«рухани ұстазым қазақ халқы және абай »

Қазақ ұлты үшін өмірін арнаған Су бихай ғұламаның атын атын сексенінші жылдардың басында Қазақстанға келген Айтқали Оспан, Зейнолла Сәнк, Сұлтан Жанболат сияқты зиялылардан естідім. Содан бастап әлемдегі халықтың үштен бірін құрайтын «миллиардтар еліндегі» осындау ғалымның еңбектерін қазақ тіліне жарялауға септігім тисе деген ниетте жүрдім. Осының сәті де түсті. Көне қытай әліппиін жақсы білетін, өздері де таихшы, әдебиетші Тұрсынхан Закон мен Армиябекке қолқа салып, «Өнер» баспасымен дәнекерлестірдік те, ғылми жетекшілігін мойыеға алдық. Қазір таржымалау мен редаксиялау жұмысының үстіндеміз. Оның алғашқы тараулары «Шарқар» газетінде жаияланып та жатыр. «Қазақ мәдениетінің таихы» атты бұл зерттеу Сунихай ғұламаның көшпелілер туралы зерттеуінің тетіден бір бөлегі. Шинжаң өлкесін аралаудың реті келді. Көне қалалардың суреттері мен аялаған адамдардың бейнелері жүрегіне жазылып қалды. Сол сапардың бір табысы Шинжаң оқу- ағарту министірлігінің орынбасары Сұлтан Жанболаттың, матиматик ғалым Әмір Жалбағайдың, жазушы Зейнолла Саніктің азаматтық, таржымашылық көмегінің арқасында Субихай ғұламаның шаңырағында болып, сұхбаттастым. Айтылмай қалған әңгіменің жалғасын қонақта сабақтаудың реті түсті. Үйі де, өзі де қарапайым, жетпістің тоғызына шыққан ғалымның сөз манері, ойлау жүйесі, кіші бейімдігі. Тарихи тұжырымдары аяулы ұстазым, ұлы ғалым Әлікей Марғұланды еске түсіреді. Адамның, оның ішінде ғұламалардың еңбегін оқып, өмір баянын сырттай есту бір басқа да, сұхбаттасу бір басқа. Көз қарасы аясы кең, сабырлы, әр сөзін безбендеп сөйлейтін Субихай дегдар мен әңгімелескен сол кешті өмірдегі айшықты сәт деуге болады.

Субихай қаламынан шыққан негізгі еңбектері: «Батыс өңірі тарихының жағырафиясы». «Қазақ мәдениетінің тарихы», (2 том). «Құмыл, Тұрпан ұиғұр уаңдарының тарихы», «Шинжаңдағы жартас суреттері», «Жібек жолы және Күшардың мәдениет тарихы», «Батыс өңірдің тарихи жағырапиясы», (2 том), «Ұиғұр тарихы туралы зерттеулер». Бұдан басқа қазақ, ұиғұр, дүңген, моңғол ұлттарының тарихына қатысты 2OO ден астам ғылми мақалалар жариялаған. Субихай ғұлама мемлекетке ерекше үлес қосқан қытайлық маман деген атаққа ие. Бұл бүкіл ғылми еңбегін мемлекет қаражатымен шығарады, дербес еңбек ақы алады деген сөз. Әттең, осы еңбектерді қазақ тіліне аудару мәселесін өз мойнына алатын бір баспа орын шықса, ұлтымыздың абыройын көтеріп-ақ тастар еді-ау. Қолжазбаның көлемі бізде баспа табақпен (23 бет) өлшенсе, қытайлар иреоглф таңбасымен есептейді. Бір таңбаның өзі кейде сөйлемнің мағынасын беретінін аңғарсақ, бұл кітаптардың ауқымын көзге толық елестетуге болады. Субихай ғұлама үйіне кірген бетімізде төрге шығарды да, хан ұлтының дәстүрі бойынша бір қорап темекіні ашып, алшаны аршып алдымызға қойды. Сыйлаған адамының темекісін тартып, дәмін татып отыруға міндеттісің. Әуелде ыңғайсызданғанмен, үлкен кісінің жан дүниесін түсініп, көңілін сезінген соң, еркінси бердік. Сыйласымдылықпен басталған әңгіме сырласуға ұласты.

– Лау су (Лау – үлкен адамға қарата айтылатын құрмет белгісі), менің тосын өтінішімді қабыл еткеніңізге рахмет! Бүкіл саналы ғұмырын қазақ халқымен қойындастыры өткізіп, сол ұлтпен бірге қуанып, бірге күйінген және көз майы мен ақылын сол ұлт үшін сарып еткен сіздей ғұламаға қазақ даласының самалы мен қосып сәлемін ала келдім. Екінші кешірім де өтінемін: Өйткені сіздің еңбектеріңіз Қазақстанда әлі толық мәлім емес. Үрімжіге ат басын тіреген ұлттық ғылым акедемиясының өкілдері сан рет келіп кетіп жүрсе де, бір ілтипат көрсетпепті. Мен кешірім сұрау үшін кепілдікке жіберген жоқ. Бірақ, еңбегіңізді оқып, ісіңізді көрген соң, жолықпай кетуге дәтім шыдамады. Сізді өзіме іштей ұстаз тұтып жүр едім, «Қазақ мәдениетінің тарихы» атты кітабыңіздың ғылми жетекшісі ретінде аудару барысындағы дәнекерлігім де бар. Еліміз тәуелсіздігін жаңа ғана алып, әр нәрсенің байыбына енді үңіліп жатырмыз. Қазақ халқы сіздің еңбегіңізді түптің түбінде жаппай оқып, жаттай білетініне үміт артыңыз. Мені де сол жұрттың бір ауыз сәлемге жарайтын азаматы деп есептеңіз.

– Сырттай естуімше және мына алдыңыздағы қолжазбаларға қарағанда үлкен еңбектің үстінде сяқтысыз.

– Қазір өзімнің өмір бойы тірнектеп жинаған еңбектерімді қортындылап, соның түпкі нәтижесін көру үшін ықтиятпен шұғылданып жатырмын. Міне, баспадан «Таңбалы тастағы өнер» атты көлемді еңбегімнің түзетулерін қарап отырмын. Жылдың аяғында жарық көруі тиіс. Ал келесі жылдың басында «Қазақтың жалпы тарихы» атты екі томдық кітабым баспадан шықпақ. Егер бұлар оқырманға жете қалған жағдайда ғана сіздердің еліңізге баруға болады. Онда да қыдырып емес, тарихи орындарды, таңбалы тастарды көріп, ғалымдармен, студенттермен сұхбаттасып, пікір алмассам деймін. Сол кезде сіздердің ғылми орындарыңыздан шақыру болса, бас тартпаймын. Мінеки, сол кітаптардың тасқа басылған нұсқасын көріп шығыңыз.

– Тастағы таңбалар Қазақстанда да көп. Бірақ соларды жүйелі зерттеп, ғылми пайымдаулар жасап, пікір қортқан мұндай еңбекті өз басым көрмеппін. «Қазақтың жалпы тарихын» да тәмәмдапсыз. Әр нәрсеге бір себептің түрткі болатыны бар ғой, кеңестік саясаттың кесірі туралы бір ауыз сөз айтып қалдыңыз. Оның мәнісі неде?

– Оның шындығы мынада: жалпы тарих ешқандай бұрмалауға жатпайтын ғылым. Алайда кейбір тұстарда біз осы тарихты тым жеңілдетіп, күнделікті саясатқа құрал ретінде жұмсаймыз. Бұл – жауапсыздық. Мысалы көшпелі қауым кезінен бастап қазақ халқы өзінің мемлекеттігін сақтау үшін күресіп келді. Қытаймен де одақтасты. Бұрын да, қазір де қазақ тарихын бұрмалаушылар болды. Есіңізде шығар, сексенінші жылдардың басында Қазақстанның Россияға өз еркімен қосылғанының 250 жыл толуына байланысты үлкен науқандық шара жүргізілді. Жарияланған деректер мен тұжырымдардың түпкі мазмұны өзгертіліп берілді. Қай мемлекет өзінің тәуелсіздігін өзге елге қиып бере салады. Қазақстан Шарруссияға өз еркімен қосылған жоқ. Оны патшалық жаһангер оатарлап алды. Осы бір қисынсыз желөкпе саясатқа және бүркемелеуге қарсы «патшалық Ресейдің қазақтың кіші жүзін отарлауы», «Патшалық Ресейдің қазақтардың орта жүзін отарлауы»,»Патшалық Ресейдің қазақтың ұлы жүзіне қарай күресі» деген үш мақала жаздым. Ол «Шинжияң университетінің ғылыми журналының» 1983 жылғы №1-3 сандарында жарияланды. Содан кейін кеңес одағында мен туралы теріс пікірлер қозғалды. Радиодан да сыни пікірлер білдірілді. Ақыры мәселе асқына келе кеңес одағының сыртқы істер министрлігі біздің мемлекетке арнайы қарсылық мәлімдемесін тапсырды. Олардың пікірінше Қазақстан Ресейге өз еркімен қосылыпты. Мемлекет аралық дауды ушықтырмас үшін: бұл бір ғана ғалымның жеке пікірі, мемлекеттің пікірі емес, – деген жауап берілді. Сондықтан менің есімім сіздердің тарихшыларыңызға да мәлім. Оның ішінде Қазақстаннан да жазылған пікірлер бар. Демек, сол кездегі тарихи көзқарасымды жақтырмағандардың болғаны ғой.

– Міне, «Таңбалы тастардағы өнер» атты еңбегіңіз – жібек жолы бойындағы үлкен өнердің үлгісі. Қазақтың бүкіл тарихын жалғыз жазып шығыпсыз. Сізді осынша мүдделі еткен қандай мақсат, әлде, басқа себептер болды ма?

– Бұл заңды сұрақ. Мен осы Шинжияң өлкесіне қызметке келгеннен бастап қазақ елінің тұрмысы мен салтына, тарихына қатты көңіл бөлдім. Соны зерттеуге шын ниетпен кірістім. Алайда алмағайып заман тарихпен араласуға толық мүмкіндік бермеді. Өмірімнің ең кемелді шағында, қырық пен алпыс жастың арсында түрмеде отырдым. Сонда қазақтың атақты тарихшысы Нығымет Мыңжани екеуміз тас дуалдың ішінде сырласып жүрдік. Бір жолы: қазақта тарих жоқ, көшпелі қаңғыбас ел – деген емеуірінді білдіретін бір кітапсымақ қолыма түсті. Нығымет екеуміз қатты күйзелдік. Сөйте жүріп, қазақтың шынайы тарихын жазуға уағдаластық. Ол «Қазақтың қысқаша тарихын», ал мен «Қазақтың жалпы тарихын» жазуды міндетімізге алдық.

Сол күннен бастап екеуміз ақылдаса жүріп, болашақ еңбектің жобасын талқыладық. Марқұм Нығымет Мыңжани сол еңбегінің жемісін көрді. Бірақ оның жүзеге аспаған мақсаттары өзімен бірге кетті-ау... Сол жігіттердің көмегі болмағанда, мен де мұншама ұзақ жасамас едім-ау деп ойлаймын. Нығыметтің толқыны мені қатты қолдады, қиын кезде қол үшін берді. Қазақ тарихы туралы еңбектерімді қорытындылап болғаннан кейін, соның арманын орындасам ба деймін. Сіздер кейінгі жылдары біліп жатқан азаматтардың тарихымен де таныспын. Сонау қырқыншы жылдан бері деректер жинап едім. Нығымет сияқты қазақ зиялыларымен Сейфуллин, Асфандияров, Байтұрсынов жөнінде көп ипікір алысушы едік. Солардың өміріне қатысты сіздерге белгісіз құжаттар бізде бар. Енді солар туралы жеке еңбек жазсам деген ойдамын. Оны уақыттың еншісіне қалдыруға болмайды.

– Сіз екінші бір қырыңызбен таңдандырып отырсыз. Қазақстандағы оқымыстылардың өзі, оның ішінде қазақ тарихшыларының біразы сіз айтқан зиялылардың өмірі мен шығармасын толық біле бермейді. Олардың тағдырында ашылмаған құпиялар көп. Бірақ соның бір ұшығы дәл осы Үрімжіден шығады деп ойлағамын жоқ. Қазақ тарихын ғана емес, оның әдебиетін де тереңдей зерттеген сияқтысыз.

– Соның барлығы тарихи оқиғалармен байланысып жатыр. Отызыншы жылдары Шинжияңға Қазақстаннан көптеген зиялылар қоныс аударып келді. Олар өздерімен бірге қазақ әдебиеті мен мәдениетіне қатысты кітаптар мен зерттеулерді, қолжазбаларды әкелді. Мен Нығымет сияқты зиялылардың арқасында қазақ әдебиетінің үлгілерімен терең танысып, қолыма түскен құжаттарды қаттай бердім. Біз Сейфуллиннің, Асфандияровтың, Байтұрсыновтың, Шәкәрімнің шығармаларын талдайтынбыз. Жазықсыз жапа шеккендерін білетінбіз. Олар туралы жинақталған деректер бір кітаптың жүгін көтеріп тұр. Соған қаізір іштей дайындалып жүрмін. Сіздер қазақ әдебиетінің бастауын жыраулардан бастап жүрсіздер. Ал қытай жазбаларында одан арғы замандарда өмір сүрген ақындар туралы деректер сақталған. Мұны «Қазақ мәдениетінің тарихы» атты еңбегімде айттым. Соның ішінде Абай туралы да арнайы бөлім бар. Абай қазақтың барлық бітім, болмысын, даналығын, табиғи талантын, тазалығын, тағдырын танытатын ұлы тұлға. Шәкәрімнің философиясы Абайдың арнасынан тамыр тартып жатыр. Абай – мен үшін үнемі үйренетін және сол арқылы қазақ тарихына құмарландыра түсетін шабыттың да, ой қуатының да көзі.

– Қазақта « Шәкіртсіз – ұстаз тұл» деген сөз бар. Осыншама құштарлық пен білімді бойыңызға сіңіріп, ғылымға талпындырған ұстазыңыз кім?

– Менің рухани ұстазым – қазақ халқы және Абай. Халықты және сол халықтың өкілі Абайды тану арқылы өзімнің өмірлік жолымды таптым. Бұл елді барлық болмысымен сүйемін және өмірдегі жетістіктерім үшін оған қарыздармын деп сезінемін. Түрмедегі қиын-қыстау кезде де сол халықтың өкілдері маған рухани жәрдем етті. Қазақ халқының тарихы – ең көне тарих. Сол тарихтың бетіндегі шаңды сүртіп, жария ету – менің парызым. Шынжияңға келгеніме, қазақ халқының ішінде өмірім өткеніне ешқашанда өкінбеймін.

– Қысылғанда тынысыңызды кеңейтіп, халықтың бойындағы азаматтық мінезді танытқан ағалардың әруағына ризамыз. Бүгін таңертең Ұланбайдың бауырында жатқан Нығымет Мыңжанұлы, Нариман Жабағытай, Қаусылхан, Қали, Тәйіпжан сияқты Шынжияң зиялыларының қабіріне құран оқып қайттым. Қузай берсе осы өлкеден Шәкәрімнің қолжазбасын да тауып алуға болатын сияқты. Әттең, уақыт тар. Шындығыңызды айтыңызшы, ең бір қатты өкінген не қатты қуанған жайыңыз болды ма?

– Қиын сұрақ. Жауабы оңай. Бірақ жеткізіп айту қиын. Қатты өкінген тұсым – түрмеге қамалған кезім. Бізді, Нығмет Мыңжани бар, бәрімізді 1958 сіздердегі «халық жауы» деген іспетті айып тағып, «қалпақ кигізіп», мерзімсіз уақытқа қамауға алды. Сонда қатты өкіндім. Бір рет берілген ғұмырдың бір бөлігінің қапаста өткені үшін емес, ақыл-ойым толысқан, зерттеулерім тиянақталып қалған тұста қолымнан қаламымды тартып алғаны үшін өкіндім. Одан аман-есен шығасың ба, жоқ па? Шыққаннан кейін ғылыммен айналысуға мүмкіндік бола ма, жоқ па? Мұның барлығы жаныңды жейтін өкініштер еді. Ал қуанышым – еңбегімнің нәтижесін көргенім. Әсіресе, «Қазақ мәдениетінің тарихы» жарыққа шыққан тұс.

– Мен іштей: «Ең қатты қуанғаным – бала-шағаммен қайта табысқаным», – деп айтады ғой деп күтіп едім. Сүйікті жар, сүйкімді ұлыңызды, несіпті немереңізді көріп сүйсінгенімізден шығар. 15 жыл түрме, одан кейінгі талқы тағы бар. Ыңғайсыз болса да сұрайын, қазақтың үйренісе келе әзілдейтінін өзіңіз де білесіз ғой. Осы махаббат мәселесінде жолыңыз болды ма? Біз ұлылардың еңбегіне үңілеміз де, оның жеке тағдырын ұмыта береміз. Ал махаббат та сол мағыналы өмірдің бір тамыры емес пе?

– Әзіліңе әзілмен жауап берейін. Мен сияқты адамдарда жалғыз-ақ жүрек болады. Сол жүректі екіге бөлдім де, жаңағы үйдегі жеңгеңмен екі рет қайталап некеге отырдым. Одан басқа әйел затына көз қиығым түскен емес. Ал ажырасуымыздың үлкен себептері бар. Басыма бұлт үйіріле бастаған сәтте-ақ оған: ажырасайық, бірақ бірге тұра берейік – деген өтініш жасадым. Ол да түсінді. Келісімін берді. Өйткені, солай ічтеуіміз керек болды. Менімен бірге оны да түрмеге қамайды. Сонда бала-шағаға кім ие болады? Қай уақытта түрмеден шығамын? Аман шығамын ба, жоқ па? Мен үшін олар азап шекпеуге тиіс. Сондықтан осындай қадам жасауға мәжбүр болдық. Ол мені 15 жыл күтті. Бостандыққа шыққан соң тағдырымызды қайта қостық. Қазір, шүкіршілік, отбасымыз орынынджа, шаңырағымыз бүтін.

– Балалық шағыңыз қалай өтті, қандай тәлім алдыңыз, Шынжияңға қалай келдіңіз, тарихтың тамырын қашаннан бастап тарта бастадыңыз?

• 
  1915 жылы қараша айында Жаңсу өлкесінің Уши ауданында дүниеге келдім. Еа білгеннен оқуға құмарттым. Қайда оқысамда әке – шешемнен көмек алмадым алмадым. Күндіз оқып, қалған уақытымда біреудің отын жағып, суын тасып, жалдамалы жұмысқа тұрып, өзімді - өзім асырадым. Жаңсу мұғалімдер инситутының тарих факултетін сондай жанкештілікпен жүріп бітірдім. 1940 жылы Шинжаңмен шегаралас Гансу өлкелік Уый педучилишшесіне тарих пәнінің мұғалімі болып орналастым. Содан бастап аз ұлттардың тарихымен таныса бастадым. Әуелі дүнгендердің, ұйғырлардың тарихы мен тарихи жағырапиясына көңіл бөлдім. Келе – келе қазақ ұлтының тұрмыс – салты, дәстүрі, ежелгі жәдігерлігі қатты қызықтырды да, бар ынта – жігерімді оны зерттеуге жұмсадым.1945 жылдан бергі өмірім Шинжаң униуерситетінің әдебиет, тарих факултетімен тығыз байланысты. Сонда істей жүріп 1947-1949 жылдары Шынжаң өлкелік қорғаныс штабының жоғары дәрежелі кеңесшісі болдым. Бұл қызметімнің негізгі арнасы мәдениет, үгіт нәсихат жұмысын қамтыды. Шинжаңға келіп, мұндағы аз ұлттармен араласқаннан кейінгі өмірім өзіңізге аян. Түрмедегі 15 жылдың өзінде де қазақ достарымнан қол үзгенім жоқ. Шинжаң – менің отаным, ал қазақ халқы екінші елім.
  
• 
  Сіз өз пікіріңізді батыл айта алатын мемлекеттік дәрежедегі ерекше мамансыз. Қазақ халқының өткеніндегі тарихы туралы әр түрлі пікір таластарына еркін араласады екенсіз.
  
• 
  Түсіндім. Менің Іле институтындағы сөйлеген сөзімді айтып отырсыз ғой. Менің ойымша, жоқтан бар жасамақ болып, шындыққа қиянат етпеу керек. Әр халықтың таихыны өз орны, қалдырған ізі бар. Жағдайды пайдаланып қалуға тырысып, жалған пікір туғызуға жол жоқ. Мұның бір мысалын жоғарыда айттым ғой. Ағайынға айналайын жарасады.
  
• 
  Өзіңіздің шакірттеріңіз жайында айтсаңыз.
  
• 
  Менің тікелей өз қолымнан қанаттанған 7 шакіртім бар. Соның ішінде ғылми атақ алғандары да бар. Нәбижан мен Болат деген шакірттерім Қазақстанда. Ғылым акедемиясында ғылми атақ қорғау үшін тәжірибеден өтіп жүр. Тағы бірі Жарқын Жәнабіл ұлы АҚШ-та білім алды. Олардың болашағына сенемін.
  

Қазақ халқының және Абайдың рухани перзенті, қытайдың ғұлама ғалымы Субихайдың сәлемін жеткізуші және осынау дегдар ғалымның тілегін ғылым ордалары жүзеге асырыр деп үміт етуші: