Сборник материалов международного научного форума «филологическая наука в ХХІ веке: проблемы и перспективы»
жүктеу/скачать 2.33 Mb. Pdf көрінісі
|
| Әмір Жалбағай
Қытай Халық Республикасы, профессор Толқын Рамазан Қытай Халық Республикасы ЖЫР ДҮЛДІЛІ Ли Байдың аты аталса, «жыр дүлділі», «шарап жыры», «романтик», «айбын-ды» анықтауыштары- ның оқырмандар ойына оралары айдан анық. Ал нағыз Ли Бай біздің межемізден қаншалықты қа- шықта? Дәстүрлі баяндауларда Ли Бай ашық, жайдары, реал ортадан аттап өтіп, еркін самғаған ақын. Төрелер мен тоғышарлардың қақпақылы мен келекесі оның бейнесіне көлеңке түсіре алған жоқ, қайта жыр дүлдүлінің таңғажайып өміріне онан әрмен тылсымдық реңк берді. Ли Байдың туған жері туралы зерттеулер жүргізген қаламгерлердің тұспалдары ежелден бір жерге тоғысып, нақты тиянақ таппаған еді. Солардың ішінде өкілдік сипаттысы екеу. Оның бірі – Сычуан өлкесіндегі Жяңиұ қаласы, енді бірі – Орта Азиядағы Суяп қаласы. Қазір қаламгерлер түгел дерлік Ли Байдың туған жері Суяп қаласы, бұл қала қазір Қытай шекарасының ішінде емес, Қырғызстан Республикасының астанасы – Бішкектің шығысындағы Тоқмақ қаласының маңында, қазір сол жерде Суяп қаласының көне жұрты бар деген ортақ тоқтамға келді. Ли Бай 701 жылы осы Суяп қаласында түрік отбасында дүниеге келеді. Әкесі мен шешесі ұлына Тайбай деп, ал Тайбайдан кейін туылған қызына Толғанай деп ат қояды. Тайбайдың түрікше ат екендігі әркімге аян. Ежелгі түріктерде баласы есейіп, ержеткенде «малды, бай болсын» деп тілеу тілеп, малдың жас тұқымын атайтын атауының соңына «бай» қосымшасын қосып ат қою дәстүрі болған. Ал балаға ат қоюдағы осы салт қазақтарда қазірге дейін сақталған, айтар болсақ, ұл балаларға Тайбай, Құнанбай, Дөненбай, Ботабай, Тайлақбай, Қозыбай, ал қыз балаларға Толғанай, Айтолқын, Әйгерім, Айсұлу, Күншуақ, Күнсұлу, Шолпан деп аспан шырақта- рына балап ат қою жиі кездеседі. Бәлкім, сол кездегі қазақтардың наным-сенім Һәм эстетикалық талғамына қатысты болса керек. Суяп қаласы тарихта Батыс түрік қағанатының (603-704 жылдар) астанасы және қағанның қысқы ордасы болғанын тарихтан білеміз. Кейіннен Батыс түрік қағанаты құлап, түркеш қағанаты құрылғанда (704-756 жылдар) қағанаттың батыс астанасы болған. 706 жылы шілде айында Тайбайдың әке-шешесі бала-шағасын ертіп, Суяп қаласынан аттанып, Жяухы қалашығына келіп сауда жасайды. Шілденің шыжыған ыстығына шыдамаған Тайбайдың үй іші ауа райы салқындау тәңір таудың (Тянь-Шаньның) терістігіндегі Лұнтай қалашығына келіп, бір мезгіл аялдап, сауда-саттық ісімен айналысады. Кейбір зерттеушілер қазіргі Үрімжі қаласының түстігіндегі Ұланбай көлінің маңындағы көне тамдар қирандысын осы Лұнтай қалашығының көне орны (жұрты) деп атап жүр. Ал хан патшалығы дәуіріндегі жазбаларда сипаталатын Лұнтай қалашығы тәңір таудың түсті- гіндегі қазіргі Бұгұр ауданы деседі. Салқын түсе Тайбайдың үй іші шығысты бетке алып, Тянь-Шаньды бойлап, Гансу өңіріне өтіп, Лұңши (қазіргі Тян Шұй қаласының маңы) қаласына келіп аялдайды. Тайбайдың әкесі жол-жөнекей сауда жасап, пұл табуды да ұмытпайды. Белгілі бір мезгілден кейін Тайбайдың әкесі жанұясын, бала- шағасын бастап Лұң-шиден Сычуан өлкесінің Чаң Миң (қазіргі Жяң Иұ) ауданындағы Чиңлян ауылына келіп қоныстанады. Тайбайдың үй іші Таң патшалығының территориясына кіріп қоныстанған кезде, Тайбай бес жаста болатын, яғни түрікше тілі толық шығып болған кез. Тайбайлар келіп қоныстанған елдің тілі де, ділі де бөлек жат ел еді. Таң импе-риясының мемлекет тілі – хан (қытай) тілі. Патшалықтың қолданған жазуы – хан ұлтының ұзақ тарих бойында қалып- тасқан жазуы. Осыны байқаған әкесі алдымен Тайбайды және кейіннен жасы толған кезде қызы Толғанайды хан тілі мен жазуын үйрену үшін мектепке береді. Тайбайдың өзіне жүгінсек: «Бес жасымда қытай жазуының «әліпбиін» үйреніп, жаттадым, он жасымда данышпан, ғұлама ғалым, абыздардың аттарын естідім, он бес жасымда таңғажайып кітап- тарды көре бастадым», – дейді. Он жасында Қытай тарихында өткен ғұлама ғалымдар, данышпан-даналардың атын ести бастайды. Он бес жасында Кұңзы өкілдік еткен тағлымшылдардың классикалық шығармаларын, ерте заманғы қытай әдебиет тарихын, басқа да данышпан даналардың кітаптарын оқып көргендігін үйрене бас- тағандығын ауызға алады. 65 Тайбай он бес жасқа толғанда, әкесі оны сайыс шеберін жалдап, Хан ұлтының сайыс өнері қылышкерлік пен жұдырықкерлікті үйретеді. Үйрене келе, өнері үстем сайыскер болады. Тайбай жігіт жасына жетіп, жалғыз өзі жат жұртты аралаған кезде, тап берген ұры-қары, бұлаңшыларды ұрып жығып, жер қаптырған кездері де болған. Бұдан сырт, Тайбай құралайды көзден ататын мерген болған. Бәлкім бұл өнерді әкесі үйреткен болса керек. Өйткені көшпенділер балаларды кішкен- тайынан садақпен тышқан, құс атуға жаттықтыратын. Бұл бәлкім сол бір жаугершілік заманның қажетінен әдетке айналған болса керек. Осылайша Тайбай қаламды да, қаруды да қатар игереді. Тайбайдың үй іші бай, мәдениетті отбасы болып есептеледі. Тайбай да ержете келе әкесінің сауда істеріне араласа бастайды. Аңсау мен сағыныштың аңсары болар, Тайбай туған жерін көріп қайтуға бекінеді. Әке-шешесі қолдап, жібек, торғын-торқа сияқты әртүрлі қолөнер бұйымдарын дайындайды. Тайбай сауда жасау сылтауымен қасына нағашы ағасы Лижұң мен малайы Дансаны ертіп, 719 жылы көктемде қылышын тағынып, садағын асынып, Чиңлян ауылынан Батыс терістікті бетке алып, жолға шығады. Тәңір тауға жетеді. Тайбай Тәңір таудың Орта Азиядағы бір сілемінің бөктеріндегі Суяп қаласында дүниеге келгенін жоғарыда айттық. Тәңір тау ата-бабасының жаз жайлауы, қыс қыстауы, жер жаннаты, кіндік қаны тамған жері, сол үшін оның жүрегіне Тәңір тауға деген махаббат осы бір балғын шағында-ақ терең ұялаған. Осы сапарында Тайбай тәңір тау өңірін, ел ішін бір жаз аралайды. Тәңір таудың жазғы табиғаты, көркем көрінісі туған жеріне деген құштарлығын оятады. Тәңір таудан көтерілген жарық ай ақынның сезім әлемін тебірентіп, туған жерге деген сүйспеншілік отын онан әрі маздата түседі. Шабыты шарық ұрып, тәңір тауға арнап өлең жазады. Күзде тәңір таудың Терістік етегіндегі Лұнтай қалашығына (қазіргі Ұланбайдағы көнеқорған қирандысы осы Лұнтай қалашығы деседі) келіп аялдайды. Лұнтайда қысқада кегі, ұзында өші бар адамдарға (бәлкім Тайбайдың әкесіне өш біреулер болса керек) кез болып, қылыш суырысады. Қапелімде қарсылас жақтың улы қылышының жүзі Тайбайдың денесіне тиеді. Серіктері оны Тиңжоу қаласына жеткізеді. Дәрігер Жәң Дайжаудың ем-домының арқасында ол аман қалады. Тайбай «Тиңжоу («Бейтің-беспалық» деп те аталады. Көне жұрты Жемсары ауданының маңында) қаласында тұрғанда көрген-білгендерім» атты естелігінде: «Тиңжоудың тарихы ұзақ, жері құнарлы, суы мол, шөбі шүйгін, өте ертеде кәсилердің мемлекет орталығы болып, Кимман қаласы деп аталған. Батыс түрік қағанаты дәуірінде Фұту қаласы деп аталған қорғанның биіктігі үш-төрт саржан шамасында, айналасы бес шақырымнан асады. Қорғанның іші-сыртында бірнеше он мың тұрғын бар, қорғанның ішінде Таң патшалығының әкімдік мекемесі орналасқан, мыңнан астам шерік тұрады. Қорғанның Батысында үлкен будда ғибадатханасы бар, құрылысы әсем, бірнеше жүз будда сағма- ларының шуылдап сиынып отырғанын көресің» деп жазады. Тайбай Тиңжоуда әкесінің саудагер досы Уаң Иұануаймен кездеседі. Уаң Иұнуай қуана қарсы алады. Тайбайды қорғанның түстігіндегі Даужау ғибадатханасына апарады. Даужау – Қытайдағы діни ағымдардың бірі. Тайбай даужау дінінің мүриті. Ғибадатханаға барып, мінәжат қылуы табиғи заңдылық. Уаң Иұәнуай ғибадатханада дарбыз, қауын, жүзім және басқа тағамдарды әкеп, Тайбаймен бірге күзгі қыркүйек айындағы балкүлше мерекесін тойлайды. Тайбай көпшіліктің көңілін көтеру үшін «бекініс және асқар таудағы ай» атты мына өлеңін жазады: жүктеу/скачать 2.33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|