Сарамандық жұмыс №2 Қазақстан аумағының зерттелу тарихы

КІРІСПЕ
Географияны оқытуда өздік және сарамандық жұмыстардың маңызы ерекше. Оқушыларды еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып, өздігінен жұмыс істеу белсенділігін арттырады, алған білімін практикада қолдануды қалыптастырады.

Бағдарламада қарастырылған сарамандық жұмыстар оқушылардың өмірде маңызы бар іскерлік пен танымдылыққа қаруландырады: әртүрлі тақырыптық карта, диаграмма, график, кесте, бақылау жұмыстарын жүргізеді.

Мекетептегі географияның еркшелігі тақырыпты жақсы меңгеру үшін түрлі географиялық ақпарат көздерін пайдалана білуі қажет: картаграфиялық, статистикалық, мәтінді талдау, оқу жұмысында әртүрлі тәсілдерді меңгеру. Туған жер табиғатын оқытуда оқушылардың ойлау, есте сақтау қабілетін жетілдіріп, пәнге деген қызығушылығын арттырады.

Іс - тәжірибемізде байқағандай сарамандық жұмысты өткізу жас географтарға ғана емес, тәжірибесі мол мұғалімдерге де қиындық туғызады. Ұсынылып отырған көмекші құралда сарамандық жұмыстардың сабақ жоспары, нұсқау таратпа, қосымша деректер, терминдерге анықтамалар берілген.

Сарамандық жұмыс № 1

Тақырыбы: Қазақстан Республикасының географиялық орны мен сағаттық белдеулер

Мақсаты: Қазақстанның географиялық жағдайының орналасу ерекшеліктері туралы білімдерін қалыптастыру. Әртүрлі географиялық карталарды пайдалана отырып сипаттама беруді, уақыт айырмашылығын, сағаттық белдеулерді есептеулерді үйрету.

Көрнекілік құралдар: Қазақстанның физикалық, әкімшілік – аумақтық бөліну картасы, сағаттық белдеулер картасы 4 дана, кескін карталар, жалауша 4 дана, бағалау фигуралары.

Сабақтың түрі: топпен жұмыс

Барысы:

Р.Рымбаеваның орындауындағы «Қазақ елі» әні баяу қосылып тұрады.

Оқушылар төрт топқа бөлініп отырады.

Сабағымызды Қасым Аманжолов ағамыздың «Қазақстан» атты әнімен бастағым келеді.

Елу жаста елім бар деп айта алмай,

Кетпес естен күйінгенің, мұңлы Абай.

Елім бар деп айтатын бір туды күн,

Елім бар деп шырқайын мен бүгін.

Қойсын енді Қорқыт күйі сарнамай,

Асан ата, желмаяңа бер тыным.

Сен таппасаң, біздер таптық жер тыңын,

«Гүлжазира», «Жерұйықтан» кем бе екен?

Мынау дала біздер өсекен кең мекен.

Егеменді ел – Қазақстан дейтұғын!

Тоңы – алтын, түгі – торқа жер мынау.

Қарағанды қара қазан қайнаған

Дүние байлық тұрған жайнап айналам,

Елдігіме етер шүбә қандай жау?!
Дүрсілдейді сонау Балқаш жағасы,

Баршы өзің, көңіл қойып тыңдашы!

Тұр ғой соғып туған дала жүрегі.

Жеріміз бар қасиетті, киелі

Сен бақытты, атам қазақ баласы!
1. Олай болса, біз өзіміздің еліміз, жеріміз туралы толық білуге міндеттіміз. Ал, ол қандай мемлекеттермен шектеседі екен? Қане, мына мемлекет аттары жазылған қағаздарды таңдау арқылы алып, орналастырайық. Мысалға, (мұғалім өзі алып көрсетеді) Ресей Федерациясы (алып Қ.Р. әкімшілік – аумақтық картасының солтүстік бөлігіне, географиялық орнына орналастыру). Шекарасының ұзындығы 6467 км. Ал қалған 4 мемлекетті оқушылар орналастырып, жауап берулері керек.

Қытый Халық Республикасы – 1460 км.

Өзбекстан – 2300 км.

Қырғызстан – 980 км.

Түрікменстан – 380 км.

Ұпай саны 5 баллдық жүйемен есептеледі.

5 болса , 4 болса , 3 болса деп бағаланады. Әр турдан кейін геометриялық пішіндер топ жетекшілеріне беріліп отырылады.

2. Еліміздің шекараларын анықтадық, енді мемлекеттердің шеткі нүктелерін мына кескін карталарға (таратып беру) белгілеу керек. Дайын болғанда жалаушаны көтересіңдер. Осы кезде уақыт тоқтатылады (барлық топтың жасаған жұмысын жинап алып, тексеріп, жылдамдықтарын есепке ала отырып қорытындысын шығару).

Солтүстігінде - 55° 26´ с.е.

Оңтүстігінде - 40° 56´ с.е.

Батысында - 45° 27´ ш.б.

Шығысында - 87° 18´ ш.б.

3. Енді осы кескін картаға Қазақстан Республикасының әкімшілік – аумақтық бөлінуін түсіріңдер. Уақыт – 5 минут. (Сол бойынша бағалап, геометриялық пішіндер таратып беру).

4. Жер беті неше сағаттық белдеуге бөлінгенін анықтаңдар.

Еліміздің аумағында неше сағаттық белдеу орналасқан?

Семей қаласы қай сағаттық белдеуде орналасқан?

Ал, қазір тапсырмадағы берілген есептерді шығарайық. Қай топ есепке мықты екендігін байқап көрелік. Мұнда да барлық есептерді шығарып болғаннан кейін жалаушаны көтереміз. (Әр есептен бастап бірінші бір топтан дауыстап оқыта отрырып сұрау. Дұрыс, дұрыс еместігін айтпастан бұрын басқа үш топтың да жауабын сұрап өту. Дұрыс, қателігіне байланысты ұпай есептеу. Ал, келесі екінші есепті басқа бір топтан сұрау. Қате шығарса, түсіндіріп өту).

Жауаптары:

а) 81° ш.б. орналасқан Семей қаласында сағат 16.00 болғанда, 74° б.б орналасқан Нью – Йоркта сағат неше болады?

Жер шары 360° : 24 сағ. = 15

1º - Х мин.

15 - 60 мин.

1° х 60 мин.

Х = = 4 мин.

15°

Семей 81° ш.б. сағ. = 16.00

Нью – Йорк 74° б.б. сағ. = ?

81° ш.б. + 74° б.б. = 155°

155° х 4 мин. = 620 мин.

620 мин. : 60 мин. = 10 сағ. З0 мин.

16.00 – 10 сағ. 30 мин. = 5 сағ. 30 мин.

Жауабы: Нью – Йоркта таңғы сағ. 5.30.

117° б.б. + 81° ш.б. = 198°

198° х 4 мин. = 792 мин.

792 мин. : 60 мин = 13 сағ.

Жауабы: 19.00 (кешкі сағат 7), 9 қыркүйек
б) Семей қаласында 10 қыркүйектегі кешкі сағат 22.00 болғанда, 139° ш.б. орналасқан Токиода қай күнгі қай уақыт болады?

139° - 81° = 58°

58° х 4 мин. = 232 мин.

232 мин. : 60 мин. = 3 сағ.

22.00 + 3 сағ. = 1.00

Жауабы: түнгі сағат 1.00 (11 қыркүйек).

в) Оқулықтың 13 бетіндегі картаны пайдаланып, Семейден таңғы сағат 9-да ұшып шыққан ұшақ 3 сағаттан соң 2-ші сағаттық белдеуде орналасқан Мәскеуге, 4 сағаттан соң 1-ші сағаттық белдеуде орналасқан Берлинге қонды. Ұшақ қонған кездегі Мәскеудегі және Берлиндегі жергілікті уақытты анықтаңдар.

Семей 5-ші сағаттық белдеу – сағ. 9.00

Мәскеу 2-ші сағаттық белдеу - ?

5 – 2 = 3 сағ.

9 сағ. – 3 сағ. = 6 сағ. (Мәскеу)

2-ші белдеу (Мәскеу) – 1-ші белдеу = 1 белдеу

6 сағ. (Мәскеу) – 1 сағ. = 5 сағ. (Берлин)

Жауабы: Мәскеуде сағат 6.00

Берлинде сағат 5.00

Ең соңында геометриялық пішіндерді жинап, сол бойынша қосындысын шығарып, бағалау.

1. Оқулықты пайдалана отырып, ерте заманнан қазіргі заманға дейінгі географиялық зерттеулерді кестеге толтырыңдар.

2. Кескін картамен жұмыс. Ш.Уалиханов, Семенов Тянь – Шаньский, С.Берг,

3. Кескін картаға ХVII – XIX ғғ. ең негізгі географиялық зерттеулерді түсіріңдер.
Сарамандық жұмыс № 3

Тақырыбы: Жер бедерінің тектоникалық құрылымы мен пайдалы қазбалар

арасындағы байланысты анықтап, кескін картаға түсіру

бедерінің ірі пішіндерінің, жердің геотектоникалық құрылысы мен

пайдалы қазбалардың арасындағы байланысты анықтап, кескін

картаға түсіруді үйрету.

2. Туған жерге деген мақтаныш сезімін қалыптастыру.

Көрнекілік құралдар: Қазақстанның физикалық және пайдалы қазбалар картасы, кескін карталар, жұмыс дәптерлері.

Сабақтың түрі: топпен жұмыс

Барысы:

Тарбағатай таулары әні орындалады.

(Сәлемдесу, жоқ оқушыларды түгендеу).

• 
  Балалар, бүгін біз сабақта топпен жұмыс істейміз. Әр топқа – топ басшысын тағайындайық. Мына кестеге жауаптарын белгілейміз.
  

• 
  Балалар біз өткен сабақтарда қазақстанның жер бедері, геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары туралы үлкен тарауды оқып, таныстық.
  
• 
  Ал, Қазақстанда жер бедерінің қандай түрлері кездеседі?
  

1. 
   Ойпат, жазық (Ккаспий, шығыс Еуропа, Батыс Сібір)
   
2. 
   Үстірт «Үстірт. Торғай үстірті. Жем)
   
3. 
   Аласа таулар: Сарыарқа, Мұғалжар
   
4. 
   Биік тау (Алтай, сауыр – Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Тянь – Шань).
   
5. 
   (Бәрін картадан көрсету)
   

• 
  Міне, жер бедерін мына суреттен көрейік, көрікті де әсем жерлерін Батысты – Теңіз деңгейінен төмен жатқан – Қарарқия ойысы – 132 метр мен ең биік тау – Тянь – Шань – 6995 метр – Хан Тәңірі.
  
• 
  Ал енді Шығыс Қазақстан өңірінің көрікті жерлерін теледидардан көрейік. Жақсылап назар салыңыздар.
  
• 
  Видеокөрініс
  
• 
  Осындай тамаша жер бедері қалай пайда болғанына тоқталайық. Дәптерлеріңді ашып, бүгінгі күнді жазыңдар. Тақырыбын тақтадан жазады. Енді өзіміз танысқан терминдерді есімізге түсірейік:
  
• 
  1. Платформа
  
• 
  Геосинклиналь
  
• 
  Тектоника
  
• 
  Сейсмология
  
• 
  Балалардың алдында Сарамандық жұмыстың тапсырмалары таратылады
  
• 
  Алдарыңдағы тапсырмамен оқып, танысыңдар. Қане 1 – ші тапсырманы оқып жіберейік. Тапсырма түсінікті болса әр топ эраларды таңдап алыңдар. (Оқушыларға 5 минут беріледі), Дайындалып болған соң әр топ өз жұмыстарын қорғап шығады.
  
• 
  Енді 2 – ші тапсырмаға көңіл бөліңдер. Кім оқып жібереді?
  

• 
  Келесі тапсырмамыз бойынша сендердің қаншалықты тектоникалық құрылымдардың шекарасын еске сақтағандарыңды білгім келеді. (Қазақстан Республикасының кескініне теектоникалық құрылымдарды жапсырады). Әр топ тапсырманы таңдаңыздар. Енді пайдалы қазбалардың шартты белгілері бойынша, осы кескін картадағы орнын анықтаңыздар. (Пайдалы қазбаларды кескін картаға жапсырады).
  
• 
  Эпиграфқа оралу. Шығыстың дана халқы айтқандай, сендер – айтып қана берсем ұмытып қалар едіңдер, көрсетіп берсем – естеріңде қалады екен, бүгін өздерің қолдарыңмен жасаған соң үйреніп алдыңдар деген ойдамын. Солай ма?
  

Оқушыларды бағалау.

Үйге тапсырмасы: Картамен жұмысты үйде аяқтау.

Қорытынды:

Тақтадағы кестені толтырып болған соң.

• 
  Неге? Деген сұраққа жауап беріңдер.
  

2. Неліктен жазықтарда – платформа, ал тауларда – қатпарлы облыс қалыптасқан?

3. Пайдалы қазбалардың таралу себебі неге байланысты?
Сарамандық жұмыс № 4

Тақырыбы: Қазақстанның климаты

Мақсаты: Атлас пен оқулықтағы тақырыптық картаға анализ жасай отырып

жылу мен ылғалдың таралуы және табиғат компоненттерінің өзар

Әртүрлі климаттық және синоптикалық карталармен жұмыс істеу

қабілетін қалыптастыру.

кескін карталар.

1. Төмендегі сөздерге анықтама беріңдер:

климат-

циклон-

атмосфералық циркуляция-

атмосфералық жауын – шашын –

күн радиациясы-

изотерма -

2. Оқулықтың 252 – бетіндегі кестені пайдалана отырып, Семей қаласының жылдық температурасының графигін сызыңдар.

3. «Қазақстандағы басым желдер» атты төмендегі кестені толтырыңдар

Жел аттары	Негізгі соғу бағыттары	Жылдамдығы, м/с	Шаруашылықтағы маңызы (зияны мен пайдасы)
Ебі	шығыстан	60-80	Жол қатынасын, балық аулауды қиындатады, шаруашылыққа зиянын тигізеді
Сайқан
Шілік
Арыстанды – Қарабас
Қордай

4. Түрлі – түсті қағаздарды пайдаланып, кескін картаға ауа массаларын, жауын – шашын, температурасын апликация ретінде түсіріп, құрастырыңдар. (Үлгісі төмендегі карта – сызбада).

t – І-19 º

VII+19 º

t – І-22 º

VII+23 º
t – І-15 º t – І-18 º

VII+22 º VII+24 º

t – I - 8 º

VII +24º
t – І-1,5 º

VII+28 – 30 º

1. Төмендегі сөздерге анықтама беріңдер:

өзен аңғары

өзен жүйесі –

бастау –

саға –

өзен құламасы –

өзен еңістігі –

су шығыны –

жылдық ағын –

тасқыны – су тасуы –

2. Сұрақтарға жауап берііңдер.

Ірі өзендерді картадан көрсетіңдер.

Суы мол өзендер қайсысы?

Қазақстанның қай аймағында су тапшы?

Неліктен?

Қандай шешу жолдарын ұсынар едіңдер?

Қазақстан өзендері немен қоректенеді? Біздің обысымызда қандай эрозияның әсерінен өзен аңғарының дамуы жүруде?

Еліміздің өзендері қай алапқа жатады?

3. а) Қарапайым әдіспен карта бойынша өзеннің ұзындығын өлшеңдер.

Шешімі: 1. Қос инелі циркульмен сызықтық масштаб арқылы адымдап өлшеу.

2. Курвиметрмен өлшеу.

б)Жазық және тау өзендерін анықтаңдар. Физика курсында алған білімдеріңді пайдалана отырып, өзен қуаты мен жылдамдығы қандай факторларға байланысты екендігін анықтаңдар.

Есептер шығару:

Ертіс өзенінің құламасы мен орташа еңістігін анықтаңдар. Ұзындығы 4248 км , бастауының биіктігі теңіз деңгеййінен 4000 м. Сағасы теңіз деңгейінен 200 м. Биіктікте орналасқан.

Шешімі: Ертіс өзенінің құламасы 4000 м – 200 м = 3800 м

Орташа еңістігі – 3800 м : 4248 = 90 см.

1. 
   Оқулықтағы деректерді пайдалана отырып (Ертіс, Сырдария, Жайық, Іле, Шу, Аякөз, Үржар) салыстырмалы кестені толтырыңдар.
   

3. Қазақстан Республикасының өзендерін, көлдерін кескін картаға түсіріңдер.

а) географиялық орны -

ә) ауданы -

б) көлемі -

в) ұзындығы –

г) ені –

ғ) тереңдігі -

д) тұздылығы -

е) температурасы -

ж) флорасы мен фаунасы -

з) шаруашылықтағы маңызы -

и) экологиялық жағдайы -

Зайсан көлі

а) географиялық орны – Зайсан қазаншұңқыры

ә) ауданы – 1870 км

б) көлемі – 5510 км ²

в) ұзындығы – 111 км

г) ені – 27 км

ғ) тереңдігі – 10 – 12 метр

д) тұздылығы - тұщы

е) флорасы мен фаунасы – балықтың 23 түрі кездеседі. Оның 17-сі кәсіптік

балықтар.Ондатра тышқандары жерсіндірілген.

ж) шаруашылықтағы маңызы – кеме қатынасы бар. Көл төңірегі туризм және

демалыс орнына өте қолайлы.

з) экологиялық жағдайы -

Алакөл

ә) ауданы - 2200 км²

б) көлемі -

в) ұзындығы – 104 метр

г) ені – 52 км

ғ) тереңдігі – 45 метр

д) тұздылығы -

е) температурасы -

ж) флорасы мен фаунасы -

з) шаруашылықтағы маңызы -

и) экологиялық жағдайы -

Марқакөл

ә) ауданы – 455 км²

б) көлемі -

в) ұзындығы – 38 км

г) ені – 19 км

ғ) тереңдігі – 27 метр

д) тұздылығы -

е) температурасы – шілдеде +16, +17 º С

ж) флорасы мен фаунасы -

з) шаруашылықтағы маңызы -

и) экологиялық жағдайы -

Сасықкөл

орналасқан

ә) ауданы – 745 км²

б) көлемі -

в) ұзындығы – 49,6 км

г) ені – 19,8 км

ғ) тереңдігі – орташа тереңдігі 3,32 м, ең терең жері 4,7 м

д) тұздылығы -

е) температурасы - + 29 º С

ж) флорасы мен фаунасы – балыұқтар: сазан, көкбас, алабұға, көксерке; ондатр жерсіндірілген.

з) шаруашылықтағы маңызы – кеме жүзуге қолайлы. Көл төңірегі демалыс аймағы болып саналады.

и) экологиялық жағдайы -