Сабақтың тақырыбы: Ақан сері шығармаларындағы заман сипаты мен отаршылдық көріністері Сабақтың мақсаты

• 
  хІХ ғасырда қазақ қоғамында, бір жағынан, Қоқан хандығының, екінші жағынан, Ресей патшалығының отарлау саясаты кең өріс алды.
  
• 
  Патша үкіметі қазақ елін басқарудың жаңа жүйесін қалыптастырды;
  
• 
  Қазақ елі өзін-өзі басқару құқынан айрылып, генерал –губернаторлық әкімшілік-басқару тәртібін орнату жобасын жүзеге асыра бастады.
  
• 
  Қазақ даласында капиталистік элементтер кең өріс ала бастады.
  
• 
  Жаңа қоғамдық қатынастар халыққа жайлы болмады, тұрмысы күннен-күнге нашарлай бастады, әсіресе, халықты есепсіз салық титықтатты.
  
• 
  Омбы, Орынбор, Павлодар, Семей, Өскемен қалаларынан соң орыс отаршылары XIX ғасырда Жетісуға жетіп, 1854 жылы ежелгі Алматы кентінің орнына Верный бекінісін тұрғызды. Ал, бұдан бір жыл бұрын Орынбор жақтан генерал Перовский басқарған орыс әскері қоқандықтардан Ақмешіт (қазіргі Қызылорда) қаласын басып алған болатын.
  
• 
  Ресей отаршылары енді Талас, Шу аймағына, одан әрі Орта Азияға көз аларта бастады. Бұл кезде Қоқан зекетшілері Оңтүстік Қазақстанды ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстады.
  
• 
  1863 жылы Ресей патшасы Александр I Оңтүстік Қазақстанды жаулап алу үшін бас штабтың полковнигі Михаил Григорьевич Черняевты қолбасшы етіп тағайындады.
  
• 
  М. Г. Черняев 1864 жылы Омбы генерал губернаторы А. Дюгамельдің қарамағына жіберілді. Орыс дипломаттары қоқандықтарды әлсірете түсу үшін Бұхар әмірімен байланыс жасап, оны да ортақ жауына қарсы көктемде жорыққа шығуға итермелеген.
  

• 
  Ақан (Ақжігіт) сері Қорамсаұлы (1843 -1913) - әнші, ақын, композитор. Ақмола облысы Айыртау ауданындағы Қоскөл деген жерде  дүниеге келген. Ақанның жастық шағы Көкшетау өңірінде өтеді. Көп қыздың ортасында жалғыз өскен Ақанды әкесі Қорамса еркелетіп өсіреді.
  
• 
  Ақан жастайынан ауыл молдасынан сауат ашып , Шығыс әдебиеті мен шариғат жолдарын жақсы меңгереді. Өлең – жырға ерте әуестеніп, замандас – құрдастарына арнап өлеңдер шығаратын болады.
  
• 
  1856 жылы Қызылжарға (қазіргі Петропавл) келіп,Уәлиахун деген кісінің медресесіне түсіп үш жыл оқиды. Мұсылманша хат танып, орыс тілін де үйренеді.
  
• 
  1859 жылы он алты жасында еліне оралған Ақан ит жүгіртіп, құс салып, аңшылық, әншілік, серілік өнердің соңына түседі.
  
• 
  Шаруаға онша қыры жоқ Ақанды әкесі малдың соңына салып қойғысы келмейді де, оны үйлендірмек болады. Сегіз ұлдың ортасында ерке өскен Бекбос байдың сұлу қызы Фатимаға құда түседі. Бірақ қыз Ақанның босағасын аттамай қайтыс болады.
  
• 
  Ақан жанына жолдас – жораларын ертіп, қолына домбыра, сырнай алып, ел аралап, сауық- сайран құрады. Ақан осы кезде өзінің атақты Құлагерін, Қараторғай атты қыран құсын, Көкжендет атты болат топшылы қаршығасын, Базаралы атты тазысын баптап елге таныта бастайды.
  

• 
  Ақынның өмірінде аз ғана уақыт ішінде көптеген қайғыға душар болады: алған жарларының бірінен кейін бірі қайтыс болуы, сүйікті аты Құлагердің мерт болуы, Базаралы деген тазысы, Көкжендет атты қаршығасы, Қараторғай атты қыран бүркітінен айырылуы. Осылардың бәрі ақынның дертіне дерт қосып, өмірден түңілуіне әкеп соғады.
  
• 
  Қазақтың ерке серісі, қазақ әндерінің шоқтығы биік өнер қайраткері, Арқаның асқақ әншісі Ақан серіге осы қайғы-қасіретер ауыр тиіп, ақын 1931 жылы қайтыс болады.
  

Қазақстан ком­по­зитор­ла­рының сим­фо­ни­ялық және опе­ралық шығар­ма­лары­на кеңінен енгізіліп, Ақан әндері екінші өмірін бас­та­ды.

• 
  Әлеуметтік тақырыптағы өлеңдері: «Заман адамы», «Заманға қарап айтқан сөз», «Пара –пар крестьянға тең болмадық», «Жүсіп төреге»
  
• 
  Дидактикалық сарындағы өлеңдері: «Жақсы мен жаман», «Адамның біліміне ақыл серік», «Айтамын замандасқа біраз кеңес», «Жігіттерге». «Достарыма», «Әйелдер сипаты», «Асыл мен жасық»
  

• 
  Аңшылық-саятшылық туралы ән-өлеңдері: «Мылтық пен мергеншілік»,, «Қараторғай», «Көкжендет»; «Маңмаңгер»
  
• 
  Махаббатты жырлайтын ән-өлеңдері: «Сырымбет», «Балқадиша», «Қалқа бала», «Гауһартас»,.
  

• 
  1868 жылдың 21 қазанында Александр ІІ патша Орал, Торғай, Ақмола, Семей облыстарын басқаруға байланысты «Уақытша ережені» бекіту туралы жарлыққа қол қойды.
  
• 
  «Уақытша ережені » қабылдаған кезден бастап Ақмола облысы 5 уезден тұрды. Олар: Омбы, Петропавл, Көкшетау, Атбасар, Ақмола уездері.
  
• 
  1867-1868 жылдардағы реформа бүкіл Қазақ жерін қамтыды. Онда үш генерал – губернаторлық әкімшілік құрылды. Әрбір генерал – губернаторлық болыстарға бөлінді.
  
• 
  Орынбор генерал – губернаторлығы – Орал және Торғай облыстарын, Батыс Сібір генерал –губернаторлығы – Ақмола және Семей облыстарын, Түркістан генерал – губернаторлығы – Жетісу және Сырдария облыстарын қамтыды.
  
• 
  Әкімшілік бөлініс былай болды: әр облыс - уездерден, әр уезд – болыстардан, әр болыс ауылдан тұрды.
  
• 
  Облыстардың басына әскери губернаторлар тағайындалды. Оларды патша үкіметі өзі тағайындайды. Уезді уезд бастығы басқарды. Оны ресейлік шенеуніктер қатарынан әскери губернатордың өзі тағайындайды.
  
• 
  Әкімшілік басқарудың ең төменгі екі сатысында болыстар мен ауыл старшындары тұрды. Олар жергілікті ақсүйектерден іріктеліп алынды.
  
• 
  Қазақ жері мемлект меншігіне өтті де, қазақ халқы өз жеріне өзі иелік етуден қалды.
  
• 
  1885- 1893 ж.ж. аралығында ғана Ақмола облысында қазақтардан 251779 десятина жер тартып алынып, ер адамдар саны 10940 болатын 24 қоныс аудару учаскесін құрылды.
  

• 
  Елде парақорлық, өсек – өтірік, алауыздық, бір – біріне жала жабу кең өріс алды.
  
• 
  Ел жақсылары қарапайым халыққа қамқор болудың орнына, өз қалтасын толтырудың түрлі амалдарын іздестіре бастады.
  

• 
  Реформаның жалпы алғанда отаршылдық сипаты басым болды. Бұл реформалар қазақ жерін Ресейге қосып алу үрдісінің толық аяқталғанын көрсетті. Қазақтың кең байтақ жері Ресейдің мемлекеттік меншігіне айналды.
  

• 
  Сұлу киім, жүйрік ат, құмай тазы, алғыр бүркіт Ақанда болады. Қалың Қарауылдың, ойын-тойдың көркі Ақан сері болады. Біріне бедеу мінгізіп, біріне бүлде кигізіп дегендей 15-20 жігітті өзі тәрбиелеп нөкер қылып отыр.
  

Біресе ақбоз атқа мініп, ақ киген,

Біресе қара атқа мініп қара киген.

Біресе топырға мініп күрең киген.

Басында бұлақтаған үкі, қолында үкілі домбыра, аузында ән. Жігіттердің бәрі балуан, бәрі әнші. Бірақ Ақан серінің әні өзгеше. Даланы күңірентіп Ақан сері ән шырқаса, би билігін, кемпір өрмегін, сұлу кестесін қойып, таңқырап тыңдай қалады.

(М. Жұмабаев. «Ақан сері». Алматы. 1924ж. 36-бет )

• 
  Құлагерді жоқтап, мауқын басып болған соң, ертеңіне Аққұсақ көлінің жағасында оның сүйегін жерге көмеді. Бірнеше жыл өткен соң Шоқанның інісі Жүсіп төре Құлагердің басына тас үйдіріп, кішкене оба тұрғызады. «Құлагер» поэмасын жазу үстінде ойға батып жүрген І. Жансігүров 1931 жылы бүкіл Ереймен тауын аралап, жергілікті халықтың көрсетуі бойынша Аққұсақтың жағасынан Жүсіп төренің үйдірген тасын тауып, оған діңгек қақтырады.
  

« Ақан кезіндегі қоғамдық мәні зор үлкен мәселенің бірі – жер мәселесі болды. 1861 жылғы реформадан кейін қазақ даласына орыс шаруаларын қоныстандыру жыл сайын үдей түсті. Қазыналыққа, мемлекеттікке айналдырылған қазақ жерін патша өкіметі, оның әкімдері көшіп келіп жатқандарға молынан және ең шұрайлысын беруге тырысты. Нақты деректер бойынша, 1893 жылдан 1906 жылға дейін , яғни 12 жылдың ішінде, қазақ халқынан 4 млн. десятинадан сәл ғана асатын жер кесіліп алынған болса, 1906 жылға дейінгі – жеті жылдың ішінде- 17 млн. десятинадан аса жер кесіліп алынды.

Патшалық тәртіпке үстеме ретінде қазақ даласына капиталистік қатынастар кең өріс ала бастады. Ежелгі хандық, патриархалдық жол – жора күшінен мүлдем мүлдем айырылды, қауым мен қауым, адам мен адам арасындағықатынас басқаша өріс алды. Аяусыз езгіге түскен қазақ халқы біржола титықтады. Міне , осы қайшылығы мол, күрделі кезең кейпі заман талабын жіті аңдайтын ақын – сазгерлер өмірнамасында кең өріс алған еді

Құлагер жай жетелеп жүргенде жүйрік атқа ұқсамайды екен, аяғын ілбіп қана маң – маң

басып жүреді екен. Сол жүрісінің ырғағымен Ақан «Маңмаңкер» атты тамаша ән шығарған. Бұл –жұмсақ, нәзік, кербез ән. Аздаған мұңы бар. Мүмкін, нәзік жүректі әнші күллі елдің атын шығарған сәйгүліктің жүрісі арқылы ерте қайтыс болған екі ғашығы Фатима, Ұрқиямен көңіл қоса алмағанына өкініш, мұңын білдірген шығар...

(Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы” 2006 жыл, 239- бет)

Соңғы жұбанышы , қызығы болып жүрген сәйгүлігінің өлімі онсыз да қам көңіл Ақанда зар еңіретеді. Ол айтқан «Құлагер» әнін осы күнге дейін тыңдаған адамның сай сүйегін сырқыратады. Бұл оқиғаны дауылпаз ақын І. Жансүгіров «Құлагер » атты поэмасында бейнелеген.

Патша өкіметінің қазақ елін билеудің жаңа жүйесін енгізуі, қазақ елінде бақталастық, күншілдік, пара берушілік індетінің кең жайылуы;

Патша өкіметі қазақтың жерін алып қана қойған жоқ, екі ұлттың арасына от жағып, араздықты қоздыруға күш салды;

Патша өкіметіне иек сүйеп , қол артқан орыс кулактары , қазақтардың арына тиіп, намысын қорлайтын талай сойқандық қылықтардан да жиіркенген жоқ.

Кулактардың мұндай әрекеттеріне тыйым салудың орнына , олардың қолтығына су бүркуші патша өкіметінің өздері болды.

Елден береке- бірлік , ынтымақтың кетуі – ел басқарып отырған әкімдердің азғындығы Ақан сері өлеңдерінің басты тақырыбы болды.

Осындай тарихи шындықтың айғағы болған Ақан барды барынша айтып, патша өкіметіне наразы-лығын білдірді.

Патша өкіметі қазақтың жерін де, малын да алып , шаш етегінен пайда тауып отырғандығын, бірақ қазақ халқы басқалармен тең еместігін айта келіп, ақын өкімет алдында заңды тілектер қойды.

Атбасардың указной молдасы Көктөбеттің Смағұлын, Атығай – Қарауылдың болысы Сұрағанды, болыс Шоғармақты өлтіре сықақ етеді. Ақын «Заман адамы» өлеңінде ел билеген әкімдерді «Бәрі баймен балғалас, сөзі бір боп,

(«Қазақ әдебиеті» Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану – математика бағытындағы 10- сыныпқа арналған оқулық. Алматы, «Мектеп» 2006 жыл )

Сөйтіп, Ақан жалғыз серілік, махаббат, сұлулық, жігіттік өмірдің жыршысы немесе қайғы зардың жыршысы ғана емес, ол-сонымен бірге әлеуметтік өмірдің жыршысы. Бұл жағынан Ақан зар заман ағымдарының мотивін береді.

(Есмағамбет Ысмайылов, «Әдебиет жайлы ойлар». Алматы. «Жазушы». 1968 жыл)

«... Ел басқаратын болыс, би өздерінің қара басының қамын, өз құлқын ойлап жүр, енді елде кім бар деп, айналасына сөз салып еді, ел жуаны байларды көрді. Бірақ олардың да болыс, билерден еш айырмасы жоқ екенін ақын түсінді. Сөйтіп, олардан да күдер үзді.

Бара-бара патшаның қайырымсыз, мейірімсіз екендігіне әбден көзі жеткеннен кейін, ақын басқа заң, басқа өкімет іздемекші болады.

Бұл да қарсылықтың бір түрі. Әрине әлсіздіктен, лажсыздықтан туған қарсылықтың бірі. Бірақ оған ақын кінәлі емес, бұл сол кездегі жағдайға байланысты еді.

« «Құлагер» өлеңінде Ақан бейнелі суреттеулер арқылы Құлагердің жүйрікке тән мүсінін де, шапқандығы қимылын да толық көрсете алды. Бірақ Құлагердің қадірлігі де, оның өлімінің зор қайғы болуы да, тек сұлулығында не өзінің аты болғандығында емес, өз елі үшін (Атығай, Қарауылға) керекті мал деп ұғады. Құлагер өлгенде Ақан: «Ел бетін қалай көремін? »- депті дейді. Талай жарысты ер намысын, ел намысын қорғап қалып жүрген Құлагердің өлімі бүкіл Атығай, Қарауыл еліне де оңай емес екендігін ақын өлеңінің жолдарынан көреміз.

... Сөйтіп, «Құлагер» өлеңінде жалғыз ат қайғысы жырланбайды, оның аянышты өліміне аза тұту арқылы адамның сай-сүйегін сырқыратарлықтай, ыза-кегін өршітерліктей дәрежеде заман шындығын, әлді үстем таптың зұлымдығын әшкерелейді: сол арқылы өткен кездегі теңсіздікті еске түсіреді»
(Әлкей Марғұлан. «Қазақтың сал, серілік дәстүрі»)

«Құлагер» - халыққа көп тараған Ақанның ең даңқты өлеңінің бірі. Жаулары соққыға жығып, мерт болған атының басын құшақтап отырып, Ақан сол жерде – ақ атына арнап ән мен өлең шығарады. Бұл кейін «Құлагер» әні аталып кетеді. Тегі жағынан «Құлагер» күйініш лирикасына жатады. Себебі оқиға ақынның көзқарасынан гөрі, сол жағдайға байланысты оның сезім дүниесіндегі күйініші анғұрлым басым.

Бірақ Мағжан Жұмабаевтың «Ақан сері» атты деректі очеркінде басқаша сипатталады. Очеркте жазылған деректерде Құлагерді Батыраш емес, Барақбайдың шабарманы Бөрібай өлтірді деп жазады. Мағжан бұл деректерді Ақанның көзін көрген Баялы Мырзаұлы, Қазы Самыратұлы,. Қоқыш Шыңғысұлы, Ысмағұл Бозайұлы сынды сауатты адамдардың аузынан естіп, қағазға түсіргендігін айтады

Ақан жалғыз серілік, махаббат, сұлулық, жігіттік өмірдің жыршысы немесе қайғы – зардың жыршысы ғана емес, ол сонымен бірге әлеуметтік өмірдің жыршысы.

Ақан серінің әлеуметтік теңсіздікті әшкерелейтін «Заманға сипат», «Заманға қарап айтқан сөз», «Жүсіп төреге», «Пара – пар крестьянға тең болмадық» атты өлеңдері – қазақ мәдениеті мен әдебиетінің қорына қосылған туындылар.

(Дерек көзі: Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 3 том)

«Ақан серінің сұлу әндері мен көркем жырлары Ресей патшалығы мен қазақтың феодал – байлары билеген сұм заманда құлдық қыспағына шыдай алмай еркіндікті аңсаған батыр ой, , жалынды сезімнің ұлы көрінісі, жарқын салтанаты. Сондықтан да Ақанның ақындық, әншілік, серілік өмірі біздің халқымызға мәңгі қызықты болып, ұрпақтан ұрпаққа ұлы аңыз жыр болып тарала бермекші.

Сондықтан Ақан сері- қазақтың дана ақыны , ірі әншісі, ұлы сезімді жан иесі, ақын ұлы болумен бірге өршіл мінез, еркіндікті аңсаған еркін ой сезімнің асқар алып символын берген ардагер батыр ұлы»

( Есмағамбет Ысмайылов, «Әдебиет жайлы ойлар». Алматы « Жазушы»1968 жыл)

Ақан – өз кезіндегі ірі ақынның бірі. Ол әлеумет өміріндегі әр түрлі мәселелерді тақырып етіп, ел басындағы қысымшылықты көре білді. Ел қайғысы өз қайғысы болып, үстемдік етушілерге қарсылық білдіріп, наразылық көрсетті. Зорлықшыларды шенеп, еңбекші халықтың ой- сезімін оларға қарсы тәрбиеледі. Ақын заманының азып бара жатқанын көріп және оны жөндеудің , түзеудің жолын іздеді. Заманды түзеуші де, елді ел қылатын да жастар деп, келешек ұрпақтан үміт күтті.

Ақан серінің өзіндік шығармалары қазақ мәдениетінің көрнекті өкілдері С. Сейфуллиннің

«Көкшетау» поэмасының, І. Жансүгіровтің «Құлагер» поэмасының, Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері - Ақтоқты» трагедиясы шығармашылық шабытының қайнар бұлағы болды.

Белгілі композитор Е. Брусиловский «Жалбыр » операсында «Құлагер» мен «Балқадиша» әндерін пайдаланса, «Ер Тарғын» операсында «Алтыбасар » әні орындалды. Сыдық Мұхамеджановтың « Ақан сері - Ақтоқты» операсы сахнаға қойылды.