дойдутугар т³нн³р, «туора дойдуга тойон буолуохтаа±ар, т³р³³бµт дойдуга умна´ыт» да буолбут ордугун ³йдµµр. Ол курдук кини сити´иилэрэ сµрэ±ин µ³рпэттэр, и²мэттэр, сал±амматтар. Т³р³³бµт дойду ахтыл±ана курдаттыы тарда турар. Суруйааччы улуу ки´и дьыл±атын, кини т³р³³бµт норуотугар суолтатын ту´унан санаатын этэр.

Саха норуота Чы²ыс Хаантан бы´аччы т³рµттээ±ин ту´унан этэр суруйааччы сµрµн санаатын айымньы аата да туо´улуур. Чы²ыс Хаа²²а интэриэс ха´ан да у±араабат, кини ту´унан араас уус-уран айымньылар айыллыбыттара, чинчийиилэр да µгµстэр. Ол курдук бу ХХ уонна ХХI µйэлэр алты´ыыларыгар бµтµн аан дойдуга Чы²ыс Хаа²²а интэриэс эмиэ кµ³рэйэн кэлбитэ.

П.Харитонов-Ойуку «Хоболоох суол» (1999, 2001, 2006) диэн хас да кинигэлээх айымньыта историческай тиэмэни арыйыы өттүнэн саха романистикатыгар сонун көстүү буолбута. Өскөтүн историческай романнарга ааптардар сүрүннээн саха норуотун урукку олоҕун, дьылҕатын ойуулаан көрдөрөргө дьулуспут эбит буоллахтарына, П.Харитонов-Ойуку Киин Россияттан Саха сиригэр кэлэн Дьокуускайынан, Өлүөхүмэнэн, Покровскайынан тарҕанан олохсуйбут дьаам сүүрдээччилэрин, бааһынайдар олохторун-дьаһахтарын, илдьэ кэлбит култуураларын, олохтоох омуктары кытары алтыһыыларын ХVIII үйэттэн саҕалаан ойуулуур. Барыта балтараа үйэ ойууланар. Роман үс чааһын тухары сүрүннүүр геройу көрбөппүт, ол эрээри айымньыга суолталаах персонажтар айымньы сүрүн санаатын арыйар буоланнар, үс кинигэ тухары ситим быстыбат. Маҥнайгы кинигэҕэ Киин Россияттан кэлбит убайдыы-бырааттыы Вологдиннар Саха сиригэр олохсуйуулара, Дьокуускай куорат сир тардар кэнсэлээрийэтин үлэһитэ Бөтүрүүскэ Корнилов олоҕун кэпсээнэ сүрүннүүр миэстэни ылаллар.

Онон историческай романнарга норуот ааспыт оло±ун араас ³рµттэрин, араас кэмнэрин суруйааччылар ойуулууллар.

Саха суруйааччылара дьи² буола турар уонна ааспыт олоххо сы´ыаннарын ту´унан суруйуу били²²и кэм²э ордук сайынна. Урукку ³ттµгэр бу ыарахан тиэмэ этэ. Ол курдук Н.Заболоцкай ахтыыларын «Быыс у´угун сэгэтэн к³рд³хх³» да диэн ааттаабыта элбэ±и этэр. Оччотоо±у кэми барытын кырдьыгынан кэпсиир кыайтарбат да, бобуулаах да этэ. Амма Аччыгыйа бэйэтин уонна а±а к³лµ³нэ суруйааччылар тустарынан «Ки´и уонна айымньы» диэн кинигэтэ 1975 с. тахсыбыта. Бу ис хо´оонунан на´аа µрдµк та´ымнаах уонна сыаналаах кµндµ кинигэ буолбута. Били²²и кэм²э суруйааччылар µгµстэрэ итинник кинигэ±э ылсалларын наадалаа±ынан аахпыттара. Ол курдук Софрон Данилов «Санаам туймуулара» (1995), Семен Данилов дневниктэрэ («Чолбон», 1995, 1-2№№), Далан «Дьыл±ам миэнэ» (1994), «Олохпут кырдьыга» (1999), И.Федосеев «Олох диэн охсу´уу» (1997), С.Тарасов «Ахтыылар. Ыстатыйалар. Этиилэр» (2003), В.Сивцев «Кµнµм киэ´эрэн эрдэ±инэ» (2003), С.Руфов «Литература эйгэтигэр» (2004), С.Тумат «Э´иги исти², мин сэ´эргиим» (2004), И.Мигалкин «Кµн тамма±ын ы´ыспыт дьыл±алар» (2000) уо.д.а кинигэлэр тахсыбыттара аа±ааччыларга сонун буолбута.

Софрон Данилов «Санаам туймуулара» кинигэтигэр суруйааччы олоххо уонна искусство±а тус сы´ыана, µрдµк ирдэбиллэрэ, кини ки´и бы´ыытынан хаачыстыбалара, оло±у к³рµµтµн уратылара, суруйааччылар сы´ыанна´ыылара арыллар.

Далан «Дьыл±ам миэнэ» эссе-романыгар тус дьыл±атын кэпсээбитэ. «До±оруом, дабай кµ³х сыырдаргын» романыгар дьи² буолбут бы´ыыны-майгыны Ньургун Тулаа´ынап дьыл±атынан таайтаран эрэ этэр буолла±ына, бу документальнай романыгар репрессия к³стµµлэрэ, дьи²нээх дьон характердара баарынан ойууланар. Суруйааччы бэйэтэ уонна кини табаарыстара эдэр саас кµлµмнэс кµннэриттэн матан, хаайыы дьоно буолаллар, ата±астабыл, ки´инэн аа±ыллыбат буолуу ыар тыынын иинэ±эс санныларынан уйаллар. Манна кинилэр араас дьыл±алаах дьоннору к³рс³лл³р, ураты ³йд³³х-санаалаах дьон чулуулара манна баар буолан биэрэллэр. Ол курдук сэбиэскэй система дьон чулууларыттан куттанар буолан хаайыыга симэр, репрессиялыыр эбиттэр. Бу эдэр дьон – А.Федоров, М.Иванов, И.Федосеев, В.Яковлев бэйэлэрэ эмиэ ки´и диэн саамай талааннаа±а, ³йд³³±³ буолан тахсыыллара да бу репрессия кµµ´µнэн тутуллан турар системаны бэркэ саралыыр. Афоня дьикти кэпсээни суруйан со´утар, ону кутталларыттан бэрт тµргэнник суох о²орон кэби´эллэр. Ону Далан бэйэтэ да сонньуйар, соцреализм хаайбатах айымньыта этэ диэн. Эдэр дьон т³´³ да к³²µллэрэ бохсуллубутун и´ин, кинилэр санааларынан к³²µл этилэр. Оттон хаайыыттан тахсан баран, А.Федоров салгыы туох да буолбата±ын курдук социалистическай реализм ньыматынан айбыта. Ол кини кылгас дьыл±алаа±ын тµµйэриттэн уонна системаны утары барар кыа±а суо±ун ³йдµµрµттэн буолуохтаах. Уонна кини олоххо ³стµйэр санаата суо±а, то±о диэтэххэ, тус оло±ор дьоллоо±о, кэрэттэн кэрэ тапталлаа±а кинини кµµппµтэ, ыал буолбуттара, о±оломмуттара. Онон А.Федоров романтическай тыыннаах бэртээхэй айымньыларынан аа±ааччы тапталын ылбыта. Оттон Далан с³²³н хаалбыта. ¥гµс сыллар ааспыттара. Онтон отучча сыл буолан баран, кини литература±а киирбитэ, ³й³-санаата у´уктубут, ч³лл³рµйбµт курдук буолбута. Инники хаалбыт олохпор далаа´ыннаахтык µлэлиэм-айыам, сиппэтэхпин барытын сити´иэм диэн ыралаах айар µлэ±э оройунан тµспµтэ уонна ол ба±а санаатын олоххо киллэрбитэ, норуот таптыыр улахан суруйааччыта, романист буолбута.

И.Федосеев били²²и суруйааччылар сы´ыанна´ыыларын, дьыл±аларын бэртээхэйдик кэпсиир. Ол курдук В.Яковлев диэн «£рµстэр кирбиилэригэр» романынан аатырбыт ааптар ыарахан оло±ун, уустук дьыл±атын ту´унан долгутуулаахтык суруйбутун аа±аачы эрэ барыта сэ²ээрэр.

В.Сивцев эмиэ айар эйгэ ураты санаалаах дьоннорун ахтар, оччотоо±у литературнай кµµрээн µ³скэппит талааннаах суруйааччыларын олохторун-дьа´ахтарын кэпсиир.

С.Тумат умнууга-тэмниигэ хаалбыт суруйааччылар ыар дьыл±аларын ойуулуур. «Э´иги исти², мин сэ´эргиим» кинигэтигэр ааптар бэйэтэ алтыспыт суруйааччыларын и´ирэхтик ахтар. Суруйааччы характерын ки´и быыытынан уратыларын арыйар, кинилэр кµннээ±и олоххо, дьо²²о-сэргэ±э сы´ыаннарын сэ´эргиир.

И.Мигалкин кини айар дьыл±атыгар улахан оруолламмыт улахан суруйааччыларга – С.Даниловка, Н.Габышевка уо.д.а. махталын тиэрдэр, ахтар-саныыр.

Суруйааччылар публицистикалара кинилэр тус олохторун, айар µлэлэрин эрэ µ³рэтиигэ суолталаах буолбатахтар, ону та´ынан бµтµн литературнай эйгэни, оччотоо±у бы´ыыны-майгыны билэргэ интэриэ´и к³бµтэллэр.

2. 
   
   жүктеу/скачать 0.82 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: