Сабақтың тақырыбы : М. Жұмабаев «Батыр Баян»

Тайынша ауданы №2Чкалов ОМ Шауенова А.Б.

Үйге М. Жұмабаевтың өмірі мен шығармашылығы. «Батыр Баян» поэмасын оқып келу керек болатын.

1-топ.

Мағжан өміріндегі жылдар үн қатады.

Мағжан шығармалары.

-Алдымен Баян туралы қысқаша дерек алайық.

-Мақсатына тоқталу.

-Батыр баян поэмасының қысқаша композициялық құрылысын талдайық.

Ендеше осы кейіпкерлерімізге мінездеме бере кетейік.

Бір соған бар сұлулық жиылғандай.

Торғын ет, шапақтай бет, тісі меруерт,

Сөздері – су сылдырлап құйылғандай.

Бір улап, көзқарасы бір айнытқан,

Жұлдыздай еркелеген сөнбей-жанбай...

Ақын бұл шығармада өзі де сұлулыққа табынады.Сұлулық- тылсым күш. Ол ер Баянды да тұтқындайды.

Қан жауып екі көзін қанды балақ,

Ілмекке қоңыр қазды көңіл бөлген...

Болмасын жас сұлудың білгеннен соң,

Ер Баян қарындас қып ерік берген...
Жанса да жап-жас ноян, сұм сұлу қыз

Көп заман жүрді бірақ көз де салмай...

• 
  Осындай ерекше сұлулық иесі – қалмақ қызының қайсарлығы мен ақылы да қайран қалдырады. Сөз салмақ болған Баянды "ағатайлап" жүріп, өзіне қарындас ретінде қарауға мәжбүр еткен. Түпкі ойында туған жұрты, ата-анасы жатыр.
  

Алаштың аруы боп кетсе-дағы,

Жанымен өз жұртынан айырылмаған, –

  күйі, ақыры, жас Ноянды өз дегеніне көндіреді.

Боз үйде жалғыз қалып Баян енді.

Жаралы жолбарыстай күңіренді...

...Ойламай, белді бекем будым неге?

Қозымды қас дұшпандай қудым неге?

Майысып Ноян қалқам, ерке марқам,

Қасқиып қарсы алдымда тұрдың неге?

Бауырыма тас жүрегім жібімеді-ау,

Бір ата, бір анадан тудым неге?

Салдырап шіріп қалғыр саусақтарым

Қанымен өз қозымның жудым неге?

Күнәсіз екі жасты өлтіргенше,

Өлмедім ішіп уын...

Жоқ әлде жоқ,жоқ... әлде ... өлтірдім бе,

Інімді алты алаштың намысы үшін?!

Коллизия деген не? – кейіпкердің азап шегуі, бір – біріне қарама – қарсы сезімдердің бір адамның бойында тоғысуы.

Ал, енді осы оқиғаны сараптай отырып, Ноянды кім дейміз?

Баянның інісін өлтіргені қылмыс па, қылмыс емес пе? Осы тақырыпқа пікірталастырайық. Ендеше балалар, осы пікір жайында пікірталас ұймдастырайық.

Ақтаушылар

Даттаушылар

Жақтаушы топтың қарар тақырыбы: «Інісін өлтірген Баянның ісі қылмысқа жатпайды.» Кілт сөздер, аргументтер: Қылмыс кісіні қасақана дайындалып өлтіру. Ар – намысын, ел намысын қорғау үшін жасалған. Кек – жауға, дұшпанға, сатқынға деген өшпенділік, қастық. Дәлелдемелер: « Батыр – ел қорғаны» « Жауға жаныңды берсең де, жолдасыңды құтқар» Халықтың намысы, ер азаматтың азып, дұшпанға күлкі болмауы үшін жасалған қылмыс – қылмыс емес. Айғақтар : “ Би, Қанай! Аттанбайды хан Абылай, келмесе қандыбалақ батыр Баян” Жоқ, алде, жоқ, жоқ, әлде өлтірдім бе?! - Апырым-ай, алаш арын жоқтамастан жөңкіліп бұл кетудің мәні қалай? Жігіттерімді жинайын, олар кетсе де, мен кетпеспін. Даттаушы топ мүшелерінің жақтаушы топ мүшелеріне сұрақтары: Ноян сүйгені үшін айыпты ма? Кісі өлтірмей ер, ел намысын қорғауға болмай ма? Әйел үшін інісін өлтіру батырға лайқ іс пе? Баян өшін сұм сұлудан неге алмады? Жақтаушы топ мүшелерінің даттаушы топқа сұрақтары: 1,Елін, жерін, туғанын әйел үшін тастай қашқан Ноян ісі ердің ісі ме? 2,Ағайын арасына от салған,ерді аздырған сұм сұлудың ісін қалай түсіндіресің? 3. Қазақта, “ Ер жігіттің бірінші бақыты – Отаны” дейді. Сонда Ноян сұлу үшін өз бақытынан бас тартып, қара басының бақытын алға қойған ба? 4. “ Жамандықты жазаламаған адам – оның дем берушісі” деген Леонардо да Винчи. Егер Ноянның сатқындық, опасыз ісі жазаланбаса дұрыс деп ойлайсың ба? Ертеңдері сол Ноянның қарсы жақтан жау болып шықпасына кепіл бола аласың ба? Жақтаушы топтың пайымдаулары: Адамгершіліктің негізі – әр адамның ұлтын, жерін сүюінде. “ Өзің үшін ғана еңбек етсең, өзің үшін оттаған хайуанның бірі боларсың” деген Абай. “ Батыр болып туған жігіттің садағының оғы да қылыштай кесіп түседі” деген Қорқыт. “ Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана құрсағында шырланып тумағаны жақсы екен” деген Қорқыт. “Отаныңның перзенті бол, туған жер топырағымен байланысыңды терең сезін,оған перзентше қара,одан алғаныңды үш еселеп қайтар. Дүние жүзінде біздің елімізден басқа да алуан түрлі мемлекеттер көп,бірақ адамның туған ансы сияқты Отаны да біреу ғана” деген К.Д. Ушинский “ От басына өрт салмаа, өзегіне дерт салма” , барлық кінә сұм сұлуда.

Даттаушы топтың қарар тақырыбы: “ Інісін өлтірген Баянның інісі қылмысқа жатады”. Кілт сөздер, аргументтер: Қызғаныш сезімі жайлағаннан кейін өлтірді. Халық кегін, намысын алға тартып өш алды. Туғанын, бауырын, жалпы кісі өлтіру қылмысқа жатады. Дәлелдемелер: “ Ашу-ызамен жасалған істі іске асырушы – Баян” “ Кінәсін жуу үшін соғысқа аттанып, қалмақпен соғысады”. “ Сұлуға деген махаббаты, айрылып қалу күйініші қылмысқа итермелейді” Айғақтар: Ер Баян бір жорықта еліме ойран салып, ата-анамның бауырынан шырқыратып алып кетті” Екі қыршын жастың ажалы: “Жан көке, аға!”, “Баян аға!” Баян монологы: “Жейтұғын өз күшігін болдым бөрі. Ісімді мынау ағат немен жабам?” Даттаушы топтың пайымдаулары: “Махаббатсыз қан салқын. Махаббат- құштарлық атаулының ең құдіреттісі. Ол жасты да, жүректі де, тәнді де түгел баурайды” (Вольтер) “ Сүйген әйелге құштарлық етуден еркектің басы төмендемейді, қайта биіктей түседі. Әйелге қызмет етудің бір бөлшегі” Толстой “ Жас жаңылады, үлкен кешіреді” Жаугершілік заманда бір батыр өзінің баласын тастап, бауырын қоршаудан алып шыққан. Сондағы ойы: “ Өзім аман болсам бала болады, ал туған бауырды қайдан табам?” Бейқамдық сәтсіздікке бастайды, оның аяғы қолайсыздыққа ұрындырады. “Ғашықтың тілі – тілсіз тіл, көзбен көрде, ішпен біл” ( Абай) “ Адасқанның алды-жөн, арты – соқпақ” ( Абай) “ Алтын жығаң болса да, жаға мен жең керек. Асқан батыр болсаң да, ағайын мен ел керек” ( Мақал) Жүрекке әмір жүрмейді.

Қорытынды: Міне, балалар, сонымен түйін шешілді. Баян да, Ноян да кінәлі емес. Алтыбақан алауыз қылған сол заман келмеске кетсін.

Ерлерді ұмытса да ел, сел ұмытпас....

Мен сенемін жастарға,

Алаш атын аспанға.

Шығарар олар бір таңға,

Мен жастарға сенемін!

Ақынның осы сенімін ақтайтын болашақ сендер екеніңді ұмытпаңдар.

Абылай хан туралы мәлімет.