Сабақтын тақырыбы: Асыл сөз Сабақтың максаты

а) Оқушылармен сэлемдесу.

б) Журнал бойынша түгелдеу.

а) Бүгінгі жаңа сабақта оқушыларға сөз қүдіреті, эдебиет пэнінің өзгешеліктері, шығармалар тарихы жайлы түсіндіремін.

Балалар!

Сендер сыныптан сыныпқа аттаған сайын сөз өнерінің тылсым сырына дендей еніп келе жатырсыңдар. Әдебиет оқулығы - бүл орайда сендерге бағыт-бағдар сілтеп, кеңесші болатын көшбасшы пэн. Байқап отырғандарыңдай, жыл сайын сендерге үсынылатын шығармалардың аукымы да үлғайып, түр-сипаты да күрделеніп келеді. Сонымен бірге сендер окулық материалдарымен ғана шектеліп қалмай, өздеріңе үнаған шығармаларды іздеп жүріп күмарта оқып жүрген де боларсыңдар. Көркем әдебиетпен шынайы достасқан адам өзіне мэңгілік ақылшы дос тапқандай, бар ынты-шынтысымен кітапқа беріледі. Ол бейне бір сиқыр-лап алғандай өз қүдіретіне табынта тарта береді. Оның әсер-қуаты шексіз де шалқар...

Өлең оқыған кезде сендер ерекше елітіп, көркем де көрікті элемге енесіңдер, ақынның жүрек лүпілімен бірге толқып, дэл бір өз көкейлеріңдегі сыр шертіліп жаткандай эсерленесіңдер; жақсыға сүйініп, жаманға күйінесіңдер; сөзбен салынған суретке көзбен көргендей тэнті боласыңдар; ақынның арман-мүңы ел мүратымен үласып, қиялдарыңа қанат бітіреді. Кекіректеріңде өзің оқып түйсінген, өзіңе ғана таныс ғажайып элем пайда болады. Одан алатын әсер-қуатты қарапайым тілмен жеткізудің өзі қиын.

Ал небір қызғылықты, шытырман, тарихи оқиғаларға қүрылган эңгіме, повесть, романдарды оқығандағы әсерлерің ше? Бар дүниені үмытып, сол оқиғалардың ішінде жүргендей етене араласып кетпейсіңдер ме? Өздеріңмен пікірі, ой дүниесі, іс-эрекеті үйлесетін сырлас достар табасыңдар, олардың жақсылықтарына куанып, ағаттыктарына капаланасыңдар. Сол сиякты бар болмыс-бітімімен жиіркендіретін жағымсыз бейнелермен де жүздесіп, олардың эрбір эрекетіне іштей күрес ашасыңдар. Жаксылык пен жамандықтың мэңгілік күресіне күрылған тіршіліктің жанды суреттерінен түратын көркем эдебиет күрделі табиғатымен сендерді бірде күлдіріп, бірде жылата отырып, өмірді өнер арқылы тануға баурайды.

Көркем эдебиет үгіт-насихат айтпайды; неден жерініп, неден ғибраттану жөнінде нұсқау да бермейді; ол өмірдің мөлдірген жанды көрінісін сендердің алдарыңа жайып салады да, одан алатын тағылымды эркімнің өз талғам-таразысына қалдырады. Көркем әдебиеттің құдіреттілігі де осында. Осы қүдіретімен ол өнердің барлық түрінен жоғары түрады.

Мэселен, сэулет, сурет, мүсін өнерлерінің туын-дыларын тамашалап, көз сүйсіндіруге болады. Немесе музыка өнерінің небір ғажап шығармаларын тыңдап, сезім күйіне бөленесіңдер. Бүлардың барлығы да өнер туындылары, барлыгы да өзінше қүдіретті. Бірақ олардың ешқайсысы сөз өнеріндей өмірдің толыққанды көркем бейнесін сомдай алмайды. Сөз күдіреті арқылы сендер небір тамылжыған табиғат суретін, келісті түлғаны, эсем ғимаратты көз алдарыңа елестете аласыңдар, эн мен күйдің эуені қүлақтарыңда түрғандай сезімге де бөленесіңдер. Тарихтың терең қойнауына саяхат жасап, өткен бабалар ғүмырына қанығып, бүгінгі замандастарыңның тыныс-тіршілігіне үңіліп, арман-мүңын бөлісе аласыңдар.

Суретші өз ойын бояу арқылы қүбылта жеткізсе, сазгер эуен аркылы сезім қылын шертеді. Әдебиетте мүның барлығы тілдің қүдіреті арқылы жасалады. Тіл - көркем әдебиеттің бірінші кұралы. Тіл болғанда, ол - шешен тіл, әсем де әсерлі көркем тіл. Тілдің мүндай қүдіретін сарқа пайдалану тек талантты ақын-жазушылардың ғана талайына жазылған. Сондықтан халық ондай асыл сөзді ерекше құрмсттеп, қадір түтады, ү.рпақтан үрпаққа өнеге етеді. Әрине, дарынды сөздің көркем әдебиетке айналуының өзіндік қыр-сыры, ішкі заңдылықтары болады. Көркем әдебиетті басқа ғылыми эдебиеттерден, тіпті оған бір табан жақын келетін пэн - тарихтан да өзгешелейтін ерек сипаттары бар. Әдебиет тарихи окигалардың жылнамасы да емес, өмірдің немесе элдекімнің басынан өткен шытырмаи оқиғаның көшірмесі де емес. Ол — өмір шындығының қаламгер жазушы қиялымен, дүниетанымымен байы-тылғаи көркем суреті. Жазушы өмірде болган кандай тарихи оқиганы суреттемесін, оны ең алдымен өз ой елегінен өткізеді, олардың ең басты сипаттарын анықтап, өз пайым-парасатының көрігіне сала отырып, қайта қорытады, жаңа мэн-мағына үстейді, көркемдік нэр береді, сөйтіп, оқырманға үсынатын дүниесінің мазмүны мен көркі астасқан жанды бейнесін жасайды. Былайша айтқанда, шьшдықты образ аркылы бедерлейді. Яғни көркем әдебиеттегі өмір суреті, адам келбеті - көркем бейне (образ) арқылы сомдалады. Көркем бейне жасауда суреткер эрқилы тэсілдерді қолданады. Оны эдебиеттану ғылымы зерделейді. Оқулықтағы материалдармен таныса отырып, сендер эдеби-теориялық үғымдар жөнінде (эсірелеу, шендестіру, өлең, эңгіме, повесть, баллада, т. б.) алғашқы мағлүмат аласыңдар. Бұлар сендерге көркем эдебиетті тереңірек түсініп, байыптай үғынуға жолбасшы болады.

Нағыз көркем эдебиетті тума дарын, қас шебер, сөз зергері туғызады. Шынайьт дарын — ілуде біреудің ғана маңдайына жазылатын тэңірдің сыйы. Жазушы дарыны өз халқының үлттық мэдениетінің нэріне суарылып, ана. тілінің кэусарынан сусындап, еңбекпен шыңдалып барып кемелденеді. Оқырман жүрегіне жол тауып, халық көңіліне мәңгіге үялайтын болады. Ңуатты ой, өрнекті тілден бас қүраган қүнарлы өнер шыгармаларын ел мэңгіге есінде үстап, үрпақтан үрпаққа аманат етіп жеткізіп отырған. Сендерді сол асыл сөз әлемі шақырады.

Міне осылайша эдебиеттің рөлі жайлы айтып болған соң мынадай тапсырма беремін:

1. Өздерің оқыған шығармадан алган әсерлерің жөнінде эңгімелеңдер. Ондағы

2. Әдебиеттен алган эсерлеріңді сурет, музыка шығармала-рымен салыстырыңдар.

3. Жазғы демалыс кезінде оқыған шыгармала-рыңның кейіпкерлері жөнінде эңгімелеңдер, олар саған несімен үнады?

4. Оқыған шығармаларыңда қандай жаңа сөздер мен сөз тіркестерін кездестірдіңдер? Өздеріңе үнаган шумақтарды, суреттеулерді көшіріп жазып, жаттап алыңдар.

5. «Өнер алды - қызыл тіл» дегенді қалай түсінетіндеріңді өз сөздеріңмен баяндаңдар. Сабақтың қорытындысы:

І.Сабақ соңында сүрақ қою арқылы жаңа тақырыпты қорытындылаймын.

2. 
   Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
   
3. 
   Үйге тапсырма: Жазғы демалыста оқыған шығармаларыңның біріне талдау жасап,
   жазып келіңдер. Тексердім:
   

Сабақтың тақырыбы: Қысқарған сөздер. Сабақтың мақсаты:

а) білімділік - күрделі сөздердің бір түрі қысқарған сөздің жасалу жолдарын жэне емлесін түсіндіру, алған білімдерін пысықтау, тексеру, бағалау;

э) дамытушылық - оқушылардың білім дағдыларын жинақтау, деңгейлік тапсырмалар арқылы дамыта оқыту;

б)тэрбиелік -оқушыларды елжандылыққа, инабаттылыққа, эдемілікке тэрбиелеу.

Сабақтың түрі: қалыпты сабақ.

Сабақтың эдісі: түсіндіру, суреттеу, салыстыру, сүрақ-жауап, сөздікпен жұмыс, бағалау, бекіту, қорытындылау.

Сабақтың көрнекілігі: дид. материалдар, кестелер, кеспе қағаздары, тірек сызбалар. Сабақтың формалары: жеке баламен, топпен, сынып ұжымымен жүмыс жүргізу. Сабақтың типтері: ұйымдастыру кезеңі, үй тапсырмасын сүрау, жаңа сабақты түсіндіру, қорытындылау, бағалау. Сабақтың барысы:

а) Үйымдастыру кезеңі.

1. 
   Сәлемдесу.
   
2. 
   Кезекші мәлімдемесі.
   
3. 
   Журнал бойынша түгелдеу.
   
4. 
   Жаңа сабаққа дайындық.
   

1. 
   Өткен сабақта өтілген ережені сүрау.
   
2. 
   Жаттығу жүмысының орындалу барысын дәптерлерінен тексеру.
   

4. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалау.

1. Тест. I нүсқа

1. Біріккен сөзді табыңыз. а) ұзынды-қысқалы ә) итмүрын б) демеуші

1. Туынды сөзді көрсетіңіз.

а) алыстан ә) үсті б) цуырдак,

3. Күрделі сөзді көрсетіңіз.

а) білім ә) жаздай б) биыл

4. Қос сөздің жасалу жолын табыңыз.

а) шылау арцылы ә) сөздің тіркесуі арцылы б) сөздің цайталануы арцылы

5. Қос сөз - қай сөз табы, табыңыз.
Ақиқат өзін-өзі ақтап алар (орыс мақалы).
а) зат есім ә) есімдік б) есімше

II нүсқа

2. Бірге жазылатын күрделі сөзді көрсетіңіз.

а) ер-түрман, сексен алты, ауылшаруашылъщ, ә) шөпшек, АлМУ, келбетті

б) саржайлау, өмір, жетпіс

4. Зат есімнің жасалу жолын табыңыз. Көкшетау

а) туынды тубірден жасалган ә) бірігу арцылы жасалган б) цысцару арцылы жасалган 5. Сөз тудырушы жұрнағы бар сөзді табыңыз.

а) биыл, оп-оцай ә) орманга, күні кеше б) жасау, жазушы.

2. "Кім білгіш?" ойыны.

Сөзжасамнан өткенді қайталау сұрақтары.

1. 
   Сөз тұлғасы деп нені атаймыз? Мысалы айт.
   
2. 
   Түбір мен қосымша. Мысал келтір.
   
3. 
   Дара, күрделі сөздер. Мысал келтір.
   
4. 
   Біріккен сөз деген не? Оның емлесі. Мысал.
   
5. 
   Қос сөз деген не? Неше түрі бар? Мысал.
   
6. 
   Қайталама қос сөз қалай жасалады? Мысалмен айт.
   
7. 
   Қосарлама қос сөз қалай жасалады? Мысалмен айт.
   

Бүгінгі жаңа сабақта оқушыларға «Қысқарған сөздер» тақырыбы жайлы түсіндіремін.

Кейбір күрделі атаулар, мемлекет, мекеме, үйым аттары бірнеше сөздің тіркесінен құралып, кейде қысқартылып та қолданыла береді. Мысалы: Қазақстан Республикасы деген ҚР болып, т.б. қысқартылып та жүмсала береді. Осындай күрделі атаулардың белгілі бір тэсілдермен қысқартылып алынуын қысқарған сөздер дейміз.

Күрделі атаулар эр түрлі жолдармен қысқартылады:

1. 
   Күрделі атау қүрамындағы сөздердің бас әріптерінен құралады. Мысалы: Б¥¥—
   Біріккен Ұлттар ¥йымы, т.б. Мұндай қысқарған сөздер бас әріппен жазылады да, қосымша
   дефис (-) арқылы жалғанады. Мысалы: Б¥¥-ның, т.б.
   
2. 
   Күрделі атау құрамындағы бірінші сөздің басты буыны мен кейін-гі сөздердің бас
   эріптерінен қүралады. Мысалы: Қаз МИ—Қазақстан ме-дицина институты, т.б. Мүндай
   қысқарған сөздердің бірінші буынындағы бірінші әріп пен кейінгі сөздерден қысқартылып
   алынған бірінші эріптері бас әріппен жазылады да, оларға қосылатын қосымша дефис
   арқылы жал-ғанады. Мысалы: АлМУ-дың, т.б.
   
3. 
   Күрделі атаулардың қүрамындағы сөздердің бірінші буындарынан немесе бірінші
   сөздің басқы буыны мен келесі сөз түтас қалпында бірігіп құралады. Мүндай қысқарған
   сөздер кіші әріппен жэне оған қосымша де-фиссіз қосылап жазылады. Мысалы:
   педколледжге түсті, т.б.
   

5.Әр түрлі елшемнің атауы болып табылатын м (метр), см (санти-метр), кг (килограмм), т (тонна), га (гектар), ц (центнер), т.б. тэрізді белгі-лер де қысқарған сөздер болып табылады. Бүлар кіші эріппен жазылады да, оларға қосымша дефис арқылы жалғанады. Мысалы: 50 кг-ға дейін,т.б

І.Сөздердің бас дыбыстары алынадькСЭС-санитарлық эпидемиялық станция, ЖЭС -жылу электр станциясы.

2.Бірінші сөздің буыны мен қалған сөздердің бас дыбыстары алынады: ҚарМУ, ҚазМИ.

З.Сөздердің бас буындары алынады немесе бірінші сөздің бас буыньіна қалған сөз өзгертілмей қосылып алынады: Қазпошта, партком.

4.Техника: Ан-86, Газ-51.

5.Өлшем бірліктері: см., км., мм., т., кг.

Міне, осылайша жаңа сабақты түсіндіріп болған соң жаттығу жүмыстарын орындатамын. Алғашқы орындалатын тапсырма: 102-жаттығу жүмысының орындалу шартын түсіндіремін: Қысқарған сөздерге қосымша жалғап, сөз тіркесі мен сөйлемдер құраңдар.

Келесі тапсырма: 103-жаттығу жұмысының шарты: Төмендегі қысқарған сөздерді қатыстырып, бірнеше сөйлем қүрап айтып, жазыңдар.

Кеспе қағазымен жүмыс. Қысқарған сөздерге түрлендіру жүмысын жүргізу (төрт жалғау бойынша): Газ-69, медколледж, АҚШ, кг., Ил-86, Қазпошта, СЭС, см.

Қысқарған сөзі бар сөйлем жаздырып, оны сөйлем мүшесіне талдату. Мысалы: Менің ағам СЭС-те дэрігер болып қызмет атқарады.

Кесте бойынша бір сейлемге фонетикалық таддау жасату.

Мысалы Дауысты дыбыс Дауыссыз дыбыс

Қатаң ¥яң Үнді

Испандықтар и-жіңішке, қысаң, с,п,қ. д, н. р.

езулік;а-жуан, ашық,

езулік;ы-жуан, қысаң,

Испандықтар Қазақстан деген ел туралы КСРО ыдырағаннан кейін ғана қүлағдар болыпты.

Осы орайда ол АҚШ, ¥лыбритания, Жапония мен Корея елдерінің тәжірибесін тілге тиек етті.

"Күздігүнгі егін жинау науңаны" туралы шағын мэтін қүрастыру. (суретті кеспе қағаздарға сүйену арқылы)

1. 
   Сүрақ қою арқылы жаңа сабақты қорытындылаймын.
   
2. 
   Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
   
3. 
   Үйге тапсырма: 101-жаттығу жүмысының орындалу барысын түсіндіремін:
   Баспасөз материалдарын оқып, қысқарған сөздерді атаңдар жэне олардың қандай жолмен
   қысқарғанына назар аударыңдар. Қысқарған сөздерді теріп көшіріңдер.