Шамиль Алядин мердивен «Сиз мени унутмадынъыз, мени аля севесинъиз, ойлеми?»

аля севесинъиз, ойлеми?»

А. Островский
I
Джумаэртеси куню, акъшам къаранлыгъы чёкип башлагъан маальде, экспресс Украина чёллерини озып, Чонъгъар копюрине якъынлаша эди. Халкъара вагонынынъ купесинде йымшакъ, беяз диван устюнде аякъларыны хачлап отургъан яш киши, еринден котерильди, пенджереден тышкъа бакъты.

Тышта, ешерген кениш чёль, уфакълы-ирили голлер, ашлыкъ ызанлары тазерип тура эдилер. Яш, бу севимли левханы корип, сейирге далгъан арада, озюнинъ энди Къырым топрагъында булунгъаныны дуйгъан сонъ, къальбинде севинч ис этти:

— Иште, баба топрагъы, — деди. — Еди йыл ола, Къырымдаки не достумны ве не де союмны-сопумны корьмедим. Вакътынен, менсиз козьлерине юкъу кирмеген аркъадашларым, шимди мени тюшюнмей, мени хатырламайдырлар. Еди йыл... Айтмасы къолай... Тюшюнип бакъ... Бу заман ичинде озенлерде нидже сувлар акъты, инсанлар нидже урба кийип ипрандырдылар. Я омюр?! Омюр не къадар денъишти. Эр шей тюрленди. Лякин мен. Ах, мен денъишмей къалдым, мен аля балалыкъ эсирлигиндем.

Ёлджу пенджереден тышкъа бакъып, бу тюшюнджелер ичинде долангъан арада, онынънен таныш олайыкъ.

Биз ильк дефа 1924 сенеси Багъчасарайда эвельки гимназия олгъан мектепте корюшкен эдик.

Койден эки адам кельдик, Чюрюк Сув кенарында, буюк бинада булунгъан гимназиянынъ мудирини сорадыкъ.

Къапынынъ ташында тургъан алчакъ бойлу, узун мыйыкълы, каракуль къалпакълы, шишман адам, бизим сёзлеримизнинъ ич бирини къачырмай динълеген сонъ, фышнай-фышнай, буюк заметнен ичери сокъулды, арасы чокъ кечмей, къайтып чыкъаракъ, «мудирнинъ эвге кеткенини ве эки сааттан сонъ текрар келеджегини» бильдирди.

Бу хызметинден сонъ, къапыдаки адам ич бир сёз сёйлемеди. О, зар-зорнен къапыдан тышкъа чыкъаракъ, индемей, диваргъа таянып къалды.

Бизде ондан сорамагъа шей чокъ эди, лякин юзюнде буюк гъурур окъугъанымыздан себеп, утанып, мудир кельгенге къадар азбарда беклемеге къарар бердик.

Асма юзюм тереклерининъ астындаки скемлеге отурайыкъ дегенде, янымызгъа узун бойлу, толу вуджутлы, беяз, тёгерек, дюльбер юзьлю, агъызында алтын тиши олгъан, гузель кийимли он секиз яшларында бир яш кельди. Кельди, къаршымызда токъталды, эллерини джеплерине сокъып, бизни козьден кечирди. Къайдан кельгенимизни, ничюн кельгенимизни ве не къадар бильгиге саип олгъанымызны сорады.

Биз оны оджа беллеп, олгъаны киби сёйледик. Бир талайдан сонъ, тантаналы суретте енъини юкъары чекип, элиндеки алтын саатына бакъты ве кетмек ниетинен, кене шу гъурурлы тавурны къабул этип, артына айлангъанда:

— Акъылым кесмей, бу алынъызнен сизни гимназиягъа алырлармы? — деп ташлады да, ёл къапыгъа догърулды.

Биз онынъ бу сёзлеринден пек сыкъылдыкъ: Экимиз де башларымызны ашагъы эгильттик, къасеветке далдыкъ.

Мен бираз джесарет топлагъан сонъ, янымдаки аркъадашыма айланып:

— Кейфинъни бозма, — дедим. — Онынъ да чокъ анълагъан шейи олмаса керек.

Аркъадашым индемеди.

Эртеси куню имтиандан сонъ мен мектепке къабул этильдим, аркъадашымны къайтардылар.

Окъув башлады. Ильк сефер география дерсине киргенде, алттаки раледе, алтын тишли, гузель кийимли яшнынъ, саатыны талебелерге косьтермек ичюн сол элини джакъына тиреп, козьлерини оджагъа тикип тургъаныны корьгенимнен шашып къалдым.

Мен янъылгъаным. О, оджа дегиль экен.

Алдымызда тургъан орта бойлу, арыкъ, асабий оджа бизге Мысырдаки фараунларнынъ къуллелери насыл къаланылгъаны акъкъында узундан-узакъ лекция окъуды. Биз бездик, тёнъюльдик, козьлеримиз пенджереде къалды, лякин оджа болдурып да, балалардан бирини невбетчиге ёлламагъанджек чанъны къакъмадылар.

Эль сааты ташыгъан алтын тишли яшкъа эр джума куню Къачы боюндан онынъ энтир къалпакълы бабасы келе, къанфетке, къалачкъа пара ташлап къайта эди.

Дёрт йыл бир хаял киби кечти. Бу девир ичинде алтын тишли яш ич биримизге, оны макътайджакъдай, зерре къадар гузель теэссурат къалдырмады.

Дерстен чыкъкъаны киби, оджанынъ эвине кете, акъшам кеч олгъанда къайтып келе тургъан эди. Саба эр кестен кеч тура, къара френчини кие, потюклерини йылтырата, азбарда, барып да бириси аягъына басып булаштыргъандай олса, сюртмек ичюн джебине пачаврачыкъ къойып чыкъа эди. О, ич биримизнен лаф этмей, лаф эткен вакъытта исе, мытлакъа мыскъылламакъны севе тургъан эди. Сыныфта ресим дерсинден башкъа, ич бирининъ акъкъындан келалмай, озю де пек эсапкяр эди. Онынъ Ады — Абибулла, фамилиясы Девлетов эди. Мектепни берабер битирдик. Ондан сонъ къайда кетти? Ненен огърашты? Хаберим ёкъ.

Арадан еди йыл кечти...

Бугунь джумаэртеси куню, акъшам къаранлыгъы чёкип башлагъан маальде Абибулла — къайдандыр, — узакълардан Къырымгъа келеятыр. Онынъ ады, энди эвель меним бильгеним киби, ялынъыз Абибулла дегиль де, Абибулла Сулейманович, фамилиясы кене эвелькиси киби Девлетов къалгъан эди.

— Эбет, — деди ёлджу, — менде ич бир шей денъишмеди, еди йылнынъ дёрт сенесини университетте кечирдим. Илим ве фен дюньясынынъ чешит пытакъларындан хабер берген профессорларнынъ алдында табиат диалектикасы хусусында дёрт сене лекция динъледим. Бисмаркнынъ Франция — Пруссия дженки хусусындаки фельсефесини кечтим. Лампрехтнинъ «Земане тарихчысы» акъкъындаки теориясыны окъудым. Дарвинизм узерине геджелернен отурып, баш ёрулттым, имтиан бердим. Алтайгъа кеткен экспедицияда иштирак эттим. Дюньядаки бутюн шейлернинъ арекет эткенини ве денъишкенини анъладым. Бу диалектика менде озюне ер тапмадымы аджеба? Ойле исе, мен ничюн денъишмедим?!

Абибулла Сулейманович вагоннынъ пенджересинден чекильмей, чокъ вакъыт тюшюнип турды. Поезд Джанкой стациясында токътагъанда, артыкъ тышарысы къаранлыкълангъан, перрондаки электрик ярыгъы эсапкъа алынмаса, узакътаки уджсуз-буджакъсыз чёль кимсесизлик ичинде тынгъан ве сагъырлангъан эди.

— Чыкъып орталыкъны бакъмалы, — деди, — Къырым татарларынынъ лакъырдысыны сагъындым. Ола билир, бельки, таныш-билиш тапылыр.

Дивардаки мыхкъа асылы биджагыны алып, омузлары узерине япты, ёлджулыкъта, екяне къомшусы олып кельген къарт агрономгъа, озюнинъ чемоданына мукъайт олмасыны риджа этти, бундан сонъ, яваш-яваш вагоннынъ мердивенинден тюшип кетти.

Абибулла Сулейманович вокзалгъа кирмек истегенде, къапынынъ янашасындаки китап киоски огюнде тургъан, башында шляпасыны ян кийген назик яш бир къызны корип токъталды. Меракъланып, кенардан эппейи вакъыт бакъып турды. Затен станциягъа не ичюн тюшкенини де унутты.

Чанъ къакъылды. О, истемей-истемей вагонына таба адымлады.

Вагонгъа якъынлашкъанда, янашасындан чапып кечкен шляпалы къызны эследи. Поезд энди кочькен эди. Къыз эр анги вагон да олса, минмеге къарар беререк, аджеле суретте басамакъларгъа тырмашты. Абибулла Сулейманович йылдырым чабиклигинен къызнынъ къолтугъына япышып, онынънен берабер вагонгъа минди.

Къыз теляш ичинде, кендине ярдым элини узаткъан бельгисиз адамгъа: «сагъ олунъыз», демек ичюн агъызыны ачкъан арада, шиддетли ель онынъ буюк, беяз шляпасыны фырлатып алып къачты. Къыз башына элини узатты:

— Вай, шляпам! — деп аджизликнен къычырды, лякин шляпа чокътан козьден гъайып олып кеткен эди.

Ель онынъ къылабдан сачларынынъ низамыны бозды, къарыштырды, далгъаландырды, де козьлерининъ устюне тюшти, де кенаргъа ялдадылар. Адий чухадан дюльбер тикильген къафтанынынъ тюбюнде котерилип тургъан кокюслери аджеле-аджеле юкселип-алчалдылар. Эфсанели бир дюльберликке малик, йигирми эки яшларында бу къыз шляпанынъ эльден кеткенине янгъаны корюлип турса да, озюни эльге алды, бир дакъкъа къадар индемей тургъан сонъ, янында, кендисинен лакъырды башламакънынъ чаресини тапалмай азапланып тургъан Абибулла Сулеймановичке бакъаракъ:

— Зарар ёкъ, — деди ве кулюмсиреди. Онынъ кулюшиндеки саделикни ве дюльберликни корип, бутюн къальбинънен къошулып санъа да кульмемек мумкюн дегиль эди. — Зарар ёкъ. Оны япкъан адам тек бир дане япмагъандыр, башкъасыны алырмыз.

Абибулла Сулейманович бу лакъырдыны эшиткен сонъ джесаретленди, козьлерине тюшкен сачларыны къайтарып тургъан къызгъа кулер юзьнен:

— Догърусыны сёйлединъиз, — деди. — Иш ялынъыз бир шляпада олса, замети къолай эди. Озюнъиз поезддан къалгъан олсанъыз, иште, о вакъыт лакъырды башкъа тюрлю олур эди. Шляпа не о!

Къыз сачларыны джыйыштыргъан сонъ, буферлер узериндеки кечитнинъ къапысына козетерек:

— Манъа кетмек керек, — деди. — Бешинджи вагон огдеми, ёкъса арттамы? Мен анги вагонда олгъанымны да бильмейим...

Абибулла Сулейманович незакетнен:

— Бизимки единджи вагон, — деп джевап берди. — Ойле олгъанда, сизге эки вагон даа огге кетмек керек. Джаным, неге ашыкъасынъыз? Бу энди Къырым. Таныш мемлекетимиз.

Къапыгъа догърулгъан къыз бирден артына айланды:

— Айткъанынъыз догъру, — деди, — лякин бильмейим…

— Сиз не дединъиз? Къырымлы дегилим, демек истейсинъиз, ойлеми?

— Ёкъ, джаным. Ойле демек истемейим.

— Шай олса, мерамынъыз недир?

— Лякин... Къырым зияде денъишкендир, танылмаз олгъандыр демек истедим, мындан кеткеним дёрт йыл ола.

— Дёрт йыл... Бунъа насыл даяндынъыз? Къызлар догъгъан-оськен юртларыны чабик сагъына тургъанлар.

— Айтмагъа келеми? Пек сагъындым.

Абибулла Сулейманович ичюн энди лакъырдыны девам эттирмеге мунасебет ачылгъан эди. Къыз къомшу вагонгъа авушмакъ ниетинен къапыгъа догъру джурюш эткенде, оны токътатмакъ ичюн:

— Ёлунъыз узакъмы? — деп сорады. — Не ерде тюшеджексинъиз?

Кучьлю давушнен джувургъан вагонларнынъ буферлери, де бир ерге сыкъыла, де ачыла ве сыкъылып-ачылгъан сайын, эки вагоннынъ арасындаки кучюк демир копюрчикнинъ ялпакъ демирлери къызнынъ аягъына токъунаджакъ, оны эзеджек киби корюне эдилер. Къыз буны эслеп сакъынды, кери чекильди.

— Амаан... поезд о дередже чабик кете, тап башым айланды, — деди ве сонъ, — менми? — деп сорады.

Эбет, сиз.

— Сюйрен станциясына къадар кетеджегим.

— Андан сонъ?

— Андан сонъ машинагъа минмек керек.

— Койге кетесинъиз, ойлеми?

— Таптынъыз. — Къыз оны баштан-аякъ козьден кечиререк: — Айып этменъиз, манъа кетмек керек, — деди. — Купеде шейлерим бар. Чешит ал ола билир?

— Демек, пек ашыкъасынъыз... Афу этинъиз... Сиз манъа адынъызны сёйлемединъиз... Даа догърусы — биз таныш олмадыкъ...

— Я бу не ичюн керек?

— Джаным, ничюн бойле суаль бересинъиз?

— Керчектен де, бу сизге неге керек?

— Бельки, бир даа корюшмемиз олур.

— Ёкъ. Сиз янълышасынъыз. Мени бир даа ич бир ерде коралмайджакъсынъыз.

— Сиз бунъа эминсинъиз, шаймы?

— Эбет.

Онынъ да купеде чемоданы бар эди, лякин о шимди бу хусуста зерре къадар тюшюнмей эди.

Абибулла Сулейманович кокюс кечирип:

— Ёкъ, мумкюн дегиль, — деди, — биз къайда да олса, не вакъыт да олса, корюшмеге борджлумыз.

Къыз гъурурнен джевап берди:

— Ёкъ. Бу ич олмайджакъ.

— Эр алда, адынъызны сёйленъиз, риджа этем...

Къыз вагоннынъ къапысыны ачты, ичери сокъулайым дегенде, Абибулла Сулейманович онынъ артындан къычырды:

— Демек, сёйлемейджек олдынъыз, ойлеми?

Къыз зембелекни тутып, къапыны ярысына къадар къапатты да, къабаатсыз, бала козьлерини сыкъ-сыкъ къамычлап:

— Пек яман меракъланасынъыз, сёйлейим: меним адым — Лейля.

— Фамилиянъыз?!

— Фамилиям? — къыз токъталды, — фамилиям: Талиб-заде.

Абибулла Сулеймановичнинъ юзюнде къуванч яшынлары догъды, алевлендилер. О, сынъырсыз муаббетини бильдирген незакетнен огюне эгилерек:

— Сагъ олунъыз, — деди ве элини тутып сыкъмакъ ичюн къызгъа онъайтланды, лякин Лейля энди ёкъ эди.

Абибулла Сулейманович аджизлик ичинде бош-бошуна узанып къалгъан къолунен озюнинъ энъсесини къашыды ве кулюмсиреди:

— Не къадар гузель къыз. Гузель олгъаны ичюн де янына бармасы — джеэннем азабы! Табиат онъа дюльберликни багъышлагъан, дюльберлик исе онъа парагъа отурмагъан. Инсаннынъ джаныны якъмаса не ола?! Лякин бунынъ зарары ёкъ...

Абибулла Сулейманович бу тюшюнджелер ичинде артына айланды. Паровоз давуш берди. Арасы чокъ кечмей поезд джурюшини зайыфлатты. Ичери киргенде, купелернинъ къапылары ачылгъан, базы ёлджуларнынъ эллеринде чемоданларынен къапыгъа догъру джурьгенлерини корьди. Поезд явашлады, сонъра текмиль токътады.

Таныш-билишлерини ве тувгъанларыны къаршылап Акъмесджит перронына тюшкен халкъ къучакълашты, опюштилер. Къызлар севгили яшларына сарылды, бири-бирлерине къавуштылар.

Чанънынъ токъмагъы эки кере урулды — поезд текрар илери догъру ёл алды.

Бизим ёлджу дивангъа ясланаракъ, агъызына папиросыны къапты, дудакълары арасындан чыкъкъан тютюни бурум-бурум олып кетти.
II
Къайтазан Агъа мааллесининъ Чюрюк Сув бетке бурулгъан уджунда, тахтадан япылгъан араба къапылы эки къатлы эвде, акъшам саат докъуз къарарларында къонушма башлады. Сулейман Девлетов, кендини севип-сайып кельген дост-эшлерини буюк урьметнен къаршылады, кейф чатмагъа байлагъангъа къадар, джемиетнинъ джаны сыкъылмамасы ичюн, чешит лакъырдылар чыкъарды, оларны кульдюрди, шенълендирди.

Къайышчы Джемильнинъ апайы Сабе ве Девлетовнынъ хызметкяры Дора, ниает, ашнынъ азыр олгъаныны ве артыкъ зияфетке башламагъа вакъыт кельгенини гизлиден шорбаджыгъа анълатып кеттилер.

Арасы бир черик вакъыт кечкенджек стол къатмерли кобетелернен, мор патылджан туршусынен ве Къоз шарабынен безенди.

Сулейман Девлетов, татар адетиндже донатылгъан зийнетли оданынъ ортасындаки столнынъ тёрюне кечти мусафирлерге:

— Риджа этем, буюрынъыз, — деди, — кеч олсун, хайырлысы олсун. Биз бири-биримизни анълармыз. Айды, буюрынъыз, чекинменъиз...

Мусафирлер арасында эвельден де ашналыкъ олгъанындан, чокъ ялвартмай софрагъа янаштылар. Къаделерге шарап тёкюльди, тепсилерге зейтюн къоюлды, истеген адам, джаны севген ашына узанды, вилка ве къашыкълар арекетке кельди, эвнинъ ичи бирден джанланып кетти.

Эвельде Къачы бою койлерининъ биринде кооператив реислиги хызметинде булунгъан, сонъундан шеэрге артель ёлбашчылыгъына авушкъан, бойлеликнен бешинджи йылыны Багъчасарайда кечирмекте эди. Юзюне догърулып бакъкъанда, онынъ хиянет, яхут саф къальпли киши экенини тайин этювде чокъ зорлукъ чекеджексинъ. Чюнки кульген адамгъа — ырджая, шакъылдай, сёзюне итираз эткен инсаннынъ чырайында къанаатсизлик дуйдымы, юзю булутлана, лакъырдысыны къыскъадан кесип джибере.

Кооперативдеки хызмети, озюнинъ айткъанына коре, шерефли кечип кеткен. Приказчикликни де, бухгалтерликни де, реисликни де бир озю беджерген; не мал гъайып олгъан, не янълышлыкъ дуюлгъан... Иш шунынънен нетиджеленген ки, озюнинъ алтмыш еди яшларындаки анасыны апансыздан К. коюндеки тул бир къарткъа къоджагъа берген, чокъкъа бармай, район тешкиляты Девлетовны, шеэрге авуштыргъан.

Беш йыл ичинде Сулейман Девлетов артельнинъ де къурту олып къалгъан. Ондан: «Сен кимсинъ? Бу дереджени насыл келип таптынъ?» — деп, кимсе сорамагъан.

Сулейман Девлетов шимди яваш-яваш скемледен котерильди, шарап толу къадени элине алды:

— Севгили мусафирлер, — деди, — озюнъизге де малюм, биз ишнен мешгъуль адамлармыз. Эвде топланып шахсий тюшюнджелеримиз хусусында сёйлешип оламаймыз. Хызметтеки корюшювлеримиз исе къызгъын иш эснасында олып кече. Куньдюз демей, гедже демей, адсыз-эсапсыз эмек сарф этемиз. Онынъ шерефине бирер къаде ичмеге акъкъымыз бар. Къана, котеринъиз!..

Мусафирлер, эв саиби сыфатынен дегиль де, хызметте озьлерининъ буюги оларакъ Девлетовнынъ сёзлерини джан-гонъюльден динъледи ве сонъки теклифине ич бир итиразсыз къошулдылар. Къаделер бири-бирине токъушты, софра даа хош ве шенъ муит тешкиль этти.

Кобетенинъ лезети бакъылгъан сонъ, Сулейман Девлетов экинджи къадени теклиф макъсадынен котерильгенде, апайы Сание сёзге киришти:

О, стол этрафында тургъанларнынъ эр бирининъ лакъырдысына къулакъ сала, айтылгъан сёзлернинъ джиддийлигине ве зайыфлыгъына коре озюнинъ тавурыны денъиштире, токътамай куле эди. Бутюн вакъыт ашайт хусусында шикяетленгени киби, богъурдакъкъа къадар ашаса, тойдым, деп кимсеге сёйлемей тургъан. Яшлыкъ деври бойле кечкен. Къырымгъа большевиклер кельген сонъ дегирменде хызмет эткен, якъын вакъытларда исе артельнинъ складында терилерни джынысларгъа болюв ишине ерлешкен.

Шимди стол башында озюнинъ тююльгенине сыкъылгъаныны дуйдурмамакъ ичюн индже, къадын сесинен кулип, шакъылдап джиберди. Лякин бу кулькюге кимсе къошулмады. Дарбали къызарды, янындаки бухгалтер — Мансургъа бакъып, озюне ярдым къыдырды, лякин о да башыны ашагъы эгильтти, индемеди. Турып кетмелими экен? — деп тюшюнди. Лякин о, бойле йигитликни омрюнде ич бир кере япмагъан эди.

Ашны ташлап кетмек олурмы?

Сулейман Девлетов скемлесини артына чекти, аякъкъа турды, къадесини къолуна алып, мусафирлерге хитапнен:

Бу тынчлыкъ неден себеп? Къана, тутунъыз! — деп сёзге башлады. Бу арада тышта арабакъапы аджеле-аджеле къакъылды.

Девлетов пенджереге барып, сокъакъкъа бакъты, кимсе корюнмеди. «Джаным, геджелей къапыны къакъкъан. Ким ола билир?» — деп тюшюнди.

Къапы текрар къакъылды. Девлетов аятта ишнен мешгъуль Дораны чагъырды:

— Бар бакъ, къапыны къакъкъан ким? — деди.

Дора азбар къапыгъа джувурды.

Девлетов текрар сёзге башлайджакъта, оданынъ къапысы яваштан ачылды, элинде чемоданы, устюнде темиз, джыйнакълы костюми, севинчтен козьлери парылдагъан киши ичери кирди. Мусафирлер бельгисиз адамгъа айланып, шубели-шубели бакътылар, Девлетов аякъкъа турды, думанлангъан козьлерини ёлджугъа тикип, онъа таба догърулды, ер косьтерип:

— Буюрынъыз, — деген эди, яш Девлетовнынъ бойнуна атылды.

— Бабам, мени танымайсынъызмы? — деди.

Девлетов, Абибулланынъ сесини эшиткен сонъ, буз-бузлады:

— Огълум, Абибулла! Сен къайдан пейда олдынъ? — деди. — Огълум!..

Каравананынъ ичинден озь чанагъына татараш къоймакъ ичюн элине къашыкъ алгъан Сание, бельгисиз адамнынъ сёзлерини эшиткен арада, къашыкъ элинден тюшип кетти.

— Вай, мен кимни корем, — деп къычырды. Огълум, козюмден учтынъ... Бу, не къадар бахытлы акъшам экен!

Абибулла Сулейманович озюни, бабасынынъ къоллары арасындан къуртарып, Саниенинъ бойнуна сарылды, эеджанлы бир алда:

— Сайгъылы анам... Мен бутюн вакъыт сизни тюшюне эдим, — деди. — Я бу насыл шей? — О, анасынынъ сагъ элининъ бугъумында яра тамгъасыны эследи.

Сание, къуванч ичинде, онынъ суаллерини эшитмей, огълунынъ козьлеринден опе, оны озь баврына чеке эди.

Сулейман Девлетов, огълунынъ раатсызланып сорагъан суалине:

— Къоркъунчлы шей ёкъ, — деп джевап берди, — Эки йыл эвельси олгъан шей. Устюне эвнинъ сачагъындан козев тюшкен эди, тамгъасы къалды. Айды, етти, Сание. Отур... Тынчлан. «Сол козюм ойнай», дей эдинъ. Корьдинъми? Ялан сёйлемей экенсинъ. Битир, битир айды... Мусафирлер... меним сизге сёйлей тургъан Абибуллам — иште бу. Коресинъизми, балабан арслан олып кеткен. Бу не битмеген агълав шу?! Вазгеч шуны. Риджа этем, огълумнен таныш олунъыз.

Абибулла Сулейманович анасыны тынчландыргъан сонъ, мусафирлернинъ къолларыны алды, эвнинъ ичини козьден кечирди, сонъ элини-бетини йыкъамакъ ве урбасыны денъиштирмек ичюн Доранынъ пешинден чыкъып кетти.

Абибулла Сулеймановичнинъ артындан къапы къапалгъаны киби, янъы баштан шенъленип кеткен софранынъ этрафында къач шахыс даа булуна эди ки, оларнынъ бириси Кязим оджа, дигери онынъ къарысы Селиме эди.

Кязим оджа энди элли еди яшларына кельген, сачлары чаларгъан, козьлери ичке оюлып кеткен, узун бойлу, къарыкъ сесли эди. О, асыл да аз лакъырды эте, эр насыл бир мушавереге къошулса-къошулсын, — сонъунда «Э-э, бизден энди кечкен», — деп токътай эди… Шай дегенде, адети узьре, къарысы да мытлакъа огюни алдырып — «мени мезаргъа озгъармай тура, санъа бир шей олмаз», — дей тургъан эди.

Кязим оджа кечкен асырнынъ сонъларында Оренбург медресесини битирген, эсап, физика ве дигер табиат фенлеринен хабердар олгъан, Багъчасарайда он единджи йылыны оджалыкънен кечирмекте эди.

Софра башында турып да, ады анъылмагъаннынъ бири де Мансурнынъ къадыны Усние эди. Узунджа бойлу, толу ве тюзгюн мучели, къара къашлы, къара козьлю Усние йигирми дёрт яшларында, севимли бир къадын эди. Мансургъа къоджагъа чыкъкъаны беш йыл олгъан. Бугуньге къадар онынъ джаныны агъыртаджакъ киби ич бир сёз айткъаны ёкъ. Къоджасы яман арекетте булунса, индемей кечирген, даима эйиликнен джевап берген.

Мансур яшлыгъында зынджырлыда бираз диний тасиль корьген, чокъ заман озгъан сонъ, бухгалтер зенаатыны эльде этерек, ильк вакъытларда вокзалнынъ экспорт маллар конторасында чалышкъан, шимди артельде хызмет эте эди. Онынъ диндар бабасы бирден-бир огълуны агъыр табиатлы осьтюрген. Мансур секиз йыл эвель туберкулёзнен хасталангъан, аля бугунь онынъ панджасында чырпына эди. Базы вакъытларда дерти туткъанда, афталарнен тёшекте ятып къала тургъан эди.

Усние 1930 сенеси Акъмесджит фельдшер мектебини битирип кельгенде, А... коюндеки дервизада Мансурнен танышкъан. О куньден сонъ Мансурнынъ тасалы юрегинде Усние ичюн терен муаббет дуйгъусы уянгъан. Кеткен сайын эки къальп бири-бирине исинген. Куньлерден бир кунь сессиз-солукъсыз, давулсыз-зурнасыз эвленип кеткенлер. Атта къомшулары биле бу ишни экинджи куню сабасы апансыздан эшитип, шашып къалгъанлар. Арслан Агъа мааллеси тойсуз келинни омрюнде биринджи кере корьген. О кунь — бу кунь Мансур ве Усние бирликте омюр сюрмектелер.

Мансур ильк бакъышта мискин корюнсе де, акъикъатта кескин табиатлы ве ачувланувы эснасында къалтырап, къызышып кеткен киши эди.

Учь йыл эвель Усниенинъ бир начар огъланчыгъы олгъан, эки айлыкъ экенде олип кеткен. Ондан сонъ бала деген бала корьмеген.

Акъшам устьлери, янъы джурип башлагъан эвлятларынынъ эллеринден тутып, Хансарай багъчасына кезинмеге чыкъкъан къадынларны корьгенде, Усниенинъ юреги яна, хор ола. Бу хусуста Мансургъа лакъырды ачкъанда, о индемей, софагъа чыкъып кете эди.

Хызметтен кельген сонъ Усниенинъ ялынъыз бир эгленджеси бар эди, о да — ишчи клубуна барып, бедиий-авескярлар тёгерегининъ чалышувыны сейир этмек эди. Тап сонъунда, акъайынынъ: «Яшларны корьмеге къатнайсынъ», деген сёзюнден сонъ, клубны да быракъкъан эди.

Усние ялынъыз бир адам тарафындан севильмекни истеген. Бу арзугъа наиль олгъан. Озь талийини Мансурнен багълагъан.

Шимдиге къадар озюнинъ аилевий омрю хусусында ич кимсеге бир сёз сёйлемеди исе де, сонъ айлар ичинде Мансурнынъ, акъшамлары эвге саруш келе бергенини корип, къаарьленмеге башлагъан эди. Къомшулары онынъ кеткен сайын азгъаныны озюне сёйлегенде, индемей кечире, сонъундан азаплана, агълап токътай эди.

Бугунь акъшам да, зияфет башлагъанындан берли санки ич кимсенен лакъырды этмегенининъ себеби де бу эди. Ялынъыз Дарбали тююльген вакъытта кулюмсиреп ташлады. Лакъырдыгъа къошулмакъ истемеди.

Абибулла Сулейманович чыкъкъаны киби, Сулейман Девлетов къаделерге Къоз шарабы толдурды, зейтюн чанагъыны ортагъа чекти:

— Риджа этем, — деди, — Абибулланынъ келюви шерефине котеринъиз, сагълыгъы ичюн, озю стол башына отургъан сонъ да ичермиз! Айдынъыз, чекинменъиз! Сание: «Козюм ойнай да, козюм ойнай»... мийимни ашады. Нафиле дегиль экен. Къана, Сание, сен не дейджексинъ? Ич-ич кетсин. Къоркъмагъа шей ёкъ. Кескин дегиль о...

Мусафирлер текрар къаделерни тюпледи, сонъра чанакъкъа узанып, зейтюнни макътамагъа башладылар.

Девлетов:

— Ичкиге иджат шей, — деп гъурурланды, — Койден анам ёллады. Онда зейтюннинъ биткен вакъты асыл да олмай.

Стол башындакилер экишер дане къапкъан сонъ, чанакънынъ астында энди санки шей къалмагъан эди.

Бу сефер Эльмаз аптеге къаде теклиф эткен тапылмады исе де, зейтюн хусусында лакъырдынынъ узангъаныны корип, чанакънынъ тюбюнде къалгъанлардан бир дане алып къапты, сонъра, лезетини бегенмейип агъызынынъ ичиндекини чыкъарып, гизлиден софранынъ астына ташлады.
Бу арада яваштан къапы ачылды, Абибулла Сулейманович кирди. Мусафирлер ерлеринден котерилип, онъа тёрден ер бердилер.

Къаделер текрар бошалгъан сонъ, ондан, узакълардан хаберлер соралды. Бу левхада баш роллерни Девлетов ве Сание ойнады, мусафирлер исе темашаджы олдылар.

— Мен чокъ ерлерде булундым, — деди Абибулла, — окъудым. Окъудым ве аятны огрендим. Окъумай, омюрни огренмеге талашув — манасыз бир шей, буны озюнъиз де анълайсынъыздыр.

— Окъумакъ керек, огълум, — деди Сание, — лякин еди йыл... Тюшюнип бакъ! Еди йыл ич бир хабер ёлламамакъ мумкюнми? Бунъа кимлер даяныр!.. Сенинънен чыкъып кеткен Чавушнынъ огълу Вадим бир йылнынъ устюне къайтып кельди, ондан сени сорадыкъ, «Алтайгъа кетти», — деди. Шундан берли сени корьмеге тельмирдик.

Биринджи кере корьген бу адамлары огюнде, анасынынъ опькелеви енгиль бир ал дегиль эди. Не ичюн келалмагъаныны бир арада анълатаджакъ, амма шимди софра башында узун тарихны сёйлемеге аджет бармы эди?

Анасына ялварыр киби бакъып:

— Сабыр эт, ана, эр шей анълашылыр, — деди. — Коресинъ, мен гъайып дегилим. Сагъ-селяметим.

О, бу сёзлерни сёйлегенде, къаршысында индемей отургъан Усниенинъ назлы бакъышларына ве саф корюнишине дикъкъат эте эди. Анасынынъ опькелевлери онынъ гонълюни хырпалагъаны киби, алдындаки мазун къадыннынъ нефес алувында да озю ичюн бир самимиет сезе эди.

Кязим оджа элиндеки сигар тюпчигини куллюкке ташлагъан сонъ:

— Окъугъан еринъ къайда эди, Абибулла? — деп сорады. — Петербургдамы?

Абибулла кулюмсиреди;

— Джаным, насыл Петербург? — деди. — Сиз, Ленинград демек истединъиз, гъалиба?

— Эбет, эбет, — деди Кязим оджа. — Акъылымдан чыкъа кете... Ленинградда окъудынъ, ойлеми?

— Екъ, эвеля Москвада, сонъра Свердловскта.

— Дерслер агъырдыр, дегильми?

— Енгиль эди, деп оламам. Аристотельнинъ бутюн фельсефе мектебини кечмек керек олды. Бу, къолай хызмет дегиль.

Фельсефе сёзю чыкъкъаны киби, оджада, лакъырды ичюн меракъ арткъаны дуюлды. О, метафизиканен мусбет илим арасындаки фаркънынъ неден ибарет олгъаны хусусында адсыз-эсапсыз суаллер берди ве бу меселеге озюнинъ назарыны бильдирди.

Лакъырды Абибулла Сулеймановични артыкъ терлетип башлады. Бойле халкъ арасында озюнен фельсефе саасында мушавереге къалкъышаджакъдай адам тапылыр деп ич умют этмеген эди. Софра башындаки адамларнынъ юзьлерини корип етиштирмеден, оджанынъ соравлары оны раатсызлай эди. Чюнки Абибулла Сулейманович фельсефе фенлеринден кечкен дерслерини бутюн инджеликлеринен хатыргъа тюшюрип оламай, сыкъыла ве «бу оджагъа къайдан расткельдим бильмем», деп окюне эди.

Ильмий шекиль къабул эткен лакъырды, Сулейман Девлетовнынъ джаныны сыкъты. Сание озюни тутып оламады:

— Кязим оджа, — деп сёзге киришти, — буюрсанъыз. Эр кес ичти, сизнинъки тура. Сырадан артта къалмакъ олурмы?

Кязим оджа къадесине узанайым дегенде, къарысы — Селиме элинден чекерек:

— Етер энди, — деп къычырып джиберди. — Чылдыргъан экенсинъ, джаным акъай. Эвге сени ким алып къайтаджакъ? Манъа ышанасынъмы?

Кязим оджа бала киби кулюмсиреди:

— Санъа ышансам не олгъан я, апай? — деди. — Ёлгъа чыкъсанъ, он секиз яшында къызчыкъ киби кетесинъ, джурип артынъдан етмекнинъ чареси олмай, мени къолтукълап алып кеталмайджакъсынъмы?.. Къана, ичеджек ёкъмы?

Девлетов къаделерни текрар толдурды:

— Айдынъыз, мусафирлер, — деди ве Абибулла Сулеймановичке ишмар этти, — тутунъыз! Кязим оджа, сиз къоркъманъыз, сарушлансанъыз, манъа ышана билирсинъиз. Эвде тёрюмиз бош; Селиме апте, къасевет этменъиз, сизни де ерлештирмеге ер тапармыз. Лакъырдыгъа киришмей, сусып тургъан Дарбали:

— Я мени не япаджакъсынъыз, мен энди чокътан сарушым, — деп индже сесинен шакъылдады. — Кязим оджаны бир миндер узерине чекип ташларсынъыз, тынар къалыр. Я мени?..

— Сени клерге джыйыштырырмыз, — деди Девлетов, — шарап шишелерининъ ярысындан чокъусы клерде тура, юрегинъ сыкъылгъан сайын, азар-азар ача берирсинъ.

Девлетовнынъ сёзлери Усниенинъ мерагъыны къозгъагъанындан, яры утаныр бир шекильде:

— Сиз чокъ мераметлисинъиз Сулейман агъа, — деди. Бу арада козьлери апансыздан Абибулла Сулеймановичнинъ козьлеринен расткельди, экисининъ бакъышлары бири-бирине догърулды, Усние къызарып, башыны ашагъы эгильтерек: — эр кеске ер ышандырсанъыз, эльвермез, — деп иляве этти.

Абибулла Сулейманович, бир меляике бакъышынен козетип алгъан яш къадыннынъ юзюнде бир якъынлыкъ ис этти. Онынъ къальби сыкъынты ичинде чапаланды, шарап ичмек ичюн котерильген эли бирден зайыфлады, аз къалды, къадеси ерге тюшеджек ве парча-парча оладжакъ эди. «Бу не къадар дюльберлик, джаным», деп тюшюнди ве бирден, онынъ янындаки акъчиль бетли, кийик бакъышлы кишиге козетип: «Эбет, онынъ акъайы олмалы», деди.

Кязим оджа, Селименинъ, «ичме» деп исрар этювине таби олмай, къадени буюк хошнутлыкънен котерип, ичип джиберди.

Дарбали ве Мансур озь къаделеринен онъа ярдымгъа кельдилер. Абибулланынъ исе, элиндеки къадеси кенаргъа къыйышкъан, ичиндеки шарабы ерге акъайым деп тура эди.

Девлетов тааджипнен:

— Абибулла, къаденъе токъунылмагъан, бу насыл шей? — деп сорады. — Хайыр ола! Айыптыр, бойле шенъ бир джемиетте озюнъе косьтерильген незакетни ред этмек мумкюнми? Къана, я сиз, къомшу! Сиз ничюн ичмединъиз? — Девлетов, Усниенинъ алдындаки къаденинъ де устюнден бир ютум шарап эксильмегенини корьгенде, юзюнде зайыф кулькю аляметлери пейда олдылар: — арамыздан къартларны саймагъанлар бар, — деди.

Абибулла сёзнинъ ким хусусында экенини бирден фаркълап оламай, эвельки алында къалды исе де, сонъундан, стол башында асыл олгъан тынчлыкъны дуйып, бирден сескенди:

— Манъа айтасынъызмы, баба? — деп сорады. — Афу этинъиз, недендир бильмем, тюшюнип къалгъаным. — О догърулды, къадени юкъары котерди, ичмек ичюн онъайтланды, лякин Селиме енге оны токътатты.

— Мадамки кечиктинъ, къардашым, о алда, кечик-кенлернен ич, — деди. Къана, сырадан къалгъан ким эди?

Бу лакъырдылар арасында козюни алмай, Усниеге бакъып тургъан Сание озюни бир шей бильмеген косьтерип:

— Усниеден гъайры кечиккен олмады, — деп джевап берди. — Ярамаз, Усние, бизни алдамакъ истединъ. Шимди джезанъны буладжакъсынъ. Къана... тут, меним огълумнен ичеджексинъ. Ёкъ-ёкъ. Сакъын лакъырды этейим деме. Илле ичеджексинъ. Мен анъламам.

Усние ичмейджек олып исрар этти, лякин Саниенинъ зорундан къуртуламады. Тамам бу арада кескин оксюриклер ичинде чырпынгъан Мансурнынъ дивар кесильген юзюне бакъып алды да:

— Не япмалы, ичеджектирим даа, — деди, софранынъ узеринде озюне догъру узатылгъан Абибулланынъ къадесине къадесини токъундырып, ярысына къадар ичип, ерге къойды.

Шимди онынъ козьлери кимсени корьмей, кимсенинъ давушыны эшитмей ве не ерде отургъаныны бильмей эди.

Сание озюнинъ беджерген бу ишинден пек мемнюн къалды, башлары эппейи думанлангъан мусафирлер Усниенинъ къызаргъан чересинде ич бир тюрлю сыр окъуп оламадылар.

Ялынъыз Кязим оджа сарымсакъ киби тири къалды, шенъленди, лакъырдыларгъа джан-гонъюльден къошулды, лякин эвельде джанлы корюльген Мансур, кошедеки дивар ястыгъынынъ уджуны ерге йыкътырып, устюне башыны къояракъ, хырылдап, юкълап къалды.

Абибулла Сулейманович, бу эснада, Усниенен лакъырдыгъа киришти, онъа озюнинъ омрюнде муим эсап эткен вакъиаларнынъ базыларыны икяе этти, Усние башта утансырамакъ истеди, мусафилернинъ бири-бирлерине козь къоймагъа авесликлери биткенини дуйгъан сонъ, комплиментлерге мукъайт ве къыскъа джеваплар берип башлады.

Яры гедже заманында мусафирлер къайтмакъ ичюн ерлеринден котерильди, аяттаки аякъкъапларыны тапыштырып кийди ве сагълыкълашмагъа башладылар. Усние, терен юкъуда булунгъан Мансурны уянтмакъ истеп, элинден-аягъындан чеккелеп бакъты, лякин ич бир шей кяр этмеди.

— Тийме ятсын, раатлансын, озюнъ де къал, — деселер де, о тешеккюр этип, къапыгъа догърулды.

— Сагълыкънен къалынъыз, гедженъиз хайыр, — деди, — софагъа чыкъты, бу арада абдезлик янында индемей тургъан Абибулла Сулеймановични эследи. — Сиз де келинъиз, Сание апте, мусафиринъизни де алып келинъиз, — деп иляве этти, акъырын-акъырын мердивенден ашагъы тюшип кетти.

Тахта араба къапы къапалгъан сонъ, Девлетов ве Сание ичке кирдилер.

Абибулла Сулейманович еринден къыбырдамай, чокъ вакъыт азбардаки тереклернинъ далларына ве узакъта Топ-къая узеринде саркъкъан булуткъа бакъып турды.