Некоторые проблемы соблюдения конституционных прав граждан в уголовном процессе

Некоторые проблемы соблюдения конституционных прав граждан в уголовном процессе

Права и свободы человека и гражданина, его честь и достоинство являются высшей ценностью общества и государства. Эти положения закреплены как во Всеобщей декларации прав человека, так и во внутреннем законодательстве, в том числе и в нашей стране.

В современный период, когда Конституция Республики Казахстан утвердила страну демократическим, светским, правовым и социальным государством, в положении личности в уголовном процессе произошли определенные изменения. Эти изменения отражают общий процесс развития демократизма в нашем государстве.

Главной задачей государства Конституция обозначила именно защиту прав и свобод человека, особо выделив в этом роль прокуратуры. Другими словами, спектр взаимоотношений, где необходимо обеспечить надзор за точным и единообразным соблюдением требования Основного закона, охватывает практически все сферы жизни.

Можно привести множество фактов, когда именно благодаря вмешательству прокуратуры были пресечены нарушения со стороны государственных органов, ущемляющих права и интересы простых граждан.

Ведь, к сожалению, есть факты, когда отдельные непродуманные действия руководителей госорганов создавали конфликтные ситуации и могли повлиять на общественную стабильность.

Особая роль отводится органам прокуратуры в отправлении правосудия. При этом прокуратура отошла от некогда присущих ей карательных функций и на сегодняшний день призвана обеспечить принцип неотвратимости наказания и защиты законных интересов граждан.

Особенность прокурорского надзора в уголовном процессе заключается в том, что он, с одной стороны является участником уголовного процесса и осуществляет представительство интересов государства в суде, а с другой – стоит как бы над процессуальной деятельностью следователя, обеспечивая возможность для выявления и предупреждения нарушений законов, допускаемых органами уголовного преследования, судами и участниками уголовного процесса, с принятием мер по устранению нарушений и восстановлению законности.

Достижение положительных результатов в работе невозможно без определенного уровня взаимодействия между судом и прокуратурой. Можно даже сказать, без определенного уровня доверия между нашими ведомствами. В некотором роде эти взаимоотношения предопределяют и личностные отношения между прокурорами и судьями на всех уровнях судопроизводства.

В условиях становления нашего государства, законы также регулярно претерпевают изменения и дополняются новыми положениями. В этой связи и суд и прокуратура стремятся к стабильности вынесенных судами судебных постановлений.

Понятие стабильности, в свою очередь, включает в себя и законность судебных постановлений, полное, всестороннее и объективное изучение всех обстоятельств дела при соблюдении всех норм процессуального и материального права.

При стабильности судебных приговоров по уголовным делам и решений по гражданским делам, граждане, пострадавшие от преступления или понесшие ущерб, вследствие нарушений их интересов, получают должное удовлетворение своих требований и восстановление нарушенных прав. А виновные несут установленную законом ответственность.

При нормальном функционировании этого принципа на начальных стадиях судопроизводства, в частности, в судах первой инстанции, у большинства граждан, вовлеченных в орбиту судебных тяжб или уголовного преследования, отпадает необходимость обращения в вышестоящие судебные инстанции. Соответственно исчезает сопутствующая волокита, при доказывании и отстаивании своей позиции добропорядочными гражданами.

Конечно, всегда, где есть спор, есть два разных мнения. И всегда есть недовольные решением суда.

Хочу отметить, что роль прокуратуры сводится не только к опротестованию судебных постановлений по конкретным делам, но и устранении причин и условий, при которых они стали возможными, независимо от того, кто их допустил, будь то орган уголовного преследования или суд.

Своей деятельностью мы содействуем правосудию, предупреждаем вынесение в ходе уголовного судопроизводства незаконного судебного акта путем внесения протеста на это решение в вышестоящий суд.

Если говорить о статистике, то прокуратура города за истекшие 8 месяцев т.г. поддержала государственное обвинение в суде по 947 делам в отношении 1016 лиц. Вместе с тем, судами города Астаны вынесено 6 оправдательных приговоров, 2 из них уже вступили в законную силу, по 4 делам прокуратура не согласилась с вынесенными приговорами и опротестовала их.

Прокуроры с учетом состязательности судебного процесса несут ответственность за предъявленное обвинение. Так, по актам прокурорского реагирования за 8 месяцев т.г. из общего числа рассмотренных в апелляционном и надзорном порядке количества уголовных дел отменены и изменены 35 неправосудных приговоров. Благодаря принятым органами прокуратуры мерам судебные ошибки были устранены и вынесены законные и обоснованные судебные постановления.

Соответственно, мерами прокурорского реагирования защищены права и законные интересы 43 лиц, а это, думаю, немало.

Вызывают особую тревогу факты возвращения судами на дополнительное расследование уголовных дел. В текущем году для организации дополнительного расследования по постановлениям суда возвращено 15 уголовных дел в отношении 23лиц. В связи с этим, недостатки предварительного следствия были обсуждены на совещаниях и приняты меры к их устранению. В результате принимаемых мер по обеспечению качественного поддержания гособвинения снижено общее количество отмен и изменений судебных постановлений первой инстанции.

В условиях создания демократического и правового государства роль органов прокуратуры велика, поскольку на них возложена задача обеспечения высшего надзора за точным и единообразным применением законов, защиты прав и свобод человека и гражданина, поэтому общество ждет такого прокурорского надзора, который всеми средствами противостоял бы любым нарушениям законности.

В целом, резюмируя свое выступление, хочется еще раз подчеркнуть, что главным залогом движения Казахстана к правовому и социальному государству, является стремление сохранить стабильность, гражданское и общенациональное согласие.

Таким образом, банковская система представляет собой совокупность самых разнообразных кредитно-финансовых институтов, действующих на рынке ссудных капиталов и осуществляющих аккумуляцию и мобилизацию доходов, состоящая из нескольких институциональных звеньев или ярусов: Центральный банк, банковский сектор, страховой сектор, специализированные небанковские кредитные институты. Центральный банк – как основной регулятор банковской системы, является главным звеном банковской системы государства.

В соответствии со ст. 4 Закона Республики Казахстан от 31 августа 1995 г. № 2444 «О банках и банковской деятельности» правовое регулирование банковской деятельности осуществляется Конституцией Республики Казахстан, законодательством Республики Казахстан, международными договорами (соглашениями), заключенными Республикой Казахстан, а также нормативными правовыми актами уполномоченного органа и Национального банка Республики Казахстан, издаваемыми на основании и во исполнение законодательных актов и указов Президента Республики Казахстан по вопросам, отнесенным к их компетенции.

Банковская система, сложившаяся в Казахстане, является двухуровневой, где первый уровень занимает Национальный Банк РК, ко второму уровню относятся коммерческие банки и иные, небанковские финансово-кредитные организации. Способы и процедуры реализации государственной власти в процессах управления первым и вторым уровнями банковской системы различаются, и это влияет на правовое регулирование банковской деятельности в целом. В процессе правового регулирования этой деятельности государство силой закона, помимо установления правил ее видения, устраивает управляющую систему из соответствующих по компетенции объекту управления государственных органов, определяет порядок их функционирования. Таким образом, можно заключить, что, устанавливая правовые основы, государство, с одной стороны реализует право регулирования банковских правоотношений, а с другой стороны, организует систему своего управляющего воздействия на банковскую деятельность. Следовательно, в банковской деятельности, мы можем выделить две формы проявления: правовое регулирование банковской деятельности и правовое регулирование управления банковской деятельностью. Следует отметить, что зачастую при разработке документа в его основу кладется субъективное видение конкретного вопроса Национального Банка Казахстана. При этом не всегда учитываются актуальные нужды второго уровня банковской системы и ее прогнозируемые потребности в целом. Нормы, разрабатываемые для многократного применения лишь в относительно идентичных условиях, должны решать уже не только имеющиеся проблемы, но и регулировать отношения, которые могут возникнуть в будущем. Говоря о качестве нормативных актов, регулирующих банковскую деятельность следует отметить, что из-за отсутствия закрепления определений многих понятий банковского права невозможно добиться полной ясности и единообразия в документах. Анализ конституционных норм позволяет сделать вывод о том, что лишь формально-правовое отделение денежной функции Национального Банка Казахстана от других функций государственной власти является правовым основанием его определенной независимости от других государственных органов. Такое положение не является новым: международная практика относит центральные банки публично-правовым учреждениям, которые в соответствии с законами наделяются одновременно властными и гражданско-правовыми полномочиями. Положение, при котором Национальный Банк Казахстана является одновременно субъектом банковской системы и органом, от имени государства управляющим ею, требует четкой системы сдерживания и противовесов. В научной литературе по банковскому праву некоторыми авторами высказывается мнение о развитии полисубъектности на первом уровне банковской системы.

Банковская система США сформировалась под воздействием многократно уточняемого Закона о Федеральной резервной системе и принятого в 1980 году Закона о дерегулировании депозитных учреждении и монетарном контроле (DIDMCA). Федеральная резервная система- это независимая организация. Она не может быть упразднена по прихоти президента, конгресс тоже не может изменить ее роль и функции иначе, как специальным законодательным актом. Согласно закону о федеральном резерве Конгресс (Конгресс США состоит из двух палат: Палаты представителей и Сената (разд. 1 ст. I). Стержнем денежной и банковской системы Соединенных Штатов Америки является Совет управляющих Федеральной резервной системы. ФРС действует в рамках общих целей экономической и финансовой политики, проводимой правительством, было бы точнее охарактеризовать эту Систему как " независимую внутри правительства". Совет выполняет основные Федеральные законы, регулирующие деятельность по кредитованию потребителя (Закон о частном кредитовании, Закон о равных кредитных возможностях, Закон об открытой информации по жилищным ипотекам).

С целью дальнейшего совершенствования банковской системы в Республики Казахстан опираясь на элементы мировых стандартов с применением собственной стратегии автором работы были предложены моменты по устранению пробелов в банковской системе, которые пытаются объяснить работу внутри банковской деятельности в показателях активного инвестиционного и стратегического управления. Для анализа эффективности двух мировых моделей инвестиционных и стратегических решений в НБ РК и АФН можно использовать две модели предполагающие регулирование банковской деятельности использующей теорию сдержек и противовесов. Сравнительный анализ производился на основе двух мировых моделей универсальной и сегментированных показателей их вес и вклад в доходность и общий регулятор со стороны государства отражает свои плюсы и минусы.

Успешный процесс инвестиционного и стратегического управления должен приносить доход, который совместимым с инвестиционной стратегией, а не является результатом случайности.

Упорядоченное и согласованное функционирование банковской системы государства оказывает непосредственное и значительное влияние на процессы общего экономического развития страны. Государственное управление экономикой с целью достижения максимальных объемов производства и полной занятости проводится по двум направлениям: денежно-кредитная (монетарная) и фискальная политика. В денежно-кредитной политике Казахстана государство представляет банк первого уровня - Национальный Банк. В лице данного учреждения государство осуществляет денежно-кредитную политику, поэтому Национальный Банк осуществляет управление банковской и денежно-кредитной системой от имени государства.

Национальный Банк является органом регулирования, сочетающим черты банка и государственного ведомства.

Одной из важных проблем совершенствования деятельности Национального Банка РК, в том числе и во вопросах подотчетности, является разработка эффективного механизма нормотворчества. Так, Д.Абжанов отмечает, что субъектом нормотворческой деятельности банковского законодательства наряду с Парламентом и Президентом, также и Национальный Банк – в части подзаконных нормативных правовых актов. Д.Абжанов также настаивает на кодификации банковского законодательства и необходимости принятия Банковского кодекса. Позиция обосновывается тем, что законодательных актов, регулирующих банковскую деятельность, относительно немного – порядка двух десятков, в то время, как подзаконных нормативных правовых актов в банковской сфере – свыше сотни. Помимо этого, появление в банковском законодательстве и банковской практике новых институтов, правовых механизмов и категорий обусловливает необходимость их упорядочения и определения места в цельной системе банковского законодательства [1, с.44-48].

Таким образом, кодификация банковского законодательства – объективно необходимый процесс. Стоит отметить и тот, факт, что примеры существования в системе законодательства банковских кодексов за рубежом имеются. На постсоветском пространстве банковский кодекс в 2000 году был принят в Республике Беларусь. Подобная проблема активно дискутируется на протяжении многих лет и в Российской Федерации, даже принимался проект данного кодекса.

Следующая проблема, связанная с вопросами подотчетности, заключается в объеме компетенции главного банка страны.

Проблема ограничения компетенции Национального Банка дискутируется в научной среде не один год. Наиболее аргументированные исследования по этому поводу провел А.Д.Жусупов, который приводит обоснования по установлению ограниченной компетенции Национального Банка в сфере правотворчества. Автор полагает оставить за ним только полномочия по пруденциальному регулированию банковской деятельности и определенные полномочия - в сфере валютного регулирования [2].

Автор аргументирует свою позицию тем, что валютное регулирование, в отличие от пруденциального, затрагивает не только банки и другие кредитные организации, но и других субъектов правовых отношений: граждан Республики Казахстан и иностранцев, юридических лиц, государства, его органов и международные организации. Поэтому роль Национального Банка в соответствующей сфере должна быть если не полностью исключена, то, во всяком случае, существенно ограничена, и она по существу выходит из сферы задач и роли, которую призваны играть, и играют в других странах главные банки страны. Это продиктовано особенностями экономики переходного периода.

Помимо вышеописанных функций Национального Банка, авторы выделяют функцию банковского надзора. Так, Етекбаева Б.Н. отмечает, что в соответствии со стандартами Базельского комитета по банковскому надзору Национальный Банк был наделен полномочиями по проведению консолидированного надзора за банковской деятельностью [3].

Одной из главных проблем, которая исследуется авторами на протяжении многих лет, является совершенствование правового статуса Национального Банка как юридического лица. Данная проблематика глубоко исследована казахстанским ученым-юристом А.С. Жусуповым [2]. Автор считает необходимым совершенствование правового статуса Национального Банка как юридического лица по следующим направлениям:

1. 
   Определение Национального Банка РК в качестве государственного учреждения, имущество которого принадлежит ему на праве оперативного управления.
   
2. 
   Государство несет субсидиарную ответственность по обязательствам Национального Банка своим имуществом в лице республиканской казны.
   
3. 
   Доходы, полученные в результате деятельность Национального Банка РК, необходимо распределять в соответствии с организационно-правовым статусом государственного учреждения, т.е. по смете, утверждаемой уполномоченным органом, каковым по действующему законодательству является Президент РК.
   

Большим пробелом является тот факт, что в Конституции не нашло своего закрепление правовое положение Национального Банка. В отличие от нашего государства, в Конституции РФ от 12.12.1993 г. в п.2 ст.75 закреплено правило о том, что функцию по защите и обеспечению устойчивости рубля Центральный Банк Российской Федерации осуществляет независимо от других органов государственной власти.

Помимо этого взаимодействие Национального Банка с другими государственными органами сводится к координации его деятельности с Правительством РК. Данная точка зрения, как справедливо отмечает А.Д.Жусупов, является поверхностной, т.к. она не затрагивает вопросы взаимодействия Национального Банка и других институтов государства, прежде всего с институтами Парламента и Президента.

Исходя из организационно-правовой формы Национального Банка РК – государственного учреждения, и можно говорить о том, что Президент РК выступает по отношению к нему в качестве уполномоченного органа от имени государства как собственника имущества Национального Банка РК.

Немало дискуссий вызывает вопрос о подотчетности Национального Банка. Автор С.О.Ажиханов отмечает, учитывая особенности положения Национального Банка РК как основного органа управления банковской системой и отсутствия эффективных механизмов контроля в вопросах подотчетности, предлагается создать консультативно-совещательный орган при Правительстве РК – «Государственный банковский совет Республики Казахстан» [4]. По нашему мнению, данная мера оправдана, и при создании подобной структуры необходимо ее наделить достаточной компетенцией для осуществления эффективной реализации принципа подотчетности. Только данный орган должен функционировать не при Правительстве, а при высшем представительном органе – Парламенте РК. Обоснование данной идеи можно сделать при исследовании зарубежного опыта в системе функционирования банков первого уровня.

Обратимся к опыту Европейского центрального банка, который является центральным банком Евросоюза и зоны евро. Европейский центральный банк является «наследником» Европейского денежно-кредитного института (EMI), который играл ведущую роль в подготовке к вводу евро в 1999 году.

Важным моментом в деятельности ЕЦБ является проблема взаимодействия данного учреждения с остальными органами Европейского Союза. Так, ст. 113 (1) Договора устанавливает, что Президент Европейского Совета и любой член Европейской Комиссии могут участвовать в заседании Совета управляющих ЕЦБ без права голоса. В свою очередь Президента ЕЦБ приглашают принять участие в заседаниях экономического и Финансового Совета, когда в них обсуждаются вопросы, затрагивающие цели и функции ЕЦБ, т.е. его предметную компетенцию [5].

Европейский Парламент также играет существенную роль в налаживании диалога между ЕЦБ и гражданами государств-членов, в нем представленных. Ст.113 (3) Договора предусматривает, что Европарламент может провести общие дебаты по годовому отчету, который ЕЦБ обязан предоставить в Европейский Совет и Европарламент. Кроме того, Президент ЕЦБ и другие члены Исполнительного Комитета могут быть приглашены на заседание Парламентского Комитета, ведающего вопросами валютной политики.

Наряду с ежегодными отчетами ЕЦБ представляет в Еврокомиссию и Совет ежеквартальный отчет. Помимо этого, ЕЦБ издает ежемесячный бюллетень о своей деятельности, который служит главным инструментом его постоянной связи с общественностью, хозяйствующими субъектами и финансовыми рынками.

Последним важным элементом принципа подотчетности и взаимодействия с органами Евросоюза является судебный контроль, т.е. правомочие Европейского Суда давать правовую оценку актам и упущениям в актах ЕЦБ на предмет их соответствия европейскому законодательству. В этом контексте ЕЦБ занимает равное положение среди всех субъектов ЕС в отношении судебного контроля, который распространяется на оценку законности актов ЕЦБ (ст.230 Договора), законности бездействия ЕЦБ (ст.232 Договора) и на предварительную оценку юридической действительности и толкования таких актов (ст.234 б Договора) [6, с.67-75].

Именно последний момент представляет наибольший интерес для применения его элементов и принципов в казахстанской банковской системе государственного регулирования финансовых отношений. Поскольку именно данной формы контроля за нормотворческой деятельностью Национального Банка и не хватает в Республике Казахстан. В Казахстане Национальный Банк занимает позицию скорее как «государства в государстве», не подверженный серьезному контролю и оценке его деятельности.

Банковская (в том числе валютная), денежно-кредитная системы любой страны являются важными элементами жизнеспособности государства, которые оказывают существенное влияние на экономические, политические и иные процессы, происходящие в обществе. Поэтому совершенствование деятельности Национального Банка как «банка банков» государства является одной из основ, на которых зиждется экономическая безопасность Республики Казахстан. Роль Национального Банка в переходной экономике остается значительной и неизменной. Как эмиссионный центр он выполняет работу, которую не делает ни один экономический субъект. Его назначение следует воспринимать как данность. Его роль нельзя ни преуменьшить, ни преувеличить.

Тем не менее, регулирование банковских отношений по усмотрению только лишь Национального Банка без действенных механизмов подотчетности является опасным и требует разработки адекватной системы подотчетности.
Список литературы:

1. 
   Д.Абжанов. О кодификации банковского законодательства Республики Казахстан и необходимости принятия Банковского кодекса//Юрист, 2008 - №11
   
2. 
   Жусупов А.Д. Конституционное и финансово-правовое регулирование банковской деятельности в Республике Казахстан. - Автореферат диссертации…к.ю.н. Алматы, 2005
   
3. 
   Етекбаева Б.Н. Организационно-правовые основы банковской системы Республики Казахстан. - Автореферат диссертации…к.ю.н. Алматы, 2005
   
4. 
   С.О.Ажиханов. Правовые основы функционирования банковской системы Республики Казахстан (вопросы теории и практики). - Автореферат диссертации…к.ю.н. Алматы, 2003
   
5. 
   Маастрихтский Договор об образовании Европейского союза от 7 февраля 1992 года
   
6. 
   Н.Ю.Ерпылева. Правовой статус Европейского центрального банка//Государство и право, 2003, №12
   

а) Профессионально-техническое образование

б) средне специальное образование

г) Высшее образование магистратура и докторантура согласно ст.20 Закона Республики Казахстан о науке относится академические учреждения высшее учебное заведения, научные центры центры инженерные научно производственное обьеденения.

обеспечения модернизации национальной системы многоуровневого об­разования с учетом приоритетов Стратегического плана развития Республики Казахстан до 2010 года для повышения качества подготовки человеческих ре­сурсов и удовлетворения потребностей личности и общества;

создания в стране ряда элитных учебных заведений международного уров­ня и студенческих городков (кампусов);

модернизации образования на научно-методическом уровне, создания принципиально новых структур, обеспечивающих взаимосвязь учебных, на­учных и производственных процессов;

введения технологической подготовки в средней школе с целью развития учащихся новых способностей и умений, включая умения проектировать, принимать решения и выполнять творческую работу, поддерживать высокий уровень инноваций;

подготовки конкурентоспособной личности, готовой к активному участию в социальной, экономической и политической жизни страны;

обеспечения равного доступа к полноценному образованию разным ка­тегориям обучающихся, создания условий для обучения старшеклассников в соответствии с их индивидуальными способностями и намерениями относи­тельно продолжения образования, самореализации и обретения своего места на рынке труда;

создания широких возможностей социализации учащихся, эффективной подготовки выпускников школ к освоению программ профессионального об­разования;

проведения мониторинга кадрового потенциала республики с определе­нием прогнозной потребности в специалистах высшей научной квалификации как на республиканском, так и региональном уровне;

реформирования отечественной науки с ориентацией как на собственные, так и зарубежные традиции, с поддержкой не только научных направлений, да­ющих немедленную отдачу, но и научного сообщества в целом, являющегося важнейшим элементом устойчивого развития общества;

формирования национальной инновационной системы (НИС) как важней­шего условия реализации связей науки и производства;

стимулирования внедрения отечественных научных достижений в прак­тику;

создания технологических институтов и обеспечения их финансирования для выполнения исследований и изысканий в области перспективных техно­логических разработок с тем, чтобы целевые производственные схемы осно­вывались на технологиях, адаптированных к местным условиям, технологиях реабилитации окружающей среды, а также технологиях, опирающихся на тра­диционные знания;

совершенствования нормативной правовой базы в области охраны интел­лектуальной собственности, использования патентов, установления правовых отношений с иностранными и отечественными инвесторами, частными пред­приятиями при использовании результатов научных исследований.

создания казахстанского сегмента Интернета, функционирующего на основе принципов общественной свободы информации.

Наш университет ЕНУ является разработчиком доктрину национального единство РК. Наши ученые профессора является разработчиками которые были во главе с ректором Б.Ж Әбдірайым. и Е. Нургалиевой и приняты закон о национальной единства РК.

Заключение: Конституция РК соответствует ко всем параметрам как демократическая республика экспертная комиссия которая представители ООН дали высокую оценку как демократическая республика.

Нүкенұлы А.,

Л. Гумилев атындағы ЕҰУ

Заманауи зерттеулер институның

директоры, с.ғ.к.
Қазақстанның конституциялық дамуы мәселесіне
Өзінің 1992 жылы Дүниежүзі қазақтарының алғашқы құрылтайында сөйлеген сөзінде Елбасы Н. Назарбаев: «Қазақ халқының тарихы, кейбіреулер айтып жүргендей, кешегі қазақ хандығы шаңырақ көтерген ХV ғасырдан басталмайды. Хандықтың құрылуы бір басқа, бүгінгі қазақ халқы – сонау есте жоқ ескі замандардан-ақ тұлпарларының тұяғымен дүниені дүр сілкіндірген көне сақтардың, ежелгі ғұндардың, байырғы түріктердің ұрпағы, үлкен үйдің қара шаңырағын ата жұртта сақтап қалған халық» – деп басып айтқаны ақиқат.

Бүгінгі археологиялық қазба жұмыстарының жәдігерлері мен ғылыми-зерттеулердің нәтижелері, «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының қол жеткізген жетістіктері қазақ халқының тарихы үш мың жылдық тұңғиықтан бастау алатынын дәлелдеді. Олай болса, біздің Даламызда қалыптасқан хақтық қатынас мәселелелерінің де тамыры тереңде.

Қазақ халқын құрайтын түрлі ру-тайпалардың сан ғасырлық тұрмыс-тіршілігін реттеп келген әдет-ғұрып нормаларының «Қасым ханның қасқа жолы сияқты» бір жүйеге келтірілуі өз кезегінде бір орталыққа біріккен мемлекеттілік орнауының жемісі, нағыз саяси билік қызметінің нәтижесі деп айтуымызға толық негіз бар. Осылайша, қазақтардың әдет-ғұрып құқығының нормалары «Жол» деген атпен тарихта мәңгі сақталып қалды.

ХХ ғасырдың басындағы Алаш арыстарының тәуелсіздікке талпынысы талмас саяси-құқықтық бастамалар мен әрекеттерге толы болды. Нәтижесінде, олар салған даңғыл жол қанша қазақтың баласына күш-қуат пен биік рух берді. Ақыры 1991 жылы еліміз қазақтың бірнеше ұрпақтарының ұмтылған азаттығына қол жеткізді.

Бүгінгі тақырып аясында айтар болсақ, заңгер ғалымдар ортасында Қазақ елінің 20 ғасырдағы конституциялық даму тарихын бірнеше кезеңдерге бөлу үрдісі бар. Мысалы белгілі заңгер ғалым А.К. Котов Қазақстанның Конституциялық даму жолын мынадай кезеңдерге бөледі:

1. Кеңес дәуіріне дейінгі (1900-1917 ж.ж. ұлттық демократиялық идеялардың Алаш конституциясының жобасына ұласу);

2. 
   Кеңес дәуірі (20-шы жылдар мен 80 жылдардың аяғы);
   
3. 
   Кеңес дәуірінің аяқталуы (80-ші жылдар мен 1990 жылдардың аралығы);
   
4. 
   Кеңес дәуірінен кейінгі (1991-1993 жылдар);
   
5. 
   Қазақстан дамуының алғашқы сатысы (1993 жылдың қарашасынан бастап).
   

Қазақстанның жаңа констуциялық заңнамасының қалыптасу тарихы Қазақ КСР Қонституциясына Қазақ КСР-нің 1990 жылғы 24 сәуіріндегі «Президент лауазымын енгізу» туралы заңымен өзгеріс енгізуден бастау алады. Бұл заң мемлекетті басқару жүйесіне айтарлықтай өзгерістер енгізді. Президент лауазымы Қазақстан Республикасындағы терең саяси және экономикалық реформаларды қамтамасыз ету және конституциялық құрылымды нығайту мақсатында енгізілген еді. Конституциялық дамудың алғашқы кезеңінің аса маңызды қадамы 1990 жылғы 25 қазанда қабылданған «Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы» болды. Бұл Декларация нормативті-құқықтық сипатқа ие болғанын айта кету керек. Декларацияда алғашқы рет Қазақ КСР-і КСРО-ның басқа да республикаларымен ерікті түрде біріге отырып, олармен келісім-шарт арқылы өзарабайланыс орнататындығы жарияланды. Мысалы 1937 жылғы Конституцияда Казақ КСР-і КСРО-ның басқа да теңқұқылы республикаларымен ерікті түрде бірікті делінсе, Қазақ КСР-нің 1978 жылғы конституциясында Қазақ КСР-і КСРО құрамындағы теңқұқылы республика болып табылады делінген болатын. Ал Декларацияда Қазақстанның егемендігі ғана емес сондай-ақ, Одақ республикалары арасындағы келісім-шарттық қатынастың қажет екендігі туралы конституциялық идея жарияланды. Сонымен қатар, Декларацияда алғашқы рет ұлттық мемлекеттілік туралы да мәлімделді. Ол жерде «Қазақ КСР-і ұлттық мемлекеттілікті қорғау және оны нығайту бойынша шаралар қабылдайды» делінді.

Декларация Қазақ КСР-дегі бұрын буржуазиялық саяси институт деп қабылданбай келген биліктің бөліну принципі орын алған алғашқы құқықтық акт болған еді. Қазақ КСР-нің 1978 жылғы Конституциясы Жоғарғы Кеңестің толық билікке ие екендігін бекіткенмен, бұл органның толықтай билікке ие болмағандығы жалпыға мәлім. Декларацияға сәйкес заңшығару билігі Жоғарғы кеңеске берілді. Президент жоғарғы нұсқаулық-атқарушы билікке ие болды, яғни Президентке атқарушы билік бағынды. Жоғарғы сот билігі Жоғарғы сот қарамағында болды.

Декларацияда Қазақ КСР-інде бұрын болмаған суверенді құқық бекітілді. Яғни Республиканың Конституциясын және суверенді құқығын бұзатын Одақтың заңдары мен жоғарғы органдардың басқа да актілерінің қүшін өз территориясында тоқтатуға құқық алды. Сондай-ақ Қазақ КСР-і өз территориясында орналасқан барлық табиғи ресурстар, барша экономикалық және ғылыми-техникалық әлеует қатаң түрде Республика меншігі екендігі жария етілді. Яғни Қазақстан экономикасы Одақтың бірыңғай халықшаруащылық кешенінен бөліне бастағынын білдірді.

Бұл Декларацияда мемлекеттің әлеуметтік негізін анықтауда таптық анықтауышқа орын болмады. Қазақ КСР-нің Конституциясында болған «жұмысшы», «шаруа», «интелегенция» ұғымдары алынып тасталды. Ендігі жерде мемлекеттік биліктің негізі халық деп жарияланды. Бұл ереже кейін қабылданған қос конституцияда да бекітілгендігін айта кету керек. Белгілі заңгер ғалым Ғ.Сапарғалиевтің жетекшілігімен дайындалған ҚР Конституциясына берілген түсініктемеде Қазақстан халқын мемлекеттік биліктің бірден бір бастауы деп тануына мынадай түсініктеме береді. «Біріншіден мемлекеттің және оның басқару органдарының халықтың еркі бойынша қалыптасатындығын білдірді. Президентті, Парламентке депутаттарды халықтың өзі сайлайды, осылайша мемлекеттің жоғарғы заң шығарушы органы Парламентті және жергілікті өкілді органдарды құрады және қалыптастырады. Екіншіден, қалыптасушы, дамушы ұлттық құқықтың негізінде Қазақстан халқының мемлекеттендірілген еркі жататындығын білдіреді. Республикалық референдумда Конституцияны қабылдай отырып, халық тек мемлекеттік құрылым нысандарына, басқару, мемлекеттік биліктің жоғары және жергілікті органдары нысандарына қатысты еркін ғана білдіріп қоймайды. Халық сонымен бірге қоғамның экономикалық құрылымдарына, олардың құрылу және қызмет ету принциптеріне қатысты еріктерін де білдіреді. Конституцияда қоғамдық қатынастарды құқықтық жағынан реттеудің басты қырлары айқындалған. Демек, Конституцияны қабылдай отырып, Қазақстан халқы қалыптасушы ұлттық құқықтың негізін қалады».

Сонымен қатар Декларацияға сәйкес Қазақ КСР-і халықаралық қатынастардың өз алдына субъектісі болу құқы болды. 1978 жылғы КСРО және Қазақ КСР-нің конституциялары бойынша Қазақстан халықаралық қатынастардың өз алдына бөлек субъектісі болған жоқ. Қазақ КСР-нің сыртқы істер министрлігі болғанымен, ол халықаралық аренада қарым -қатынас орнатып, келісім-шарттар жасасқан жоқ. Қазақ КСР-нің Конституциясның 28-ші бабына сай, Республика сыртқы саяси әрекетінде КСРО Конституцисында анықталған сыртқы саясаттағы мақсат-міндеттерді және принциптерді басшылыққа алады деп көрсетілді.

Осылайша Қазақстанда тәуелсіздікті жариялаудан бір жылдан аса уақыт бұрын КСРО Конституциясының негізгі нормаларының әрекетін тоқтатып, тәуелсіз дамудың бастамасы болған конституциялық сипаттағы актілер қабылданды. Сондай-ақ Қазақ КСР-нің 1978 жылғы Конституциясына айтарлықтай өзгерістер енгізген бірқатар заңдар қабылданды.

Конституциялық заңнаманың қалыптасуының келесі кезеңі «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы атауын өзгерту туралы» заңының қабылдануынан бастау алды. Аталған заң конституциялық деп аталмаса да ол нақты алғанда конституциялық сипатқа ие болды. Өйткені ол Қазақ КСР-нің Конституциясына және мемлекеттік суверенитет туралы Декларацияға өзгерістер енгізді.

1991 жылғы 16 желтоқсан күні ҚР-ның «Мемлекеттік тәуелсіздік туралы» Конституциялық заңы қабылданды. Аталған конституциялық заңда алғаш тәуелсіздік жария етілді, сондай-ақ тәуелсіз мемлекетке сай территориялық оқшаулығы, бірыңғай азаматтық, өзіндік мемлекеттік органдар жүйесі, өзіндік экономикалық жүйе, қарулы күштері сынды элементтер бекітілді. Осылайша Қазақстан әлемдік қауымдастыққа өз алдына мемлекет ретінде енді. Алайда Қазақстан Республикасының конституциялық дамуының алғашқы қадамдары социалистік Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жүргізілгендігін айта кету керек.

Конституциялық дамудың келесі кезеңі Жоғарғы кеңестің 1993 жылғы 28 қаңтарда жаңа Конституцияны қабылдаудан басталды. Бұл Қазақстанның мемлекеттік және қоғамдық құрылымын жаңаша анықтаған тарихи құқықтық акт болған еді. Әрине бұл Конституция Қазақстанның өз суверенитетін жариялаған сәттен бастап шыққан конституциялық заңдардың құқықтық нормаларын, принциптері мен идеяларын қамтыған болатын. Олардың қатарына халықтық суверенитет, мемлекеттің тәуелсіздігі, биліктің бөліну принціпі, қазақ тілін мемлекеттік тіл деп тану, Президентті мемлекеттің және бірыңғай атқарушы билік жүйесінің, Жоғарғы, Конституциялық, Жоғарғы Арбитраждық соттың, және Прокуратура органдарының басшысы ретінде таныды. Сондай-ақ жаңа Конституция қазақ КСР-нің 1978 жылғы Конституциясының кейбір ережелерін де қамтыған еді. Мысалы Жоғарғы Кеңес бір палаталы өкілетті және заң шығару орган болып қала берді. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы бірқатар жаңа ережелерді де қамтыды. Мысалы, бұл Конституцияда «зайырлы» және «унитарлы» ұғымдары қолданылды. Мемлекеттің зайырлы сипатта болуы діни бірлестіктердің мемлекеттен ажыратылғандығын білдірді. Діни ұйымдардың саяси мақсат міндеттерді көздеуіне тиым салынып, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың олардың әрекетіне заңсыз түрде араласуына жол берілмеді. Қазақстан Республикасы мемлекеттік құрылым формасына қарай унитарлық мемлекет жеп жарияланды, яғни мемлекет территориясында саяси, мәдени және т.б. автономияның құрылуына жол берілмеді.

Құқықтық жүйедегі барлық заңдар осы Конституцияға сәйкес қабылдан­ба­са, бұл сәйкессіздік қоғамның дамуына кедергі келтіретіндігі анық. Тәуелсіз мемлекет ретіндегі Қазақстанның алғашқы Конституциясы 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылданды. Алғашқы Конституция болғандықтан оны талқылау кезіндегі халықтың ынта-жігері ерекше болғаны белгілі. Солай болса-дағы құжатта кеткен кем­шіліктер Алғашқы Конституцияны қолдана бастағаннан-ақ көзге түсті. Онда ескі қоғамның ережелері орын алып, олар кеңестік демокра­тия­лық қағидаларға негізделгендіктен, біз­дің жаңа қоғамымыздың өмір талабына жауап бере алмады. Алғашқы Конститу­цияда адамның құқықтары,  бостан­дық­тары, оларды жүзеге асыру қағидалары, атқару билігін жүзеге асыру нысандары, басқару саласындағы демократиялық институттардың қызметі жете көрсе­тілмеген болып шықты.

1990 жылғы 25 қазанда қабылданған Қазақстан Республикасының Егемендігі туралы Декларацияда айтылған биліктің үш саласы: басқару, сот билігі, заң шы­ғару биліктерінің атқаратын рөлдері бұл Конституцияда нақтыланбай қалды. Осы­лайша, 1993 жылғы Конституция өмір талабына сай келмегендіктен, Президент Нұрсұлтан Назарбаев жаңа Конституция қабылдау керектігі жөнінде ұсыныс жасады.

Еліміздің конституциялық дамуының төртінші кезеңі 1995 жылғы қазіргі уақыттағы қолданыстағы Конституцияның қабылдауымен басталды. Бұл Конституция КСРО-ның және Қазақ КСР-нің конституцияларына сілтемесіз жасалғандығын айта кету керек. Тек мұнда Конституцияның күшіне енген сәтте күшін жоймаған заңдар оған қарама-қайшы келмеген бөлігінде қолданылады делінген еді. Ал оны Конституцияға сәйкестендіру заң шығарушы органның міндеті болып қала берді. 1995 жылғы Конституция бойынша елімізде Президенттік басқару жүйесі енгізілді. Енді Президент билік тармақтарының қатарына кірмейтін болды. Екі палаталы Парламент бекітілді. Конституциялық сот Конституциялық Кеңеске өзгертілді.

Бұл Конституцияны қабылдау алдында оны кеңінен талқылауға мүмкіндік жасалғанын айта кету керек. 1995 жылғы Конституцияның жобасын талқылауға 3 миллион аса адам атсалысып, өз пікірін білдірді. Конституция жобасына 1100 жуық түзетулер енгізілді. Тоқсан сегіз баптың елу бесі елеулі өзгерістерге ұшырап, бұрын болмаған жаңа бөлімдер, баптар пайда болды. Яғни, барша қазақстандықтардың белсенділігінің арқасында жаңа Ата заң өмірге келді. Конституция 1995 жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық референдум арқылы қабылданды. Оған сайлаушылардың 90.51 пайызы қатысып, олардың 89 пайызы Конституцияны жақтап дауыс берді. Осылайша, 15 жыл бұрын Қазақстанның тарихында тұңғыш рет халықтың бір ауыздан жаппай референдумда қолдап дауыс беруінің нәтижесінде мемлекетіміздің Негізгі Заңы қабылданды.

«Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақ халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзiлiк қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей отырып, қазiргi және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершiлiгiмiздi сезiне отырып, өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз!», деп басталатын Ата заңымыз тәуелсіз Қазақстан Республикасының дамуына жол ашты. Осы жолдардың өзінен-ақ, еліміздің негізгі заңының әлемдік тәжірибелерді сіңіре отырып, демократиялық болашаққа бағытталғанын, әрі халықшыл жолды таңдағанын байқауымызға болады. Жаңа Конституция халық пікірінің, ойының, олардың мүддесінің заңдық көрінісі болды. Сөйтіп Қазақстан халқы Елбасымен бірге Негізгі заңды жасады.

Конституция еліміздің әлеуметтік-саяси жүйесінің, экономикасының дамуын жеделдетті, халықтың саяси белсен­ділігін арттырды. Заң шығарушы, атқарушы органдардың құзыретін, жұмыс істеу тетігін, өзара іс-қимылын, бірлігін заң тұрғысынан айқындап берді. Азаматтар мен заңды тұлғалар құқыққа ғана емес, сонымен бірге Конституцияда көрсетіл­ген жауапкершілікке де ие болды. Мем­лекеттің тілі, жер мәселесі, азаматтық алудың жолдары, Парламенттің қос па­ла­талық жүйесі белгіленіп, Президенттің құзыреті, сот төрелігінің қызметі, Конс­титуциялық Кеңестің өкілеттілігі сияқты күрделі мәселелердің барлығы 1995 жылғы Конституцияда шешімін тапты. Конституцияның қабылдануы нәти­же­сінде экономикалық даму, саяси рефор­малардың жеделдігі арта түсті. Халықтың саяси белсенділігі, біліктілігі өсті. Олардың қоғам өміріне араласуы заңдық сипатқа ие болды.

Сонымен қатар, өткен он жылдан астам уақыт ішінде Конституция тәуелсіз мемлекетімізді құрудағы негізгі түйін болды. Осыған байланысты елімізде қоғамның тұрақтылығын, этносаралық татулықты сақтай отырып, биліктің ілгерілеушілік институттары құрылып, бекіді. Әрине, қоғам бір орында тұрмайды, ол үздіксіз дамып отыратындығы заңды. Сол себепті де Конституциямызда айқындалып, жазылғанымен әлі толық қолданысқа енбегендіктен, жергілікті өзін-өзі басқару, сайлауды демократияландыру, билік тармақтарының рөлін арттыру секілді мәселелер күн тәртібіне қалқып шыққаны белгілі.

Ата Заңымызда алғашқы өзгерістер 1998 жылы бекітілген болатын. Ол Қазақстан халқының мемлекетті басқаруға қатысу белсенділігін арттыруға, еліміздің саяси жүйесін одан әрі жетілдіруге бағытталған еді. Саяси партиялардың тізімдері бойынша пропорционалды сайлау жүйесін енгізу осы бағытта жасалған маңызды қадам болып табылды. Қос палаталы Парламенттің Мәжілісіне депутат сайлауы кезінде жеңген саяси партияларға арнайы 10 мандат берілетін болды. Үкімет мүшелерінің депутаттық корпус алдындағы жауапкершілігін арттыру, Парламенттің өкілеттігін кеңейту, оған сайланған депутаттардың өкілеттік мерзімін төрт жылдан – Мәжіліс депутаттары үшін бес, ал Сенат депутаттары үшін – 6 жылға дейін көбейту, алқабилер институтын енгізу, т.б. қарастырылған еді.

Дей тұрғанмен, саяси тарих ауқымында 2007 жылғы конституциялық реформалар жаңа кезеңді бастады. Бұл кезеңде де бірталай жа­ңалықтар болғаны мәлім. Конституцияға енгізілген өзгерістерге сай Парламенттің өкілет­тілігі кеңейтілді. Депутаттар саны көбей­ді. Мәселен, қазіргі қолданып жүрген Конституция бойынша Парламент депутаттарының саны 154-ке жетті. Мәжіліс тарайтын болса, заң шығару қызметін Сенат атқаратын болды. Депутаттарды сайлау бұрынғы можаритарлық жүйенің орнына пропорционалдық жүйе бой­ынша жүзеге асырылатын болды. Яғни, жеңген партия Парламенттен көп дауыс алады. Қазақстан халқы Ассамблея­сынан тоғыз депутат Парламентке сайланатын болды. Кейінгі Консти­ту­цияға енгізілген өзгерістерге байланысты сот кадрларын іріктеп алу Жоғарғы Сот Кеңесінің құзырына берілді. Тұтқын­дауға санкция беру прокуратурадан  алы­нып, сотқа берілді. Міне, осындай демократиялық үрдістер жүргізілді.

Мемлекет басшысының бастамасымен 2007 жылы жүргізілген Конституциялық реформа - Қазақстанның жаңа саяси тарихындағы айтулы оқиғаның бірі болды. Мемлекет басшысының бастамасымен енгізілген Конституциялық өзгерістер ең алдымен уақыт талабы болған еді.

Осы конституциялық реформалар мәселесіне біз алдағы тарауда кеңірек тоқталатын боламыз. Ал жалпы айтсақ, 2007 жылы енгізілген өзгерістердің маңыздысы мыналар болды: Президенттік мерзімді қысқарту, Парламенттің өкілеттігін кеңейту және депутаттар санын арттыру, қоғамдық ұйымдар мен партияларды ішінара мемлекеттік қаржыландыруды қамту. Саяси реформаларға сәйкес, Парламенттің, саяси партиялардың рөлі артуда. Қазақстан халқы Ассамблеясы да конституциялық мәртебеге ие болды. Сонымен бірге, Конституцияға енгізілген өзгерістер Қазақстанның саяси өмірі үшін де өте жауапты болғаны да рас. Конституциялық реформаға қатысты саяси өзгерістер үш жылдан астам уақытта талқыланып, бұған Парламентке дейінгі көптеген күштер ат салысты. Лайықты талқылау түрлері жалғасып, комиссиялар құрылды, әлемдік тәжірибе жинақталып, соның ішінде бүгінгі Қазақстанға шақ болады-ау деген үлгі таңдалынып алынды. Қазақстандағы реформа жағдайлары өңірде, ТМД елдерінде елімізді алдыңғы қатарға шығарып, саяси жаңғыру үдерісі өз мәніне ие бола бастады. Ендігі күні қоғамның тыныштықта, тұрақтылық пен келісім аясында өркениетті түрде одан әрі дамуына жағдайлар қалыптасты.

Қазіргі таңда мем­лекетіміздің құқықтық қатынастарын реттейтін көптеген заңдар, кодекстер қабылданып, олар мемлекеттік құры­лыстың өркендеуіне жұмыс істеуде.

Қазақстан Республикасының Конституциясында тек адамның, азаматтың мемлекеттік және қоғамдық құрылыстың мәртебесі ғана емес, сонымен бірге стратегиялық құқықтық идеялар да айқындалды. Атап айтқанда, Конституциядағы Қазақстан Республикасының өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп орнықтыратындығы туралы қағида орын тапқан. Қысқа кезеңде, бірден мұндай мемлекетке айнала кету мүмкін еместігі айқын. Алдыңғы қатарлы мемлекеттердің қалыптасуының тарихы көрсеткендей алға қойған мақсатқа жету үшін белгілі бір уақыт, табанды талап, белсенді шығармашылық іс-әрекет және ел ішіндегі ауызбіршілік қажет.

Сондай-ақ осы Конституцияда орын алған нормаларды, принциптері мен идеяларын барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың, қоғамдық ұйымдардың жеке азаматтардың мүлтіксіз сақтауы, пайдалануы мен қолдануы құқық тәртібін, заңдылықты орнықтыру, адамның құқығы мен бостандығын іске асыру, әл-ауқатын жақсарту, саяси тұрақтылық пен қоғамдық келісімді бекітудің сөзсіз шарты болып табылады.

Бүгінде қолданыстағы осы Конституцияның арқасында қазіргі заманғы тәуелсіз мемлекеттіліктің барлық атрибуттары жасалды, оның қызмет ету принціптері айқындалды. Мемлекеттік ықпал етуге жататын, қоғамдық қатынастардың мейлінше маңызды қырларын реттейтін мол заң қоры жинақталды. Дегенмен, бұл ұлттық заңдар жүйесі түбегейлі қалыптасып болды деген сөз емес. Мұндай жағдайдың болмайтындығы анық. Бірақ ұлттық заңдардың басты параметрлері айқындалды, мемлекеттің өз қызметін атқаруына толық заңнамалық сүйеніші бар деуге болады.

Осы орайда мына бір анықты айту қажет. Конституция қазақ елінің жаңа өмірге нық басуының орталық қозғалысы бола білді. Ол еліміздің мақсат-мұратын айшықтап, алға өрлеудің айқын жолын ұсынған әрі бекіткен басты құқықтық құжат – еліміздің ережелік Бәйтерегі. Бәйтеректен бастау алған мемлекеттің басқа да заңнамалық нормалары тиісінше даму жолын нығайта түсті, осылайша құрылымы күрделі организмнің ел мүддесіне тиімді қозғалысы ұйымдастырылды.

1. Котов А.К. Конституционное становление Казахстана как нового независимого государства / Научные труды «Әділет». - Алматы, 1997.

2. Новые законы Республики Казахстан. Алматы, 1992, 31 б.

3. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме. Жеті жарғы. - Алматы, 1999ж., 22 б.

4. Хақ пен халық. Қазақстан Республикасы Конституциясының қабылданғанына он бес жыл толуына орай / Н.К. Қалиев, С.Ш. Мұсатаев, А.Н. Нүкенов, Н.Б. Сейдин. Астана: «Қазақ интернеті» ҚБ, 2010 ж. – 336 б.