Семинардың бағдарламасы тақырыбы: «Педагог-психологтың ата-аналармен жұмысты тиімді ұйымдастыру бағытындағы іс-әрекеті»

1. 
   Семинарға қатысушыларды тіркеу (Тіркеу кезінде қатысушыларға 4 түсті: қызыл, сары, көк, жасыл бағдарламалар ұсынылады. Олар осы бағдарламалардың ішінен қалауы бойынша біреуін таңдап алады. Содан кейін олар сондай түсті шар тұрған үстелге отыруға тиіс. Осылайша қатысушылар өздігімен 4 топқа бөлініп отырады. Бұлай отырғызу практикалық бөлімдегі топтық ойындар ойнатуға өте ыңғайлы).
   
2. 
   Семинардың ашылуы
   
3. 
   «Мектеп өмірі» слайд-шоу
   
4. 
   «Мектептің оқу-тәрбие үрдісімен таныстыру»
   
5. 
   Сәлемдесу «Жүректен-жүрекке – жалынды сәлем!»
   

Жүргізуші: «Құрметті қатысушылар. Әлемде сәлемдесудің көптеген түрі бар екендігін білесіздер. Сәлемдесу қарапайым бас изеуден бастап, хал-жағдайды сұрасуға дейін күрделенуі мүмкін. Бүгін мен сіздерді сәлемдесудің мына бір жаңа түрімен таныстырғым келіп отыр. Олай болса, біздің сәлемдесу шеңберіне қош келдіңіздер! Қазір әр қайсыларыңыз қолдарыңызды созып, ортада тұрған ыдыстан кішкентай шырақ шамдарды және ұсынылып тұрған қағаздардың біреуін таңдап алыңыздар». Қатысушылар ортада тұрған шырақ шамдарды және ұсынылып тұрғанның ішінен бір-бір қағаздан алады.

«Қағаздарыңызды ашыңыздар. Байқасаңыздар, қағаздарда сөздер жазылған. Ендеше қазір барлығымыз, кезектесе отырып, ортадағы шырақ шамнан от алып, қағаздағы сөдерді мұқият және нық оқимыз. Қандай интонациямен оқимыз десеңіздер өз еріктеріңізде».

Қағаздарда жазылатын сөздер үлгісі:

6. 
   Теориялық бөлім: «Педагог-психологтың ата – аналармен жұмысты тиімді ұйымдастыру бағытындағы іс – әрекеті»
   

Отбасы мен неке туралы ерте уақыттан біздің күндерге дейін көптеген зерттеулер жүргізілген. Антикалық ойшылдардың өзі Платон мен Аристотель жұбайылық және отбасы туралы өз көзқарастарын қалыптастырған, өз уақыттарындағы отбасы типтерін сынға алып, оның жаңалану проекттерін ұсынған болатын.

Ғылым қоғам дамуындағы отбасылық қарым-қатынас сипаты туралы көлемді және сенімді ақпарат береді. Отбасының өзгеруі промискуитеттан (ретсіз жыныстық қатынастар), топтық некелесуден, матриархат пен патриархаттан моногамиға дейін дамыды. Отбасы қоғамның даму сатысымен көтерілуіне қарай, төменгі формадан жоғарыға қарай өтті.

Қоғам дамуының тарихындағы отбасылық қарым-қатынас өзгерісін зерттеуге «Ана құқығы» кітабының (1861) авторы швейцарлық тарихшы И.Я. Баховен, және шотландық заңгер, «Алғашқы неке» (1865) зерттеу жұмысының авторы Дж. Ф. Мак-Леннан зор үлестерін тигізді.

Қоғамның дамуының ерте сатыларында ретсіз жыныстық қатынастар тән болатын. Рудың пайда болуымен топтық неке дүниеге келді, ол осы қатынастарды реттеп отырды. Әйелдер мен еркектер тобы қатар тұрып «коммуналдық некеде» тұратын - әр бір еркек өзін кез келген әйелдің күйеуімін деп есептейтін. Біртіндеп әйел ерекше орынға ие болатын топтық отбасылар қалыптаса бастады. Гетеризм (гинекократия) - әйелдің қоғамдағы жоғары орынына негізделген қатынастар арқылы – барлық елдер жекеленген неке мен отбасы бағытына өтті. Балалар ер жеткенше әйелдер тобында болып, кейін өскеннен кейін бірақ еркектер тобына ауысатын болған. Алдымен эндогамия - яғни ру арасындағы еркін қатынастар үстем болды, содан кейін әлеуметтік «табу» пайда болуының нәтижесінде, экзогамия (гректің «екзо» - сырт және «гамос» - неке) – «ішкі» рулардың ішінде некенің болмауы және басқа қауымдастрықтардың мүшелерімен некеге отыру қажеттілігі пайда болды. Табу инцестін (қанның араласуына тиым) Э.Вестермарк зерттеген болатын. Ол осы әлеуметтік норманың отбасын күшейтетінің дәлелдеді. Қандастық отбасы пайда болды: некеленген топтар ұрпақтарға бөлінді, ата-аналар мен балалар арасындағы жыныстық қатынастар шектетілді.

Кейін пуналуалды отбасы – әйелдерімен бірге ағаларды, немесе күйеулерімен бірге топталған әпкелерді қамтитын топтық неке қалыптасты. Мұндай отбасында әпкелермен және ағалармен жыныстық қатынасқа түсуге тиым салынды. Туыстық шеше жағынан ғана анықталатын, әкелік жақтан белгісіз болатын. Осындай отбасыларды Л.Морган Солтүстік Американың үндістік тайпаларынан бақылады.

Кейін полигамды неке қалыптасты: көп рет үйлену, көп рет тұрмысқа шығу. Жабайылар жаңа туған қыздарды өлтіретін, осыдан тайпаларда ер адамдар көп болып, әйелдердің бірнеше күйеулері болатын. Бұл жағдайда, әке жақтан туыстықты анықтай алмағандықтан, ана құқығы қалыптасты (балаға деген құқық анада ғана болатын).

Көп рет үйлену соғыс кезінде көп еркектердің жоғалуынан туындады. Ер адамдар аз болды да, олардың бірнеше әйелдері болды.

Отбасындағы жетекші рөл әйелден (матриархат) еркекке ауысты (патриархат). Негізінде патриархат мұрагерлік құқықпен, яғни күйеулік емес, әкелік билікпен байланысты болған. Әйелдің тапсырмасы әкенің мұрагерлерін, яғни балаларды тууға келіп тірелген. Одан некеге адалдық талап етілген, өйткені аналық әкелікке қарағанда анық.

Ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас барлық тарихи кезеңде өзгеріп отырған. Балаға деген қарым-қатынастың келесідей 6 стилі көрсетіледі.

• 
  Инфантицидті – балаларды өлтіру, зорлау (ерте уақыттан біздің эрамыздың IV ғасырына дейін).
  
• 
  Тастанды – баланы асыраушыға, басқа отбасыларға, монастырларға және т.б. береді (IV–XVII ғғ.).
  
• 
  Амбивалентті – балалардың отбасының толыққанды мүшесі ретінде саналмайды, оларға өздігімен әрекет жасауға, жекеленуге тиым салынады, «мысал мен ұқсастыққа» қарай «сомдайды», қарсылық көрсеткен жағдайда қатаң жазалайды (XIV–XVII ғғ.).
  
• 
  Жабысып қалған – бала ата-анасына жақын болады, оның әрекеті және ішкі жан-дүниесі қатаң қадағаланады (XVIII ғ.).
  
• 
  Әлеуметтейтін – ата-ана бар күш-жігері баланы өзіндік өмірге бейімдеуге, оның мінезін қалыптастыруға жұмсалады; бала олар үшін – оқыту мен тәрбиелеу обьектісі (XIX – XX ғ. басы).
  
• 
  Көмектесетін – ата-аналар баланың бейіміділігі мен қабілетін ескере отырып, жеке дамуын қаматамасыз етуге, эмоционалды қарым-қатынас орнатуға тырысады. (XX ғ. ортасы – қазіргі уақыт).
  

Бірнеше жыл бұрын психологтар өзінің отбасылық өміріне қанағаттанатын, некедегі ерлер мен әйелдердің бір тобына сауалнама жүргізді. Көп сұрақтардың ішінде мынадай сұрақтар болған еді: «Егер сіз бүгін қайтадан отбасы құрсаңыз, өзіңізбен қазір бірге тұратын адамды таңдар ма едіңіз?» Көбісі оң жауап береді деп болжамдалған еді. Зерттеушілердің таңданысына орай, сұрақ қойылғандардың үштен бір бөлігінен астамы жауап беруге қиналды, соншасы таңдауының басқаша болатынын айтты.

Басқаша айтқанда, берекелі отбасылардың көбісі үйреніп қалған әдет бойынша, бастапқы екпінмен өмір сүріп келеді. Жұбайлар бір-біріне нақты арыз-шағымдарының жоқ болғандығынан, бірге тұра береді. «Адамдар бір-бірін жақсы көрмесе, ажырасу үшін де себеп таба алмайды». Бірақ жүрегінің түбінде әрқайсысы да өзін бұдан гөрі жақсыға лайықпын деп есептейді, отбасылық өмірдің идеалға жетпейтіндігін біледі.

Ал өмірдің соңына дейін тату-тәтті өмір сүретін отбасы идеалы шын мәнінде бар ма?

Отбасылық қарым-қатынастар туралы мындаған белгілі еңбектер мен мақалалар жарияланды. Осы еңбектердің авторларына сенетін болсақ, әрқайсымыз бірнеше қарапайым кеңестерді орындай отырып, идеалды отбасын құра аламыз. Бірақ ұсынылған кеңестерге сене қою өте қиын. Болашақ миллионерлерге арналған нұсқаулықтарды миллионерлер емес, жолы болмаған адамдар жазатыны біршамаға мәлім.

Отбасы кеңесшілері де өз кеңестерін осыған сәйкес қиялынан алып жазады, өйткені олардың өмірлік тәжірибесінің біздің өмірлік тәжірбемізден еш артықшылығы жоқ. Егер идеалға жету соншалықты оңай болса, неге барлық адам оған бірден қол жеткізбейді. Адамдар ақыл-кеңес беретін кітаптарды оқымай ма, жақсы кеңестерді тыңдамай ма?

Бәрі керісінше сияқты – ақыл-кеңес беретін кітаптарды тым көп оқиды, аса мұқият тыңдайды. Содан кейін идеалға жету оңай екен ғой, бірақ мен осындай бақытсыз және ебедейсіз болғандығымнан, ештеңеге де қол жеткізе алмадым деп ойлайды. Шіркін, өмір басқаша болса ғой деп армандайды!

Атақты психолог Карл Юнг өзінің ізбасарларына «Теорияны мұқият оқыңдар. Алайда нақты адммен кездескенде, оның барлығын шетке ысырыңдар, себебі оған ерекше, өзіндік теориясы ғана қажет» деген. Сондықтан әр отбасын идеалға жеткізетін өзіндік, ешкімге ұқсамайтын бақытқа жеткізетін нұсқаулығы қажет. Барлығына да, біріне де беріліп жүрген кеңестер маған көмектесу үшін тым жалпылама болып келеді. Сонымен қатар басқаларға жарайтын кеңес мен үшін пайдасыз, тіпті зиянды болуы да мүмкін. Себебі әрқайсымыздың өміріміз теңдессіз болып саналады, ол өзіміздің өмірлік тәжірибемізден жинақталады. Бұл жағдайда «өз-өзіне психолог» секілді брошюралардан оқып алған жалпылама ұсыныстардан гөрі отбасылық «дөңгелек үстелдер» өткізу немесе мамандарға барып жеке отбасылық кеңес алу қажеттілігі біршама артық болады.

Отбасылық өмір туралы өзінің алғашқы көзқарасын әр адам ата-анасының отбасына қарап отырып, бала жасынан қалыптастырады. Бала бір-бірін және баласын шын жақсы көретін әкесі және анасы бар отбасында тәрбиеленгені дұрыс. Бірақ қоршаған ортадағы жағдай тіпті басқаша емес пе? Ата-ана шынайы үлгі бол алған күннің өзінде, біз өзіндік қиындығы бар, реніші, жаттанды тұрмысы, материалдық және тұрмыстық мұқтаждықтары және т.б. бар ата-анамыздың өмірін жасымыздан көріп өсеміз. Сондықтан біз «Әкем мен анамды қаншалықты жақсы көріп, құрметтесем де, менің отбасым бәрібір әлдеқайда жақсы болады» деп ойлаймыз. Ата-анамыздың өмірлік тәжірибесіне қарап отырып, біз өз отбасымызды құру үшін олардың қандай тәжірибесі қажет, қандай қажет емес екендігін ерте біле бастаймыз. Яғни бізге қажет емес нәрсені біз нақты білеміз, ал не қажет еместігін нақты біле алмаймыз.

Дәл осы кезе «көмекке» романтикалық сюжетке бай кино және түрлі әдебиеттер, «ғылыми» және тұрмыстан алынған ұсыныстары бар журналдар мен кітаптар келеді. Осы фильмдер мен кітаптарда не көрсетілген? Өмірдің қағидаларына қарсы келетін қызу құштарлық, опасыздық, қызғанушылық сезімі, бақытсыз сезім . . . Тұрақты, берекелі неке өнер туындысы үшін тым қызықсыз сюжет болып саналады. Экранда немесе кітап беттерінде жұбайлар туралы сөз қозғалатын болса, олар сюжет бойынша өмірдің қиындықтарынан өтуі қажет. Бірге тұрып, бірге жүретін жұбайлардың өмірін көрсету – көпшілікке көрсетуге келмейтін қызықсыз тақырып. Біз осылай балаларымыздың және басқа да «ерте есейгендердің» отбасылық өмір және оның құндылықтары туралы көзқарасын қалыптастырамыз.

Қай ұлт баласын қалай тәрбиелейді?

Отбасы – адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады. Сондықтан да отбасы – адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі.

Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсер күшін өмірдегі басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата-ананың балаға деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес. «Ел болам десең, бесігіңді түзе» – деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындатып тұр емес пе?

Отбасы мүшелерінің жас шамасы әр түрлі болса да, олардың арасында бір-бірімен рухани жақындығы, мақсат ынтымақтастығы бар.

Атақты қазақ ақыны Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде:

Отбасы – шағын мемлекет,

Мен – президент, сен – премьер, дегені бар. Шынында, отбасы – ол да бір шағын мемлекет. Әр мемлекеттің өзіне тән өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы және ішкі саясаты, кіріс-шығыс бюджеті, қастерлеп ұстанатын рәміздері, т.б. болатыны сияқты, әр отбасы болмыс-тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрылымына зор маңыз беріліп, мәнін қорғаған, отбасының ар-намысын сақтауға, сырын шашпауға, мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тәрбиелеген. «Отан отбасынан басталады» деген сөздің мәнісі де осында.

Ата-ана өз отбасын нығайта отырып, сонымен бірге оның мүшелерін үй болуға, өз шаңырағын көтеруге әзірлеуі басты әрі өте жауапты міндет болып саналады. Жас отаудың түтіні түзу шығып, махаббат пен тату-тәттілік, береке-бірлік орын тепкен жылы ұяға айналуы, босағасы берік, болашағы нұрлы болуы көбіне-көп жас жұбайлардың үлкен үйде алған тәрбиесі, көрген өнегесіне байланысты.

«Ұяда не көрсең, ұшқанда, соны ілерсің», «Анасына қарап, қызын ал», - деп, халық бәрін бастан кешіп, сынақтан өткізгендіктен айтқан.

Қазақ отбасында әуелі әке, содан кейін шеше, бұлар – жанұя мектебінің ұстаздары болады. Әке мен шешенің баласына қоятын ең бірінші басты талап-тілектері – баланың «әдепті бала» болып өсуі.

Сондықтан қазақ жанұясы әрдайым: «Әдепті бол, тәрбиесіздік етпе, көргенсіз болма» деген сияқты сөздерді балаларының құлағына құйып өсірген.

Қазақ отбасында өз баласын мейірімділікке, имандылыққа баулып өсірген. Үнемі жанұясында осылай тәрбие көрген бала ақырында, өздігінен тіл алғыш, адал, тиянақты, ұқыпты болып шыға келеді.

Отбасының ұйытқысы, берекесі, мейір-шапағат көзі - әйел. Әйелдің бұл рөлі отағасының жамағатына, бала-шағаның анаға деген сүйіспеншілігімен, қамқорлығымен, ана жанын қас-қабағынан, жанарынан танығыштықпен нығая, биіктей береді. Әрине, әйел де өзінің аналық борышын ұмытпағанда, әсіресе, ерімен қабағы жарасып, тату – сүйіспеншілікте тұрғанда мәртебесі арта түспек.

Әйелдің еріне қарым-қатынасы балалардың әкеге көзқарасының сипатын анықтайтыны берік есте болуға тиіс. Мұның өзі, бір жағынан, үй ішіндегі әдептің бастау көзі екені анық. Демек, балалар үшін әке беделі аналарының сөзі, іс-қимылы, қас-қабағы арқылы қалыптасады. Мысалы, ерлі-зайыптылар балалар көзінше бір-біріне қатты, балағат сөздер айтыспақ түгіл, дауыс көтеріп, керісуге тиіс емес. Олай еткенде, өз беделдерін жоғалтудың, бала – шағаның жүрегін шошытып, зәресін ұшырудың үстіне, олардың жанына кейін өздері үй болғанда, алдарынан шығатын жаман әдеттің ұрығын егеді.

Бұл жағынан аналардың балаларға: «әкеңмен ақылдас», «әкең біледі», «әкеңнің айтқанын істе» т.б. сияқты дәстүрімізде бар сөздерді айтып отыруы қандай ғанибет! Атақты «Абай» эпопеясында халқымыздың осыған орайлас қадірлі дәстүрін танытатын мынадай бір тағылымды эпизод бар. «...Семей қаласында үш жыл оқып, жайлаудағы әке үйіне күн кешкіре жеткен, 13 жасар шәкірт бала – Абай аттан түскен бетте, амандасу үшін, шешеге қарай жүреді. Сонда ақылды да байсалды ана Ұлжан: «Әй балам, анда әкеңдер тұр, әкеңе барып, сәлем бер!» – дейді. Бір сәтке балалық сезім жеңіп, қателік жіберіп алғанын түсінген жас Абай кілт бұрылып, ортасында әкесі Құнанбай бар шеткерірек тұрған оқшау топқа қарай адымдай жөнеледі». Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов мұны халықтың жүрекке жылы осындай тамаша дәстүрінен хабардар ету үшін ғана емес, оның тәрбиелік зор маңызын жоғары бағалағандықтан да келтіріп отырғаны анық.

Ата-ананың бір-бірінің қадір-қасиетін осылайша ардақтап, беделін өсіруі, араларында өкпе-наз, кикілжің туа қалғанда, оны балалардан оңашада, екеуара шешіп отыруы – шынайы инабаттылық, әдептілік.

Сайып келгенде, қоғамда әдеп-инабат өлшемдерінің терең тамырланып, кең жайылуында отбасының маңызы орасан зор. Әрбір ұяның қос тіреуі – ерлі-зайыптылар өздеріне қатысты әдеп-адамгершілік талаптарын, құқықтары мен міндеттерін мүлтіксіз орындаса, бүкіл қоғамда, елде бейбіт те берекелі тұрмысқа негіз қаланбақ, демек, ұрпақтарына құтты қоныс, жайлы болашақ қамтамасыз етілмек!