Азаматтардың өзіндік қосалқы шаруашылықтарында ауыл шаруашылығы өнімін өндіруді молайту жөнінде қандай шаралар бар?

Колхозшылардың, жұмысшылар мен қызметшілердің көптеп өсіретін мал төлі мен құс балапанына деген қажеттері толық көлемде қанағаттандырылуы тиіс. Сонымен қатар азаматтардын өзіндік қосалқы шаруашылықтарында үй қоянын өсіруді одан әрі дамытуына керекті жәрдемдер берілуі қажет. Ол үшін Қазақ ССР Мемлекеттік агроөнеркәсіп комитеті мен облыстық атқару комитеттері колхоздарда, совхоздарда және басқа ауыл шаруашылық кәсіпорындарында асыл тұқымды үй қояндары жеткілікті мөлшерде өсіріліп, оның көпшілікке таралуына көмектеседі.

Әрбір колхоз бен совхозда, басқа да ауыл шаруашылық кәсіпорындарында жинақталған тәжірибені басшылыққа ала отырып, өзіндік- қосалқы шаруашылықты, ұжымдық бау-бақша мен бақшаны жүргізу жөнінде халыққа қызмет көрсету үшін топтар құрылады.
Азаматтарға қосалқы шаруашылықты дамытуы үшін қандай жеңілдіктер бар?
Өзіндік қосалқы шаруашылықтарында ірі қара, қой мен ешкі ұстайтын, қоғамдық өндіріске адал ниетпен қатысып жүрген колхозшыларға, жұмысшыларға, қызметшілер мен басқа да азаматтарға және зейнеткерлерге шабындық пен мал жаятын учаскелер мүмкіндігінше ұзақ мерзімге беріледі. Бүл максаттар үшін колхоздар меп совхоздардың ауыл шаруашылық пайдалы жерлері, мемлекеттік және орман өсірілген жер қорының, сондай-ақ өнеркәсіп, транспорт және ауыл шаруашылығына жатпайтын өзге де кәсіпорындары мен мекемелердің жерлері белгіленген тәртіп бойынша пайдаланылады. Колхоздар, совхоздар және басқа кәсіпорындар мен мекемелер осы жерлердің өнімділігін арттыруда азаматтарға жәрдемдесіп отыруға тиіс.
Өзіндік қосалқы шаруашылықтарды дамытуда Тұтыну

кооперациясы ұйымдарының міндеттері қандай?
Қазақ ССР Тұтыну кооперациясы одағы мен оның облыстық тұтынушылар басқармасы азаматтардың өзіндік қосалқы шаруашылықтарында мал шаруашылығы мен егін өнімдерін, Тұтыну кооперациясы мекемелерінің келісіміне сәйкес, сатып алу жөніндегі қызметін одан әрі қамтамасыз етуге міндетті, ауыл шаруашылық өнімін сатып алуға азаматтармен шарттар жасасу жөніндегі жұмысты анағұрлым белсенді түрде жүргізіп, сатып алынған кооперациялық сауда жасауды айтарлықтай кеңейтуге тиіс.

Тұтыну кооперациясының қабылдау-дайындау бекеттерінің материалдық-техникалық базасын нығайту, дайындалатын ауыл шаруашылық өнімін өңдеп және сақтайтын кәсіпорындарды салу, қайта құру және кеңейту, оларды қажетті жабдықтармен, ыдыспен және басқа құралдармен қамтамасыз ету шараларын жүзеге асыруы кереқ Колхозшылардың, жұмысшылардың, қызметшілер мен басқа да азаматтардың өзіндік қосалқы шаруашылықтарынан мал мен құс, үй қояндарын, ет пен ет өнімдерін сатып алу жөнінде Тұтыну кооперациясының ұйымдарына тапсырмалар берілуі тиіс.

Осы тұрғыда СССР Конституциясында жазылған және басқа заңды актілерде тиянақтанылған азаматтардың құқықтары мен міндеттері бір-біріне байланысты. Конституциядағы заңдарды, қоғамдық тұрмыс ережелерін сақтау жөніндегі қойылатын жалпы талапта (59 бап), азаматтардың өзіндік қосалқы шаруашылығын жүргізу құқығын корғау мен оны бұзғаны үшін жауапкершілікке тарту анық көрсетілген.

Сонымен бірге азаматтардың өзіндік қосалқы шаруашылығын жүргізу құқығы СССР Конституциясында дербес көрсетілген (13-бабының 2 бөлімі) құқық болғанымен, бұл құқықты жүзеге асыру үшін сол Констнтуцияда және басқа мемлекет қабылдаған заңды актілерде көрсетілген құқықтарын (еңбек ету, демалыс, денсаулық сақтау, материалдық қамсыздану, тұрғын үй, өзіндік меншік, жер телiмiн пайдалану) пайдал нады. Сондықтан осы аталған құқықтарды қорғаудың қажет екенін, оны бұзғаны үшін заң жүзінде жауап беретіні сөзсіз.

Қорыта айтқанда, азаматтардың өзіндік қосалқы шаруашылығын жүргізу құқығын корғау дегеніміз – азаматтардың заңда көрсетілген құқықтың бұлжытпай орындалуына тиісті жағдайлар мен ықпал жасап отырды.

Мысалы, Қазақ, ССР Констптуциясының 37-бабында «Азаматтардың құқықтары мен бостандыктарды пайдалануы қоғам мен мемлекеттің мүддесіне, басқа азаматтардың құқықтарына нұқсан келтірмеуге тиіс» дейді. Осы Конституциясының 55-бабында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау – барлық мемлекеттік органдардың, қоғамдық ұйымдар мсн лауазымды адамдардың міндеті; азаматтар мүлкіне қол сұғушылықтан сот арқылы қорғауға құқықты.

Ал 56-бабында лауазымды адамдардың заңды бұзып, өкілеттігін асыра пайдаланған. азаматтардың құқығына нұқсан келтірілген әрекеттері туралы заңда көрсетілген тәртіп бойынша сотқа шағым беруге болады деп көрсетеді.

Қазақ ССР Конституциясының 57-бабы барлық азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуын азаматтардың өз міндеттерін атқаруынан бөлiп қарауға болмайтынын, Қазақ ССР-інің азаматы, СССР Констнтуциясы, Қазақ ССР Конституциясы мен заңдарын сақтауға, қоғамдық тұрмыс ережелерін құрметтеуге, азамат деген мәртебелі атақты лайықты алып жүруге міндеттейді.

Азаматтардың құқықтарын қорғау мемлекеттік бақылау жасайтын министрліктердің, мемлекеттік комитеттер мен ведомстволардың халық депутаттары Кеңестерінің, олардың атқарушы және билік жасаушы органдары, мемлекеттік, кооперативтік қоғамдық кәсіпорындары ұйымдары, мекемелері, халықтық, бақылау комитеттерінің, СССР прокуратурасының органдары арқылы жүзеге асырылып отырылады. Бұл жөнінде де тиісті нормалар бар.

Жалпы азаматтардың құқықтары, соның ішінде жер пайдалану құқығы да заң нормаларымен бақылау жүргізу және заңды бұзған адамдарды жауапқа тарту арқылы қорғалып отырылады.

Жер пайдаланушы азаматтардың арасында туған жер даулары, заңда көрсетілген тәртіппен қаралады. Мұндай даулар жорамалдаудан, түсіпбеушіліктен, кейде құқықты бұзудан да тууы мүмкін.

Жер пайдаланушы азаматтардың жер құқығының өзгертілуі, қысқартылуы, бұзылуына байланысты заңда көрсетілген мүлік құқықтарын қорғайтын жағдайллр тууы мүмкін.

Енді осы жоғарыда аталған өзіндік қосалқы шаруа шылық жүргізу құқығып қорғауға байланысты мәселелерге жекелей тоқталамыз.
10. ЖЕР ДАУЛАРЫН ШЕШУ ТУРАЛЫ
Жер дауларын шешетін мемлекеттік басқару органдары қандай?
Колхоздар, совхоздар, басқа да мемлекеттік, кооперативтік, қоғамдық кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер мен азаматтар арасындағы жер дауларын Қазақ ССР заңдарында белгіленген тәртіппен, Қазақ ССР Министрлер Кеңесі, халық депутаттарының облыстық, аудандық, қалалық, поселкелік, ауыллық, ауылдық Кеңестерінің атқару комитеттері шешеді (Қазақ ССР-інің Жер кодексінің 207-бабы).
Азаматтар арасындағы жер дауларын кімдер шешеді?
Қазақ ССР-інің Жер кодексінің 208-бабына сәйкес жұмысшы поселке шеңберіндегі жерді пайдаланушылардың арасындағы дауды – халық депутаттарының қалалық, поселкелік Кеңестерінің атқару комитеттері, ал жергілікті Кеңес аумағындағы азаматтар арасындағы дауды – халық депутаттарының ауыллық, ауылдық Кеңестерінің атқару комитеттері шешеді. Бірақ қалалардың, жұмысшы поселке жерлеріндегі және ауылдық елді мекендегі халық депутаттарының селолық, ауылдық Кеңестерінің атқару комитеттері кесіп берген жер телімдеріндегі жеке үйлерді бірге иемденушілердің арасындағы ортақ жер учаскелсрін пайдалану дауын сот қарайды.

Колхоз отбасының (ауласының) мүшелері, көрші колхозшы отбасылары (аулалары), колхозшы отбасы (ауласы мен колхоздан үй іргесіндегі учаскелік жер алып пайдаланушылар арасында туған даулар сотта қаралмайды. Мұндай дауларды тиісті колхоздың басқармасы шешеді. Ал дауды колхоз басқармасымен келіспеген құнде колхозшылардың жалпы жиналысы шешеді.

Совхоздардан басқа үй іргесіндегі учаскелері бар шаруашылықтарды жерді алып пайдаланушылар арасындағы жер даулары да совхоз дирекциясында қаралады.

Егер колхоздың, совхоздың және басқа ауыл шаруашылық кәсіпорындарының, ұйымдарының, мекемелерінің, жері халық депутаттарының қалалық немесе посслкелік Кеңестерінің қарауына берілсе, жер даулары жоғарыда аталған Қазақ ССР Жер кодексінің 208-бабында көрсетілген тәртіппен шешіледі.

Бұрынғы колхоз совхозға айналған ретте, бұрынғы колхоз отбасысы (ауласы) мен совхоз немесе басқа кәсіпорын, ұйым мен мекеме арасындағы жер дауы, Қазақ ССР Жер кодексінің 93-бабына сәйкес әкімшілік жолымен шешіледі.

Колхоздарда, совхоздарда және басқа шаруашылық аумағында тұратын, бұрын осы шаруашылықтарда жұмыс істеп мүгедектігіне, жасы жетіп зейнетке шығуына байланысты, себепті жағдайлармен басқа жұмысқа ауысқандар мен оқуға түскендердің жерді пайдалану туралы даулары әкімшілік жолмен Қазақ ССР-інің Жер кодексінің 87, 92, 93, 97-баптары негізінде шешіледі.

Жоғарыда қаралған Қазақ ССР-інің Жер кодексінің 217-бабында сотта қаралатын жер дауларынан басқа, сотта тағы мынадай істер қаралады:

а) халық депутаттары жергілікті Кеңестерінің үй-жай шаруашылық бөлімдерінің, азаматтарға немесе жеке үй салушылардың ұжымынат үй салу үшін жерді мерзімсіз беру туралы шартты бұзу жайлы талабы;

б) азаматтардың басқа азаматтарға, колхоздарға, совхоздарға, кәсіпорындарға, ұйымдарға және мекемелерге, соның ішінде жерді екінші рет пайдалануға бергендерге де осы түрдегі жерді пайдалану құқығына келтіретін кедергілерді жою туралы талаптары;

в) бау-бақша серіктестігінің (кооперативінің) қайтыс болға мүшесі орнына отбасы мүшелерінің бірін бау-бақша серіктестігіне (кооперативіне) мүшелікке алудан бас тартқан болса, бау-бақша телiмiн пайдалану құқығын сақтау туралы талабы.

Барлық жердің пайдаланылуына және қорғалуына мемлекеттік бақылау жасауды, халық депутаттарының Кеңестері, олардың атқарушы және билік жасаушы органдары, сондай-ақ оған арнаулы өкілдігі бар мемлекеттік органдар СССР заңында көрсетілген тәртіппен жүзеге асырылады. Осы аты аталған Кеңестердің және оның органдарының жерді қорғау және жер телімдерін берілген мақсаттарға сәйкес пайдалану мәселелері жөніндегі нұсқаулары барлық жер пайдаланушыларға (колхоздарға, совхоздарға және басқаларға, азаматтарға) міндетті болып табылады.

Кәсіподақтар, жастар ұйымдары, табиғат қорғау қоғамдары, ғылыми қоғамдар мен басқа да қоғамдық ұйымдар, сондай-ақ азаматтар жерді тиімді пайдалану және қорғау жөніндегі шараларды жүзеге асыруда мемлекеттік органдарға көмектесіп отырады.

Мемлекеттік және қоғамдық бақылау органдары азаматтардың жерді қорғауын және тиімді пайдалануын бақылап, жерге қатынасты мәселелерде қоғамдық тәртіп пен заңдылықты іске асырып отырады. Осының өзі азаматтардың жер туралы құқықтарының қорғалуын және міндеттерінің бұлжытпай орындалуына септігін тигізеді.

Мысалы, жерді пайдаланушылар берілген жер учаскесін қатарынан екі жыл бойы игермесе немесе учаскені берілген мақсатқа сәйкес пайдаланбаса, сондай-ақ ауыл шаруашылығында, өндірісте және басқа қажеттерге жерді пайдалану осы жердің немесе шектес жер учаскслерінің құнарын нашарлататын болса тиісті органдарға ол жерлерді алу жөнінде ұсыныс жасай алады.

Жерді пайдалану және қорғау жөніндегі мемлекеттік инспектор жер заңы бұзылғанын анықтаса, ол туралы акты жасайды. Оны халық дспутаттарының аудандық, қалалық Кеңестері атқару комитеттерінің жанындағы әкімшілік комиссияларына, жер заңын бұзған адамдарды әкімшілік жауапқа тарту үшін жібереді. Егер жер заңы өрескел бұзылмаса, бұзушыға жіберілген кемшіліктерді белгілі формада жоюды міндеттейді.

Азаматтар жерді өз бетімен пайдаланса, айырбастаса, сатса және олардың жер мемлекеттік меншік екенін бұзатын әрекеттері анықталса, мемлекеттік инспектор заң бұзушыны жауапқа тарту үшін материалды 10 күн ішінде тергеу органына жібереді (егер ол қылмысты жауапқа тартылатын болса).

Мемлекеттік жерді қорғау және бақылау органдары жүріп жатқан агротехникалық және орман-мелиорациялық жұмыстарды тоқтата алады. Жол салу, гидротехникалық және басқа құрылыстардың түрлері, пайдалы кенді қазу, зерттеу және басқа жұмыстарды одан әрі жүргізе беру жерді эрозияға, сортаңдануына, балшықтануына және басқа да жердің құнарлығын нашарлататын процестерге, сондай-ақ жер қыртысының құнарлы қабатына зиян келтіретін болса, тиісті органдарға оларды тоқтату жөнінде ұсыныс жасайды, кәсіпорындарға, ұйымдарға және мекемелерге жерді дұрыс пай-далану және қорғау жөнінде ұсыныстар жасайды.
Жерді пайдалану және қорғауға қоғамдық бақылау жасайтын органдардың міндеттері қандай?
Жерді пайдалану және қорғауға қоғамдық бакылау жасайтын органдардың (кәсіподақтары, жастар ұйымдары, табиғат қорғау қоғамдары, ғылыми қоғамдар мен басқа да қоғамдық ұйымдар) құқықтары мен міндеттері СССР Ауыл шаруашылығы министрлігінің 1970 жылғы 4 қыркүйекте бекіткен «Жерді пайдалану және қорғау жөніндегі қоғамдық нұсқаушылар туралы Ереже»²⁰⁶ белгіленген.

Олардың құқықтары мен міндеттері жерді пайдалану және қорғауға мемлекеттік бақылау жасайтын органдардың құқықтары мен міндеттеріне ұқсайды. Бірақ жоғарыда көрсетілген мемлекеттік бақылау органдарының ұсыныстары мен атқаратын қызметтерін орындау үшін өз жарғылары мен материалдарын жерге орналастыру қызметінің лауазымды адамына тапсырады.

жерді жақсарту және топырақты жел, су эрозиясынан, сондай-ақ топырақтың құнарлылығын нашарлататын басқа да процестерден қорғау жөніндегі міндетті шараларды орындамау, уақытша пайдаланған жерді мерзімінде қайтарып бермеу немесе жерді тиісті мақсатқа арнап пайдалану үшін құту жөніндегі міндеттерді орындамау, жерді пайдалану шекарасының межелік белгілерін жою, жер телімдерін берілген мақсаттарға сәйкес дұрыс пайдаланбау-бақша, шаруашылық жеріне орналастырудың бекітілген жобасынан ауытқу;

топырақ қабатынын құнарлылығын сақтау жөніндегі міндетті орындамау, арамшөптерді жою шараларын қолданбау-бақша, жерлерді өз бетімен бір категориядан екінші категорияға көшіру, жерді пайдаланбай қалдыру, өз бетімен пішен шабу, жерге (жыртылатын, шөп шабатын. мал жайылатын жерлерге және басқа учаскелерге) заңсыз билік жасау, өнеркәсіп өндірісі және ғылыми эксперименттер қалдықтарымен адамдардың денсаулығы мен өміріне және малға қауіп келтіретіндей етіп жерді уландыру.

ССР Одағының және Қазақ ССР-інің заңдарында жер заңын бұзудың басқа түрлері үшін де жауаптылық шарасы белгіленуі мүмкін.

Бұл жөнінде Қазақ ССР-інің Жер кодексінің 222-бабында былай деп көрсетілген: «ССР Одағының және Қазақ ССР-інің зандарында белгіленген ретте жерді пайдалану ережелерін үнемі бұзуға жол беретін адамдардан дұрыс пайдаланылмай отырған жер телімдері кайтарылып алынуы мүмкін. Жерді пайдалану ережелерін үнемі бұзғаны үшін телiмiн қайтып алу, жер телiмiн берген органның қаулысы (шешімі) бойынша жүргізіледі».

Азаматтардың пайдалануындағы жерді алу, Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Төралқаының 1962 жылғы 13 сәуірдегі, «Арамшөптермен құресті құшейту туралы»²⁰⁷ жарлығында, Қазақстан КП Орталық Комитеті мен Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің 1964 жылғы 2 желтоқсандағы «Қазақ ССР колхозшыларының, жұмысшыларының, кызметшілерінің және басқа азаматтарының үй іргесіндегі пайдаланатын жеріне орынсыз шек қоюды жою туралы»²⁰⁸ қаулысында да көрсетілген. Аталған жарлық бойынша арамшөппен құресу міндеті әкімшілік шаралары қолданғанға қарамастан орындалмаса, орындамаған адамның жерді пайдалану құқығы халық депутаттарының аудандық, қалалық Кеңестері атқару комитеттерінің қаулысымен шектелуі мүмкін.

1964 жылғы 2 желтоқсандағы қаулы бойынша қоғамға пайдалы еңбекпеп шұғылданбайтын еңбекке жарамды азаматтар үй іргесіндегі жер телiмiн пайдалану құқығынан халық депутаттарының аудандық Советтері атқару комитеттерінің шешімі бойынша айырылады. Жерді пайдалану құқығынан айыратын жағдайлар жерді пайдаланушыны өнімді жинап алу құқығынан айырмайды және оны жердің сапасын сақтауға міндеттейді (Қазақ ССР-інің, Жер кодексінің 48-бабы).