Рус телендә урта (тулы) гомуми белем бирү мәктәбенең татар төркемендәге

Эш программасы түбәндәгеләрне исәпкә алып төзелде:

1. 
   “Мәгариф турында” Татарстан Республикасы законы (2013);
   
2. 
   “2014-2020 елларга Татарстан Республикасы дәүләт телләрен һәм Татарстан Республикасында башка телләрне саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы Дәүләт программасы (2013 ел, 25 нче октябрь).
   
3. 
   Татарстан Республикасы Фән һәм мәгариф министрлыгы тарафыннан тәкдим ителгән “Рус телендә гомуми төп һәм урта белем бирү мәктәпләренең татар сыйныфлары (V‒IX сыйныфлар) өчен татар әдәбиятыннан үрнәк программа» (Ф.X. Җәүһәрова, К.С. Фәтхуллова. Казан, 2013);
   
4. 
   “Рус телендә гомуми төп һәм урта белем бирү оешмаларының татар сыйныфлары өчен татар әдәбиятыннан программа” (Төзүче-авторлар: Ф.Ф. Хәсәнова, Г.М. Сафиуллина, М.Я. Гарифуллина, Казан, “Мәгариф-Вакыт” нәшрияты, 2014);
   
5. 
   “96 нчы гимназия” гомуми белем муниципаль учреждениесенең төп белем бирү программасы.
   

1. 
   Укучының татар әдәби телен үзләштерүенә, текстны аңлап, сәнгатьле итеп, йөгерек укуына, дөрес яза белүенә, әдәби тел формаларын саклап, төрле темаларга иркен сөйләшүенә ирешү, матур әдәбият әсәрләрен мөстәкыйль уку күнекмәләре формалаштыру, телдән һәм язма сөйләмнәрен үстерү.
   
2. 
   Балаларны татар әдәбияты, халык авыз иҗаты, татар халкының җыр-музыкасы, сынлы сәнгате белән таныштыру, күренекле язучылар һәм аларның әсәрләрен үзләштерүләренә ирешү, алар турында үз фикерләрен әйтергә өйрәтү.
   
3. 
   Әдәби-теоретик төшенчәләрне аңлату һәм кулланырга өйрәтү.
   

1. 
   Укучыларга татар халкының килеп чыгышы, тарихи язмышы, милләттәшләребез тормышы турында мәгълүмат бирү.
   
2. 
   Халык тарихын һәм мирасын өйрәнү аша укучыларда Ватанга, халыкка, туган телгә мәхәббәт, олыларга, кечеләргә һәм гомумән кешегә ихтирам, мәрхәмәтлелек, шәфкатьлелек тәрбияләү.
   
3. 
   Эстетик тәрбия бирү, табигатькә сакчыл, мәрхәмәтле караш булдыру.
   
4. 
   Әдәби әсәрләрне өйрәнү барышында укучыларны сәнгатьле уку алымнарына өйрәтү.
   

Татар әдәбияты укучыны олы тормышка әзерләү юлында әһәмиятле урын алып тора. Ул, беренче чиратта, рухи-әхлакый тәрбия бирү чыганагы булып тора. Әдәбият баланың иҗтимагый аңын, тарихи күзаллауларын үстерә һәм кешелек җәмгыятенең төп кыйммәтен – кешелеклелек (гуманизм) сыйфатларын тәрбияли, югары идеалга омтылу, кешеләргә шәхес итеп карау, әхлак кагыйдәләрен яшәү нормасы буларак кабул итү принципларын тормышка ашырырга ярдәм итә.

Мәктәптә әдәбият укыту сәнгать белән тормышның бәйлелеге, форма һәм эчтәлекнең бердәмлеге, тарихилык, яңалыкка омтылыш, тарихи-мәдәни белешмәләрне аңлау, әдәбият теориясендәге яңа төшенчәләрне үзләштерү, традицияләрне барлау, үзләштерү һәм саклау өчен тырышу, татар әдәби теленең бай сурәтләү чараларын файдалана алу принципларына нигезләнә. Мәктәп укучысы әдәби әсәрләрне бәяли һәм анализлый белергә тиеш, чөнки укучы әдәби әсәрләр, аларның авторлары фикере аша гомумкешелек кыйммәтләрен үзләштерә, халыкның рухи байлыгы белән таныша, тормышның катлаулы фәлсәфәсен аңларга тырыша. Әдәбият укыту эшчәнлеге боларның барын да исәпкә алып оештырылырга тиеш.

7 нче сыйныфлар өчен әдәбият дәреслеге алда санап кителгәннәргә нигезләнеп төзелгән. Балаларны әсәрләрнең авторлары белән таныштырганда, әдипләрнең портретлары һәм аларның тормышы ту­рында кыскача фактик материаллар, алар турында башка язучы һәм галимнәр фикерләрен биреп барыла. Моннан тыш, укучыларның татар әдәбияты белән кызыксынуларын үстерү өчен, кы­зыклы мәгълүматлар; татар әдәби музейлары турында белешмә материал, ягъни әдәби музейлардан алынган фоторепортажларга да урын бирелгән.

Рәссамнарның картиналары белән танышкан вакытта, уку­чыларның сөйләм телләрен, күзәтүчәнлекләрен, матурлыкка соклана белү хисләрен, гади генә предметны да образлы итеп күрә белүләрен үстерү өчен, музейлар, картиналарның язылу тарихы, эшләнеш алымы турында бирелгән кыскача мәгълүмат та әдәбият укытуның әһәмиятен арттыруга юнәлтелгән.

Укыту фәненең уку планында тоткан урыны

Укыту планында каралганча, татар әдәбияты дәресләре өчен эш программасы атнага 1 сәгать исәбеннән елга 35 сәгать итеп төзелде.

1. 
   Программа. Рус телендә гомуми төп һәм урта белем бирү оешмаларының татар сыйныфлары өчен татар әдәбиятыннан программа (төзүче-авторлар: Ф.Ф.Хәсәнова, Г.М.Сафиуллина, Ә.Н.Сафиуллина).
   
2. 
   Дәреслек. Татар әдәбияты. Рус телендә урта гомуми белем бирү оешмаларының татар телен туган тел буларак өйрәнүче 7 нче сыйныф укучылары өчен өчен дәреслек. 2 кисәктә. Авторлары: Ф.Ф. Хәсәнова, Г.М. Сафиуллина, М.Я. Гарифуллина, Ә.Н.Сафиуллиналар. (Казан, Мәгариф ‒ Вакыт, 2014).
   
3. 
   Татар әдәбияты. Методик әсбап. Авторлары: В.В.Хәсәнова, Г.М.Сафиуллина, Ә.Н. Сафиуллина. (Казан, “Мәгариф-Вакыт” нәшрияты, 2014).
   
4. 
   Электрон ресурслар: “Бала” китапханәсе; “Татар мультфильмнары», татар сайтлары beiem.ru һәм tarkhanova.ru
   
5. 
   Урта мәктәптә әдәбият укыту методикасы. Авторы: Д.Ф.Заһидуллина. Казан, “Мәгариф” нәшрияты, 2000.
   

• 
  сүз сәнгатенең образлы табигатен тою;
  
• 
  өйрәнгән әдәби әсәрнең эчтәлеген аңлау;
  
• 
  классик әдипләрнең (Г.Тукай, Дәрдемәнд, Һ. Такташ, Г.Кутуй, Ә. Еники, М. Мәһдиев) биографик белешмәләре;
  
• 
  өйрәнгән әдәби-теоретик төшенчәләрне истә калдыру;
  
• 
  әдәби текстны кабул итү һәм анализлау;
  
• 
  әдәби текстның мәгънәви өлешләрен аерып чыгару, укылган буенча тезислар һәм план төзү;
  
• 
  әдәби әсәрнең төрен һәм жанрын ачыклау;
  
• 
  укыган әсәрнең темасын, проблемасын билгеләү;
  
• 
  геройларга характеристика бирү;
  
• 
  сюжет, композиция үзенчәлекләрен, махсус сурәтләү чараларының ролен ачу;
  
• 
  әдәби әсәрдәге эпизодларны һәм геройларны чагыштыру;
  
• 
  укылганга үзеңнең мөнәсәбәтеңне белдерү;
  
• 
  әсәрне (өзекне) сәнгатьле итеп уку;
  
• 
  кабатлап сөйләүнең төрләреннән файдалану;
  
• 
  өйрәнелгән әсәргә бәйле рәвештә, телдән һәм язмача фикер белдерү;
  
• 
  укылган әсәр буенча фикер алышуда катнашу, фикерне дәлилли белү;
  
• 
  татар әдәби теленең нормаларына нигезләнеп, кирәкле темага телдән һәм язмача бәйләнешле текст төзү;
  
• 
  эстетик зәвыкка туры килә торган әдәби әсәрләрне сайлау һәм аларны бәяләү;
  
• 
  аерым автор, аның әсәре, гомумән әдәбият турында кирәкле мәгълүматны белешмә әдәбият, вакытлы матбугат, Интернет чаралары һ.б. аша эзләү.
  

• 
  шәхеснең әхлакый-рухи сыйфатларын камилләштерү, күпмилләтле илебезгә карата ярату хисләре, татар әдәбиятына һәм башка халыклар әдәбиятына, мәдәниятенә ихтирамлы мөнәсәбәт тәрбияләү;
  
• 
  төрле мәгълүмат чараларын танып-белү һәм аралашу мәсьәләсен хәл иткәндә (сүзлекләр, энциклопедия, Интернет ресурслар һ.б.) куллану;
  
• 
  активлыкка, мөстәкыйль фикер йөртүгә, акыл эшчәнлегенә һәм рухи эшчәнлеккә өйрәтү, шәхес буларак формалашуны дәвам итү;
  
• 
  үзең белән идарә итүгә юнәлдерелгән белем һәм күнекмәләрне тормышның төрле шартларында куллана белергә өйрәнү, тормышта үз урыныңны күзаллый башлау;
  
• 
  милли горурлык, гражданлык хисләре формалаштыру;
  
• 
  әхлак нормаларын, җәмгыятьтә яшәү кагыйдәләрен үзләштерү.
  

• 
  проблеманы аңлый белү, гипотеза чыгару, материалны төзү, үз фикереңне раслау өчен дәлилләр сайлый белү, телдән (диалогик, монологик) һәм язма сөйләмдә сәбәп-нәтиҗә бәйләнешен аерып алу, нәтиҗәләрне формалаштыру;
  
• 
  укучының үз эшчәнлеген мөстәкыйль рәвештә оештыра белүе, бәяләү, үзенең кызыксынучанлык өлкәсен билгеләве;
  
• 
  төрле мәгълүмат чаралары белән эшли, кирәкле мәгълүматны таба, анализлый һәм үз эшчәнлегендә куллана белүе;
  
• 
  әдәбиятны музыка, рәсем сәнгате белән бәйләп, сүз сәнгатенең кыйммәтен күрсәтү, матурлыкны танырга өйрәтү;
  
• 
  әдәбиятны тел белеме белән бәйләп, әдәби әсәр теленең үзенчәлекләрен, әсәр стилен җиткерү;
  
• 
  татар әдәбиятын рус әдәбияты, башка халыклар әдәбиятлары белән бәйләп укытып, әдәбиятлар арасындагы уртак проблемаларны, уртак кыйммәтләрне күрсәтү аша, дөнья культурасы белән таныштыру;
  
• 
  әдәбиятны тарих, җәмгыять белеме, экология предметлары белән бәйләп, дөнья, яшәү, табигать, кешелек җәмгыяте турында күзаллау формалаштыру.
  

• 
  төрле фикерләрне исәпкә алып эш итү;
  
• 
  үз фикерен тексттан өземтәләр китереп дәлилли белү;
  
• 
  бер фикер кабул иткәнче, төрле җавапларны тыңлау, чагыштыру, нәтиҗә ясау;
  
• 
  күмәк эш вакытында, бигрәк тә фикер агышлары төрле булганда, бер фикергә килә белү;
  
• 
  укылган, тыңланган әсәрләр буенча сораулар бирә алу;
  
• 
  үз эшен контрольдә тоту, иптәшләренә ярдәм итү;
  
• 
  коммуникатив күнекмәләрнең кеше тормышындагы ролен билгеләү;
  
• 
  үз фикерләрен телдән һәм язма формада җиткерә белү;
  
• 
  башкаларны тыңлый, кирәк булганда үз фикерләрен үзгәртә алу;
  
• 
  иптәшләре каршында төрле темаларга чыгыш ясау;
  
• 
  бергәләп эшләгәндә бердәм карар кабул итә белү;
  
• 
  текст буенча сораулар куя белү.
  

• 
  төрле жанрдагы әдәби әсәрләрне аңлап һәм иҗади уку;
  

• 
  сәнгатьле уку;
  
• 
  шигъри кабатлап сөйләүнең төрле төрләреннән файдалану (тулы итеп, кыскача, сайлап, аңлатмалар белән, иҗади бирем белән);
  
• 
  текстларны яисә чәчмә әсәрдән өзекләрне яттан өйрәнү;
  
• 
  әсәрләрне анализлау һәм шәрехләү;
  
• 
  план тезү;
  
• 
  әдәби әсәрләр буенча һәм тормыштан алган фикер-карашларга, хис-кичерешләргә нигезләнеп, тулы яки мини сочинение язу;
  
• 
  укучыларны иҗади эшчәнлеккә тарту, проект эшләре белән кызыксындыру;
  
• 
  татар һәм башка халыклар фольклорында, Россия һәм чит ил классиклары иҗатында төп проблемаларны аңлау;
  
• 
  әдәби әсәрләрнең чор һәм язылышы арасындагы бәйләнешен, аларда салынган вакыт, шәхси кыйммәтләр, аларның яңача яңгырашын аңлау;
  
• 
  әдәби әсәрләрне анализлау, аларның билгеле бер жанрга каравын, теманы аңлау һәм формалаштыру, идеясен тотып ала белү;
  
• 
  әдәби әсәрнең әхлакый ягын дөрес чамалау;
  
• 
  геройларга характеристика бирү, төрле әсәрдәге бер яки берничә герой белән чагыштыра белү;
  
• 
  композиция, сюжет элементларын, телнең сурәтләү чараларын, аларның әсәр эчтәлеген ачкандагы ролен ачыклау;
  
• 
  әдәби әсәрне анализлаганда гади әдәби терминология куллану;
  
• 
  өстәмә белем чыганакларыннан язучыларның тормышы һәм иҗаты турында мәгълүмат алу;
  
• 
  татар әдәбиятының һәм сәнгатенең күренекле вәкилләре, аларның иҗаты турында белү;
  
• 
  әдәби әсәрне, язучы иҗатын мөмкин кадәр мөстәкыйль анализлау, чор белән бәйләү өчен кирәкле булган тарихи, сәяси һ.б. мәгълүматлар бирү.
  

• 
  татар әдәбияты һәм мәдәниятенең әхлакый һәм рухи кыйммәтләрен үзара якынайту, башка халыкларныкы белән чагыштыру;
  
• 
  татар әдәбиятына үз мөнәсәбәтен формалаштыра, бәяли белү;
  
• 
  өйрәнелгән әдәби әсәрләргә аерым очракларда үзгәреш кертә алу;
  
• 
  автор карашын, мөнәсәбәтен аңлау.
  

• 
  төрле жанрдагы әдәби әсәрләрне ишетеп кабул итү, аңлаешлы уку, эчтәлекне дөрес аңлау;
  
• 
  чәчмә әсәрләрне яки өзекләрне татар теленең әдәби чараларын һәм цитаталарын кулланып сөйли белү, укыган яки ишеткән текст буенча сорауларга җавап бирү, телдән төрле типтагы монолог, диалоглар төзү, әңгәмә кору;
  
• 
  бирелгән темага, укылган әсәр темасы, проблемасына сочинение, сыйныф яки өйгә бирелгән иҗади эшләр, гомуммәдәният темаларына проект эшләре башкару.
  

• 
  әдәбиятның образлы дөньясын сүз сәнгате күренеше буларак аңлау, әдәби әсәрләрнең эстетик ягын кабул итү, әсәрләрдән рухи тәм табу;
  
• 
  сүзнең эстетик вазифасын, әдәби образлар тудырганда сурәтләү көчен аңлау;
  
• 
  әдәби әсәрдәге геройларның яхшы якларыннан үрнәк алып, зәвыклы, тәрбияле шәхес булып тәрбияләнергә тырышу.
  

1. 
   Г.Тукай. Милли моңнар.
   
2. 
   Дәрдемәнд. Видаг.
   
3. 
   Һ.Такташ. Алсу (өзек)
   
4. 
   Г.Ибраһимов. Табигать балалары (өзек)