Шаршысөз дискурсыны
интериорлану деңгейі (қоршаған орта әсері)
жүктеу/скачать 0.81 Mb.
|
интериорлану деңгейі (қоршаған орта әсері);фонетикалық, грамматикалық, лексикалық нормаларын сақтап, тілдің көркемдегіш құралдарын шебер пайдаланатын қанықтық деңгейі (уровень насыщенности);сөйлесу барысында (айтылымда, пікір білдіруде) қолданылатын тілдік құралдардың қызметіне деңгейі;қарай бағаланатын – адекватты (сәйкес) таңдаутілдік тұлға туғызған мәтіннің мазмұнына және коммуникативті міндеттің барлық кешеніне сәйкестігі ескерілген – сәйкес синтездеу деңгейі [25,с. 31]. Қазақ тіл білімінде тілдік тұлға мәселесін көтерген келелі зерттеулерде жоғарыда аталған мәселелер өзекті болды. Ғалым Г. Мұратова «Абайдың тілдік тұлғасы: дискурстық талдау мен концептуалды жүйесі» атты зерттеу еңбегінде: «Қазақ тіл біліміндегі тілдік тұлғаның классикалық үлгісін ұлы Абайдың қазақ әдеби тіліндегі орнын саралау арқылы айқын көруге болады. Тілдік тұлға дегеніміз – ұлт тілі мен мәдениетінен толық ақпарат меңгерген тілдік мәдени құзірет иесі. Ол ұлттық, аймақтық, әлемдік мәдениет ақпаратын меңгеруіне байланысты деңгейлерден тұрады», – дейді [26,б. 158]. Тілші-ғалым Ж.Ермекова «М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасы» зерттеу еңбегінде М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасының лингвокогнитивтік және прагматикалық ерекшеліктерін көрсететін концептілерді, тілдік құралдарды, жеке дүниетанымындағы көркемдік-эстетикалық, рухани көркем дискурсы арқылы көрсетуді мақсат етеді [27,б. 89]. құндылықтарды Тілдік тұлғаның қалыптасуына мынадай алғышарттар болуы тиіс: ұлттық тәрбие (отбасылық тәрбие); ұлттық тілдегі өлшемдер (қабылданған, қабылданбаған құндылықтар); мәдени ақпарат (салт-дәстүр, әдет-ғұрып); рухани сана (дін қағидалары); үлгі тұтатын тұлғалар (Абай, Шоқан т.б.); озық білім жүйесі; тектілік интеллектісі. Міне, осы қасиеттерді бойына жинаған индивид, саналы адам дәрежесінен тұлға, одан әрі тілдік тұлға дәрежесіне көтеріле алады. Тілдік тұлғаның өзінің болмысына сәйкес қалыптастырған, енгізген сөз саптауы, көзқарасы эталондық сипат дәрежесіне көшеді де, оның тілі зерттеу арқауы бола бастайды. Бұл көбіне тілдік тұлғаның вервалды-семантикалық деңгейінде байқалады [28,б. 185]. «Толық адам» тақырыбын көтерген ұлы Абай: «Әлдебіреудің тілін, өнерін білген кісі соныменен бірдейлік дауғасына кіреді», – деп жазады өзінің қара сөзінде (Абайдың қара сөздері). Атақты ақын М.Жұмабаев та: «…адамның толық мағынасымен адам аталуы тіл арқасында», – деп, толық адамның дара тұлғасын қалыптастырудағы тілдің маңызын баса көрсетеді [29,б. 102] Р.Сыздық: «Тіл – адамды тұлға ретінде тәрбиелейтін күш, ана тілі – адамды белгілі бір ұлттың, халықтың өкілі етіп шығаратын құрал”, – деп жазады [30, б. 142]. Мәтінде де, дискурста да тілдік тұлға мәселесі басты орын алатыны сөзсіз. Кез келген мәтінді тілдік тұлға жазады. Дискурсқа да тілдік тұлға түседі. Кейінгі кездері зерттеу жұмыстарына негіз болып келген тілдік тұлға ұғымы кейіпкер мен жазушы тілдік тұлғасы, автор мен аудармашы тілдік тұлғасы арасындағы айырмашылығы мен толық шешілмеген мәселелері бар қарама- қайшылықты құбылыс. Антропоөзекті бағытта ұлттық мәдени құндылық ретіндегі ұлттық ділді, ұлттық тілдік мұраны, ұлттық психологияны терең меңгерген жеке тұлғаны зерттеу арқылы тұжырым жасауға мүмкіндік туады. әлемнің тілдік бейнесін ашуда түрлі Тілдік тұлға дегеніміз – мәтіндерді тудыру және қабылдай алу қабілетін иеленген адам. Ол қабілеті құрылымдық-тілдік күрделілік деңгейімен, шындықты бейнелеудің тереңдігі және дәлдігімен, нақты мақсатқа бағытталушылығымен ерекшеленеді. Тілдік тұлға ұғымына кең ғылыми мағына берген Ю.Н.Карауловтың пікірінше: «Тілдік тұлға – тілді зерттеудің барлық аспектілерін қамти отырып, адамды оның тілінен тыс қарастыратын пәндер арасындағы шекараны бұзып өтетін, ауыспайтын, алмаспайтын идея» [31,с. 48]. Тілдік тұлғаның анализі түрлі деңгейлерде жасалуы мүмкін: қарапайым тілді меңгеру деңгейін көрсететін құрылымдық-тілдік деңгей және оның дамуын, мінез-құлығын басқаратын уәждемелер мен мақсаттарды айқындайтын, оның мәтін тудырушылығын басқаратын және әлемнің тілдік моделіндегі мәндер мен құндылықтар йерархиясын анықтайтын лингво- когнитивтік деңгей. Тілдік тұлға дегеніміз – тілде (мәтіндерде), тіл арқылы көрініс табатын және өзінің негізгі белгілері тілдік құралдар базасында қайта құрылған тұлға. «Тілдік тұлға» ұғымы – адамның сапалық айқындылығын құрайтын физикалық және рухани ерекшеліктері философиялық, әлеуметтанымдық және психологиялық көзқарастар тұрғысынан айқындалатын қоғамдық мәні бар тұтастық ретіндегі пәнаралық термин [32,с. 34]. Жеке тұлғаға сөйлесім туындыларын тудыруға және қабылдауға мүмкіндік беретін тұлғаның психофизиологиялық ерекшеліктерінің кешені сөйлесім тұлғасы болып табылады. Тілді қарым-қатынас құралы ретінде қолданушы қатысымдық тұлғаның вербалды мінез-құлық ерекшеліктерінің жиынтығы да «тілдік тұлға» ретінде танылады [33,с. 163]. Адамды тілден тысқары зерттеу мүмкін болмайды, тілді жасаушы, қолданушы, пайдаланушы адамға назар аудармай, тілдің шегінен аспай, тілдің өзін тану мүмкін емес. Себебі, адамның бір ауыз сөзін естімейінше, оның қандай адам екені жайлы мәлімет алу мүмкін емес. Қазақстан Тәуелсіздік алғаннан кейінгі дәуірде қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесі берілуіне орай саясат шешен сөзі жаңа бір белеске көтерілді. Бұл кезеңнің саясат сахнасындағы айтулы шешені ретінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевты, оның тілдік тұлғасын айрықша айтуға болады. Н.Назарбаевтың Жолдауларынан, жоғары деңгейдегі ресми кездесулердегі сөйлеген сөздерінен, тікелей эфир арқылы берілген сауалдарға жауаптарынан оның шешендік өнердің қыр-сырын терең меңгерген, халқының салт-дәстүрін жетік білетін тәжірибелі саясаткер екендігін көруге болады. Қауымды басқару, елдің сөзін ұстап, жол көрсету қай заманда да жаратылысы бөлек, елден ерек тұлғалардың ғана қолынан келетін маңызды әрі бекзат өнер. Осындай маңызды міндетті атқаруға мүмкіндік беретін саясат шешен сөзi – адамдардың қауымдасып тіршілік кешуімен, мемлекеттің қалыптасу тарихымен тікелей байланысты алқасөздің ерекше түрі. Ел басшысы немесе қоғам қайраткерлерi өз мақсаттарын, өзінің көзі жеткен шындығын көпшiлiкке насихаттауда, пiкiрлерiн халыққа түсiндiруде атақты шешендердiң көмегiне, беделi мен өнерiне, олардың жалынды сөздерiне мұқтаж болған немесе көбiне өздерi шешендік өнерді меңгеруге ұмтылған. «Сөзің – өзің» дейді халық даналығы. Сан-салалы қауым тіршілігін басқару, мемлекеттік жүйені құру, мемлекеттік сана қалыптастыру, оның басты қағидаттарын негіздеп, қоғам мүшелеріне түсіндіру үлкен табандылықты, жауапкершілік пен интеллектуалдық әлеуетті, ең бастысы, шешендік қабілетті талап етеді. Миллиондардың мүддесін бір арнаға тоғыстыру, білімі, ұлты мен нәсілі, діни наным-сенімі, тұрмыс деңгейі, әлеуметтік дәрежесі сан алуан мемлекет азаматтарының арман-тілегін баршаға ортақ мұраттарға жұмылдыру, сол ортақ мұраттарды табу талантты да тәжірибелі, беделі көпшілік тарапынан мойындалған көсемнің – тілдік тұлғаның ғана қолынан келеді. «Сөйлей алмаған адам, мансап жасай алмайды» деген Наполеон сөзінің астарында даусыз ақиқат жатыр. Ойлай білу, сол ойын дәйекті жеткізе білу – саясаткерге қойылатын ең басты кәсіби талаптың бірі. «Алмас қылыш – майданда серік, Асыл сөз – майданда да, сайранда да серік» деп келетін қисын өмірлік тәжірибеден, шынайы болмыстан алынған. Мемлекеттік деңгейдегі аса күрделі елдің ішкі-сыртқы саясатына, экономикасына қатысты мәселелерді талқылауда қазақ тілін жетік меңгерген Елбасы өзге саяси қайраткерлерге үлгі-өнеге көрсетті. Нұрсұлтан Әбішұлының саясаттағы сенімді серіктерінің бірі Қ.Тоқаев: «Табиғат Н.Назарбаевқа көптеген маңызды қасиеттерді бере отырып, мырзалық танытқан. Оның ішінде әртүрлі адамдармен тіл табыса білуі де бар… қайран қалдыратын қасиеті – әзілді орнымен айтуы және қабылдай білуі. Кездесулерде әрқашан үлкен саясат әлеміне жақсы танымал екі-үш әзілі табылады. Шетелдік саясаткерлер арасында жоғары бағаланатыны – оның суырыпсалма шешендігі» дейді (http://anatili.kazgazeta.kz/news/48855). Бұл нақты мысалдарға негізделген, сөздің қыр-сырын жетік меңгерген замандасының Н.Назарбаевтың көпшілікті иландыра білу қасиетіне берген әділ бағасы. Елбасының әлемдік саясатта атқарған тағы да бір тарихи миссиясы – БҰҰ мінберінен 2015 жылдың 28 қыркүйегі күні қазақ тілінде сөз сөйлеуі. Бұл төрткүл дүние көз тіккен айтулы саяси шарада қазақ сөзінің тұңғыш рет сөйленуі еді. Тұңғыш Елбасымыздың осы айтулы жиындағы сөйлеген сөзі, күллі әлем жұртшылығын аузына қаратты десек болады. Анық, жарқын дауысы, еш кедергісіз, дірілсіз, сөз қолданысы, тілдік бірліктерді ұтымды қолдануы, ұлтымыздың асыл қазынасы болып табылатын – ана тіліміздің мол байлығын, мақал-мәтелдерді барынша орын-орынымен кірістіре отырып, майын тамыза сөйлеген сөзі Н. Назарбаевтың саяси тілдік тұлғасын одан әрі айқындай түскендей. Мемлекет және қоғам қайраткерлерінің, саяси тұлғалардың өзгелерден айырмашылығы – белгілі бір мәселеге қатысты олар тек өздерінің жеке пікірін ғана білдіріп қоймайды, сонымен қатар қалыптасқан жағдайға байланысты ұжымның, мекеменің, мемлекеттік органның немесе тұтастай мемлекеттің көзқарасын, ұстанымын көпшілікке жария етеді. М.Әуезов айтқандай: «Ақ дегенi алғыс, қара дегенi қарғыс» болатын жақсылардың сөзi көптiң көзiнде мiнсiз, толық болуы шарт. Көлденең кiсi мiн таба алмайтындай, қорғасындай ауыр, оқтай жұмыр, өтiмдi болуы керек» - деп келетін талабы саяси тұлғаларға тікелей қатысты. Сол себепті, мейлі мемлекеттік шара, мерекелік жиын, жұмыс бабына қатысты жиналыс, саяси мәлімдеме немесе жеке адамдардың той-томалағы, асы болсын лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік қызметшілердің босаңсуына, артық-ауыс сөз айтуына қақысы жоқ. Қандай жағдай болса да, жан-жақты дайын болуы қажет. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары мемлекеттік қызметте қазақ сөзінің қадір- қасиетін тереңінен білетін С.Зиманов, Ә.Кекілбаев, М.Жолдасбеков, С.Қасқабасов, Т.Әбдіков, Қ.Сұлтанов, Ә.Асқаров сынды азаматтардың болуы ұлттық идеологияның дұрыс арнаға түсуіне оң ықпал етті. Осы тұлғалардың арасынан Парламент депутаты, Мәжіліс төрағасы, Мемлекеттік хатшы қызметтерін абыроймен атқарған көрнекті қаламгер Ә.Кекілбаевтың тілдік тұлғасы қазақ саясат шешен сөзінің ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында жаңаша жарқырай көрінді. Түрлі саяси жиындарда, Парламент мінберінде қоғамның көптеген салаларына қатысты айтқан сөздері тарихи танымға, терең талдауға құрылуымен ерекшеленді. Қазақ тілінің ішкі иірімдерін, ырғақты әуезін, бейнелеу мүмкіндіктерін терең меңгерген айтулы сөз зергері өзінің бұлтартпас логикаға, ғылыми қисынға құрылған эпикалық стильдегі сөздерімен кейінгі буынға үлгі-өнеге көрсетті. Кеңінен алып, молынан пішетін Ә.Кекілбаевтың сол кезеңдердегі сөйлеген сөздерінен берілген тарихи мүмкіндікті, келешек алдындағы жауапкершілікті, тәуелсіздік деген ұлы ұғымды терең түйсінген қалпы мен соны айналасына ұғындырсам деген алғаусыз көңілі аңғарылады. Сөздерінен тынымсыз ізденісті, телегей білімді, өткеннің өнегесі мен қажырлы еңбек еткен тілдік тұлғаны жазбай тануға болар еді. Әбіш Кекілбаевтың 10.12.2015 жылғы Сенатта сөйлеген соңғы сөзі, яғни аузы дуалы, сөзі уәлі қайраткер бақиға аттанардан бір күн бұрын Сенатта болып, әріптестерімен бір жүздесіп, үзеңгілес інісі Мұхтар Алтынбаевтың 70 жылдық мерейтой салтанатына қатысқан еді. Абыз аға тұтқиылдан о дүниеге аттанып кететінін ешкімге білдірмеген күйі мінбеге шығып, жолдаған еді. «Қадірлі бауырлар! Біз соғыс тұсын көрген құттықтауын ұрпақпыз. Біз ұшақтан қатты қорқушы ек. «Ұшақ келе жатыр» дегенде бауырына болмысын құшақтап, Әзірейілдің өзі түсіп келе жатқандай қорқатынбыз. Сол үлкен қорқыныштан әліге дейін, біразға дейін арыла алмай жүріп, қазір бәріміз оны ұмыттық. Осы үлкен жолда, үлкен тарихтың әрбір белестері менің көз алдымда жатқан сияқты. 1954 жылы Красноводскіге бардым. Қаланың сыртында сарыкемік таулар бар екен. Сол таулардан зымырандар ұшып шығып, біраздан кейін барып Каспий жыртылып бара жатқандай жер күңіренеді екен. Бұл қазіргі мына Мұхтарлар отырып жүрген реактивтердің алғаш шыққан кезі болуы керек. Сол кезде қалада шұбырып бара жатқан армяндар, түркімендер, қазақтар тоқтай қалып көкке қарайтын. Одан кейін мен 60-жылдары сол Түркіменияға тағы бардым. Сонда, Байрам Әлидің тұсында «Москва» дейтін совхоз бар екен. Сол совхозға келе жатсақ, алдымызда бір сеңсең бөркі селкілдеп мотоциклге мініп түркімен келе жатыр. Бір уақытта көк төбеден жаңағыдай қырғи құстар құсап күміс қанат самолеттер шыға келді. Сүйтсем, әлгі түрікмен машинасынан тоқтай қалып, біразға дейін қарап тұрды да, басын шайқап-шайқап жіберіп, құйғытып ала жөнелді. Ал одан беріде, тіпті беріде Мары қаласында қазақ прокурорының үйінде отырғанда тағы да сондай күр-күр шықты. Сонда қорадағы балалардың бәрі «Ағалар кетіп барады, біздің ағалар кетіп барады! Ура! Ура!» деп аспанға қарап айқай салды. Сүйтсем, бір кездегі халыққа қорқыныш болған мамандық үлкен мақтанышқа айналған екен. Және сол күні жаңағы үй иесі кеңкілдеп тұрып күлді: «Біздің мына балалар, осында Түрік ВО-ның үлкен әскери құрамасы бар, дивизиясы бар, сол дивизияның командирі өрімдей жап-жас қазақ жігіті еді. Соны біледі екен. Мыналардың айқайлап тұрғаны, сол кетіп бара жатыр деп қуанып айқайлап жүр» деді. Сол кезде бүкіл Түркіменияны шулатқан, бүкіл Орта Азия әскерлерінде мақтанышқа айналған қазақтың даңқты офицерлері болатын: Сағадат Нұрмағанбетов басқарған, соған Мұхтар ілескен. Солар көп ұзамай өзіміздің ортамызға келді. Сағадат қазақ әскерінің атасына айналды, Мұхтар қазақ аспанының қожасына айналды. Сүйтіп, бірін-бірі толықтырып өсіп келе жатқан екі жігітіміз кейін Қарулы Күштеріміздің үлкен панасына айналды. Сағадат кетті, орнында Мұхтар қалды. Мұхтар бір емес екі рет үлкен министрлікте қызмет істеді. Оның артынан өзінің төл мамандығы – әскери ұшқыштығын әлі тастаған жоқ. Екеуі де Армия генералы атанды. Сүйтіп, қазақ әскерінің қатарға қосылуы, қалыпқа түсуі, қазір енді жер бетіндегі тәуелсіз мемлекеттерінің ішінде әлеуетті үлкен елдердің біріне айналуы – осы Сағадат пен Мұхтардың атына тығыз байланысты деп есептеймін. Бұл ретте көзің тірі болғанымен, өзің жас болғаныңмен, Сенің еңбегіңді халық та өлтірмейді, тарих та өлтірмейді. Тәуелсіз Қазақстанның ең үлкен мақтанышының бірі болады деп санаймын. Бір кездегі самолеттен қатты қорқатын халқың қазір сенімен бірге ту-у көкке ұшып жүр. Сен Жерді сонау Аспанға дейін биіктеттің, Аспанды Жерге дейін аласарттың. Екеуінің арасындағы үлкен айырмашылықты жойдың. Бұл халықтың көкейіндегі техникаға деген, самолетке деген үлкен таныс стихиялардың барлығына деген қуаныштарды орнықтырды. Жасың жас! «70 деген жігіттің жасы» дейді, сол өтірік болмады ғой, рас екен, көзіміз көріп келе жатыр! Тепсе темір үзетіндей тегеурінді қалпыңда тұрсың. Халықтың көз алдындасың. Парламент деген де майдан. Осы майданда нағыз офицердің сөзін сөйлеп, нағыз патриоттың сөзін сөйлеп, халықтың қамын жеп, Отанымыздың құдыретін, намысын ойлап, өмір сүре бер, жүре бер! Осыған тілектеспіз!»... (https://www.inform.kz/kz/abyz-abish-abish-kekilbaevtyn-senatta-soylegen-songy- sozi-10-12-2015-zh-audio_a2849106/). Ю.Н. Караулов көркем мәтінге сүйене отырып, тілдік тұлғаның деңгейлік моделін жасап, оның үш құрылымдық деңгейін анықтап көрсетеді: 1) вербалды-семантикалық деңгей (немесе құрылымдық-жүйелік); 2) когнитивтік деңгей (немесе тезаурустық); 3) прагматикалық деңгей (уәждемелік) [31,с. 49]. Тілдік тұлғаны тануда Ю.Н. Караулов жеке дара зияткерлік қасиетін қарастыруды ұсынады да, тілдік тұлғаның бірінші деңгейіне сәйкес тілдік нормадағы бірлігін «нөлдік деңгей» деп атайды. Бұл деңгей – вербалды- семантикалық (семантика-қатарлық, инварианттық) қарапайым сөйлеу тілін меңгеру дәрежесін көрсетеді, сөз тіркесі мен сөйлемнің тілдік жүйедегі қалыптасқан үлгісінен тұрады. Вербалдық-семантикалық деңгейде негізгі бірліктер ретінде сөздер қарастырылады, ал олардың арасындағы қатынас түрлі грамматикалық, парадигмалық және синтаксистік байланыстар арқылы көрініс табады, стереотиптері – стандартты фразалар мен сөйлемдер. Тілдік тұлға мәселесі соңғы жылдары қазақ тілін өзге ұлт өкілдеріне оқыту мәселесіне қатысты зерттеулерде көтеріле бастады. Ересектерге, оның ішінде мемлекеттік қызметшілерге мемлекеттік тілді үйретудегі тілдік тұлға мәселесіне қатысты ғалым Б.Хасановтың «Мемлекеттік қызметшінің тілдік тұлғасы және тілдік орта» атты еңбегін атауға болады. Ғалым «Мемлекеттік қызметшінің тілдік тұлғасы – нақты білім мен түсінік жиынтығын меңгерген, мемлекеттік қызметте өзін сөйлеу іс-әрекетімен танытатын тұлға» деп атап көрсетеді [34,б. 65]. Тезаурустық деңгей – әр адамның танымында, шығармашылығында ұғым, идея, тұжырым бірліктерінен құралатын когнитивтік деңгей. Онда әлеуметке тән релеванттық білімдер мен түсініктердің өзектілігі мен бірегейленуі және ұжымдық немесе жеке когнитивтік кеңістік тудыруы жүзеге асады. Бұл деңгей тұлғаның білім, сана, танымын бейнелеген мәтіндері негізінде қалыптасқан, мәтін түзуші, мәтін және мәтін қабылдаушы тұтастығынан тұратын дискурсын танытады. Мәтіндер арқылы көрінетін тілдік тұлға феномені – психикалық, әлеуметтік және этикалық, эмоциялық компоненттерден тұратын күрделі құрылым. Тілдік тұлға болмысы оның дискурсы арқылы анықталады. Яғни қазақстандық тіл үйренушінің тілдік тұлғасының қарым-қатынас барысында таңдайтын коммуникативтік стратегиялары мен прагматикалық ниеті оның психологиялық, эмоциялық күйінен, сөзі бағытталған адресатпен достық қатынаста, пікірлес, мүдделес немесе керісінше болуынан байқалады. Тілдік тұлғаның басым қажеттіліктерін, қызығушылықтарын, идеалдарын бейнелейтін неғұрлым маңызды концептілері оның тезаурусында соғұрлым кеңірек көрініс табады. Тезаурус дегеніміз – біріншіден, жиілігі бойынша реттелген сөздік, екіншіден, осындай сөздіктің негізінде айқындалған тілдік тұлғаның өзіндік бір ғалам бейнесінің суреті. Ол сурет тілдік тұлғаға тән ғалам бейнесі үзіктерімен тікелей байланыста болатын концептуалдық құрылымға негізделеді. Концепт – көп компонентті, күрделі когнитивті құбылыс, тілдік тұлғаның тілдік-когнитивті деңгейлерінің негізгі бөлшегі, әлемнің шындық немесе көркемдік негізін көрсетуші ұжымдық сананың қозғалысын айқындаушы бірлік. Адам санасындағы дүние бейнесі концептілердің көмегімен сөз арқылы таңбаланып, жарыққа шығады, вербалданады. Оның құрылымын орталық нүктесі, яғни өзегі бар және сол өзек маңына топтасқан білімдер, тұжырымдар, түсініктер мен ұғымдар, ойлар, қиялдар, болжамдар, ассоциациялардан тұратын өріс түрінде елестетуге болады. Осы бағыттағы адам танымының үдерісі оның сол әлемде қандай бағдар ұстанғанына байланысты. Концептілік өріс құру арқылы белгілі бір концепт шеңберіндегі ғаламның тілдік бейнесі сипатталады. Концепт ұғымын лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан ерекшеленетін ментальды көрініс ретінде айқындау гуманитарлық, оның ішінде лингвистикалық білімнің антропоөзектік парадигмасының қалыптасуындағы заңды қадам болып табылады. Үшінші – жоғары прагматикалық деңгей – тілдік тұлғаның сөйлеу тілін, мәтін жасалымын түзуге себеп болатын мақсат, уәж, мүдде мен нұсқауын қамтыған уәждік деңгейі. Бұл деңгейде тілдік тұлғаның дамуын қамтамасыз ететін уәждемелер мен мақсаттар прагматикалық болмыста іске асады. «Тұлғаның сөйлеу тілін, мәтін жасалымын түзуге себеп болып тұрған уәждер, мүдделер, мәндер мен құндылықтар сөйлеушінің тілдік моделінде көрініс табады [35,б. 42]. Жоғарыда айтылғандарды түйіндейтін болсақ, тілдік тұлғаның толыққанды қалыптасуы алдымен лингво-когнитивтік немесе тезаурустық деңгейден басталады. Осы деңгейде әлемнің тілдік бейнесі қайта жасалынуы, мәндер мен құндылықтардың иерархиясы білінуі мүмкін. Уәждемелік деңгей лингвистика шеңберінен тыс шығып кетеді, алайда, нақ осы деңгейде тілдік тұлғаның белгілері айқындала бастайды. Тілдік тұлғаның осы аспектісінің жүйе құрушылық әсерінің арқасында вербалды-семантикалық және тезаурустық аспектілер тұлғалық деңгейде әсер ете бастайды. Сонымен «Тезаурустық деңгейде тұлға «субъект» ретінде, ал вербалды-семантикалық «индивид немесе жеке адам» ретінде көрініс табады» [36,с. 31]. деңгейде – Тіл арқылы адамның ішкі жан-дүниесі, мәдениет деңгейі, білімі, сана- сезімі көрініс табады, яғни «Тіл – адам рухының айнасы десек, ең алдымен ол айнада концептісі мәдениет константы қатарын құрайтын адам тұлғасы көрініс табады» [37,с. 57]. Тілдік тұлға ұғымы тұлғаның жеке дара сана-сезімі және дүниеге көзқарасы мен тілдің өзара байланысын білдіреді. Кез келген тұлға өзін және өзінің субъектілігін заттық іс-әрекеті арқылы ғана емес, сонымен қатар тіл мен сөйлеусіз жүзеге асырылуы мүмкін болмайтын қарым-қатынас арқылы да көрсетеді. Адамның сөзі оның ішкі әлемін танытады, оның тұлғалық қасиетін танытатын мәлімет көзі қызметін атқарады. Сөзге құндылық сипат беру, бере алмау қабілеті тілді қолданушының ішкі дүниесінің дәрежесіне байланысты. Прагматикалық деңгейде тілдік тұлға қоршаған ортамен тығыз байланысты және оған тәуелді болып келеді. Бұл объективті қажеттілік оның психикасында көрініс табады. Қажеттілік қызығушылыққа, ал қызығушылық идеалға айналады. Адам тұлға болып тумайды, тұлға болып қалыптасады. Тұлға өзге адамдармен, әлеуметтік институттармен қатынаста, әлеуметтік байланыстар жүйесінде танылады. Тілдік тұлғаның құндылығы деңгейінде ашылады. мәні қарым-қатынас Қазіргі тіл біліміндегі зерттеулерде қарастырылып жүрген жаңа бағыттың бірі тіл мен мәдениет байланысына арналған. Көптеген зерттеу еңбектерінде тілдегі ұлттық танымды, ұлттық рухты, ұлттық құндылықтарды дамытуға бағытталған жұмыстар сөз болып келеді. Тіл – мәдениетті танытушы құрал ғана емес, тілдің бойында оның (мәдениеттің) арқауын құрап, негізін қалайтын ұлттық рухтың ізін айқындап тұратын ұлы күш. Ұлттық мәдениеттің тірегі тілде. Қазақ халқының этностық, ұлттық мәдениеті, негізінен, тілде көрініс тапқан. Осы орайда тіл – ұлттық болмысымен қалыптасқан төл мәдениетіміз сақталған негізгі көздердің бірі екенін айтады. Тілді динамикалық құбылыс ретінде қарастыру, оның қоршаған әлеммен де, адамдық факторлармен де сабақтастығын зерделеу қазіргі қазақ лингвистикасының ұлттық сипатымен қатар, әлемдік лингвистика деңгейіне көтерілер биігін де айқындауға септігін тигізіп келеді. Осыған орай, қазақ тіл білімінің концептуалдық қоры мен әдіснамалық негізі де құнды зерттеулердің дүниеге келуін қамтамасыз етер алғышарттар қатарын құрауда. Қазақ топырағында қалыптасып, ғылымдар тоғысында шешімін тауып келе жатқан тілтаным теориясының ғылыми негізде дәйектелуі де сол үзілмес байланыстың белгісі болып табылады. Тіл табиғатын адам болмысымен, оның қимыл- әрекетімен ұштастыра талдаған қазақ тілшілерінің тіл мен таным ұғымдарына назар аударуын, олардың тоғысуынан бастау алатын ережелерге мән беруін де заңды сабақтастықтың нәтижесі деп бағалаған дұрыс, өйткені шынайы өмірді қабылдау, оның қыр-сырын ой таразысынан өткізе пайымдау, соның салдарынан жинақталар ақпараттар мен мәліметтерді жадыда сақталар қор ретінде жүйелеу – барлығы тілдік бірліктердің болмысын ішкі және сыртқы әсерлер тұрғысынан талдауға мүмкіндік береді. Сөйтіп, құрылымдық принциптер логикалық және танымдық қағидаларға ұласып, тіл ғылымының өрісі кеңейте түспек. Бұл күні қазақ тіл білімінің танымдық бағытын зерделеу, оның себеп-салдарын айғақтау, ғылыми-теориялық ұстанымдары мен ұғымдық бірліктерін жүйелеу әрі когнитивтік парадигма негіздерін анықтау өзекті тілдік мәселелер ретінде күн тәртібіне еніп келеді. Қазақ лингвистикасының тарихын тілтаным теориясының қалыптасуымен байланыстыру, соның негізінде жекеленген тұлғалардың тілтанымдық тұжырымдарымен танысу, сол арқылы қазақ халқының төл қазынасын құрайтын құндылықтарына зер салу, оларды зерттеу нысанына қарай арнайы бағыттарға топтап қарастыру – барлығы дерлік қазақ тіл біліміндегі когнитивтік ұстанымдардың бастамасын зерделеуге, олардың негізін әлемдік қордың бір бөлшегі есебінде бағалауға көмектеседі, яғни қазақ тіл білімінің тарихи негізінен бастау алатын тілтаным теориясы уақыт сұранысынан туындай келіп, қазіргі жалпы лингвистиканың өзекті мәселесіне айналғаны көпшілікке мәлім. Адамзат тіршілігінің ең басты құралы деп танылатын тіл болмысына зер салу, сөз мағынасын халықтық таным тұңғиығынан өрбіту, тіл тарихын адамның қабылдау, пайымдау, ойлау тарихымен ұштастыру, дәстүр мен жаңашылдық үдерістерін танымның динамикалық табиғатымен үйлестіру, сол арқылы универсалды, яғни барша жұртқа ортақ ұстанымдарға қол жеткізу қазақ тілінің өрісін кеңейтуге, өркениетті мемлекеттің қоғамдық-әлеуметтік мүмкіндігін арттыруға әсер етері хақ. Демек, бүгінгі тіл ғылымының атқарар қызметі де, жол бастар соқпағы да айрықша. Оған дәлел – тілтанымдық тұжырымдар, бір жүйеге келтірілген универсалды қағидалар, топталып берілген когнитивтік ұғымдар мен бағыттар парадигмасы. Таным негіздерін, оның өзге құбылыстармен байланысын зерттейтін ғылымның өзі әр түрлі салаларға жіктелетіндіктен, аталмыш ұғымның аясы да ғылыми тұрғыдан әркелкі түсіндіріліп келеді. Когнитивтік лингвистика – ғаламның тілдік бейнесінің концепциялары тұрғысынан тіл білімін жүйелеу мен құрудың құралы. Когнитивтік қызметтен тілдің танымдық, затдеректік (денотаттық), референция қызметтері бірге танылады. Когнитивизмнің басты зерттеу нысанасы – адамзаттық когниция. Когниция – бұл танымның өзгеше сипаты, ол адамды қоршаған шынайы болмыс туралы жан-жақты мәлімет беретін, сезім, қиял, қабылдау, ақыл-парасат сияқты әрекеттермен бірлікте дамитын құбылыс ретінде айқындалады. Демек, адамның когнитивтік әлемі оның ойлау әрекеті мен тәжірибесі арқылы анықталады. Когнитивті терминдер сөздігінде танымдық тіл ғылымында адамзат тілін жалпы хабарды ұсынуға, оны бір күйден екінші күйге ауыстыруға мүмкіндік беретін таңбалар жүйесі, таным механизмі әрі құралы ретінде қарастыратын лингвистика саласы деген анықтама берілген. Психолингвистикамен тығыз байланыста бола отырып, когнитивті лингвистика сана, қабылдау, сыртқы ортамен үздіксіз қатынаста болу, тану, бақылау, пайымдау секілді проблемаларды ұғым, семантика тұрғысынан талдап көрсетуге бағытталады. Қазақ тілін когнитивтік зерттеуге арнаған алғашқы жұмыстардың бірі ретінде Қ.Ә.Жаманбаеваның «Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана» атты монографиясын атауға болады. Бұл жұмыста тілдік сана құрылымы, гештальт теориясы, тілдік сана және мәтін құрылымы, тілдік модельдер, мұң концептісі т.б. когнитивтік мәселелер қарстырылған [35, б. 87]. Когнитивтік лингвистиканың негізі толық қаланып болмаса да, бүгінгі таңда бір жағынан онда көбінесе когнитивтік грамматика, когнитивтік лексикология айқындалса, екінші жағынан, семантика саласында когнитивтік фактілердің түрлі варианттары – прототиптік семантика, концептуалды семантика, фреймдік семантика, процедуралық семантика орын алады [38,б. 59]. Профессор Ж.Манкееваның «Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері» атты мақаласында М.Бирвиш, Хомский, Лакофф, Коок, Г.В.Колшанский, Ю.Д.Апресян және тағы басқалардың есімдерімен байланысты когнитивтік лингвистиканың пайда болуы мен дамуына қысқаша шолу жасалады [39,б. 28]. Өзіміз байқағандай, қазақ және салыстырмалы тіл білімінде когнитивтік лингвистиканың түрлі мәселелері мен проблемаларын зерттеу белсенді түрде жүргізілуде, екі не одан да көп нәрселер мен құбылыстардың артық-кемдігі сарапқа салынуда, өйткені когнитивтік әдіс тілдің адаммен, оның ақыл-ой, рухани жағынан күшті дамуымен, барлық ойлау және ақиқат дүниені, өмірді танып білу жөніндегі білім процестерімен, сондай-ақ соның негізін құрайтын механизмдер және құрылымдармен алуан түрлі байланысындағы тілдің жарқын болашағын көре білуге жол ашады. Әр адамның қоршаған орта, құбылыстар, іс-әрекеттер, мінез-құлық туралы түсініктері әртүрлі болады. Бұл жайында Б.Қасым: «Қоршаған ортаны түрлі адам бірдей қабылдап, таниды деп айту қиын. Әр адам өзінше танып, өзінше қабылдайды және ол сол адамның белгілі тәжірибесіне, қабілетіне, біліміне, ерекшелігіне байланысты», – деген еді [40,б. 78]. Әркім іс-әрекеттерге, мінез-құлыққа, құбылыстарға өзінің ойлау өресі жеткенше, өз түсінігі шеңберінде баға береді. Сөзіміз дәлелді болу үшін мысалдар келтіре кетейік. Мәселен, «құралайды көзге атқан» деген тұрақты сөз тіркесі адамның мергендігін, яғни бағытталып айтылған адамға жағымды баға беріп, мақтау мәнінде қолданылады. Сол сияқты «төрт түлігі сай адам» немесе «мал біту» деген сөз тіркестері байлық, бай, баю мағыналарын береді. Бұдан қазақ халқы байлықты төрт түлік малмен өлшегендігін көруімізге болады. Қазіргі лингвистикада когнитивті бағытқа сай нәтижеге жету төмендегідей міндеттер қойылады: Ғаламды тану мен пайымдау, іс-әрекеттің даму барысы. үшін Ғалам туралы ақпарат алу, қайта өңдеу және беру процесіндегі тілдік білімдер. Білімді концептілеу мен категориялау процестері, мәдениет тұрақтылығын тілдік тұрғыдан категориялау мен концептілеудің құралдары мен тәсілдерін суреттеу. Концептілік аймақты ұйымдастыратын және оның мүшеленуінің негізгі болып табылатын әмбебап концептілер жүйесін суреттеу. Ғаламның тілдік бейнесі мәселелері. Сонымен, когнитивтік тіл білімі тілдік құбылыстар арқылы концептуалдық жүйені де зерттейді. Концепт сөздерінің беретін ұғымын түсіну арқылы жеке бір адамнан бастап, қоғамдық топтардың, бүкіл бір ұлттың, халықтың ой-өрісінің, дүниетанымының ерекшеліктері айқындалады. А.Исламның айтуынша «әр ұлттың концептілер жүйесін дүниетаным құндылықтары құрайды. Әр қоғамдық даму кезеңдерге сәйкес тіл және мәдениет иелерінің абстрактілі концептілерді танып-түсінуде өзгерістер болғанымен, негізгі дүниетанымдық мәні өзгеріссіз ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады» [41,б.187]. Бағалаудың концептуалдық құрылымын анықтау барысында қазақстандық белгілі философ Д.С.Раевтың қазақ халқының дүниені танып білу әдіс- тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктері, ұлттық дүниетанымы, әдеп және адамгершілік құндылықтардың қалыптасуы туралы философиялық пайымдауларын, С.К.Сәтенованың қазақ тіліндегі жануарлар атауларымен байланысты фразеологизмдердің сипаттамасы туралы айтқан тың ойларын негізге алдық. Д.С.Раев атап көрсеткендей, табиғат – көшпелі қазақ халқының дүниетанымының, адамгершілік, әдептік пайымдауларының түп негіз бастауларының бірі болып табылады, себебі қазақ ұлты мал шаруашылығымен айналысып, жаз жайлауға, күз күзеуге, қыс қыстауға, көктем көктеуге көшіп- қонып, табиғат аясында өмір сүргендіктен оның сырын жақсы біледі деп айта аламыз [42,б. 105]. Бұған дәлел – қазақ халқы адамның жағымды және жағымсыз мінез-құлықтарын табиғаттың алуан түрлі құбылыстары мен қоршаған ортаға баламалай отырып сипаттама беруі. Мысалы, бейқам адам - жағасы жайлау, төбесі қыстау; адал -судан таза, сүттен ақ; мақтаншақ -жел өкпе, көбік өкпе; қатал -тастан қатты; мейірімсіз - тас жүрек, тас бауыр; сұлулық - айдай аузы, күндей көзі бар; тез, шапшаңдық - жұлдыздай ағу; қара құйын т.б. «Қалжың құмар жел өкпе жігіттер өздерінің тілегін орындамай кетпейтіндерін айтып, тұрып алғаны» (І.Есенберлин). «Әрине, әкем бұл пәниден қателеспей, сүттен ақ, судан таза өмір кешуде десем, онда ол тіпті де адамнан гөрі періштеге ұқсар еді» (О.Бөкей). «Дос Керейден алған қызы ай мен күндей сұлу шығар, көрелік» деп алдынан шықса… (О.Бөкей). Мына - жүрек, мына - көз, мына баста, Ненің барын біледі мына қасқаң… Сезгіштігін білдіріп алам ба деп, Тас жүрегін жасырар қына басқан (М.Мақатаев). Осы мысалдардан көріп отырғанымыздай, қазақ халқы адамның жақсы мінездерін табиғаттың жанға жайлы құбылыстарымен салыстыра отырып бейнелесе, теріс мінез-құлықтарын табиғаттың сүрең құбылыстарымен сипаттаған. Қазақ халқында бағалау барысында адамның мінез-құлқының жақсы- жаман жақтарын жан-жануарлар мен қазақтар үшін тіршілік көзі болған төрт түлік малдың жақсы-жаман мінездерімен салыстыра отырып сипаттау басым. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, адамның мінез-құлқының жақсы-жаман жақтары жан-жануарлармен салыстырыла отырып сипатталғанын байқауға болады. Яғни қазақ халқының төрт түлік малдың жағымды-жағымсыз мінездерін адамның жағымды-жағымсыз мінез-құлықтарымен баламалай отырып бағалау жүйесін қалыптастырғандығын, сонымен жүйесін жасағандығын да көруімізге болады. қатар ұлттық тәрбие ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында ғылымда, оның ішінде тіл ғылымы саласында болған төңкеріс ғалымдардың назарын антропоцентристік бағытқа бұрғаны мəлім. Антропоөзектік бағыттағы соны ізденістер «əлем көрінісін» тілмен байланыста қарау арқылы адам табиғатын тануды мақсат етеді. Кезінде В.фон Гумбольдт ілімдерінен бастау алған «əлемнің тілдік көрінісі/моделі» ұғымы ресейлік жəне қазақстандық ғалымдардың зерттеу еңбектерінде кең қолданысқа түсті. «Əлем бейнесін» тілдік бірліктердің, Яғни атаулардың көмегімен түсіну адамның, сол арқылы этностың басқаға ұқсамайтын қасиеттерін ашу, таным дүниесінің қырларын анықтау арқылы дүниені тану ерекшеліктерін бағалау болып табылады. «Əлем бейнесі» жалпыға ортақ болғанмен, əр халықтың қабылдау ерекшеліктері түрліше болады. Ол міндетті де. Ұлттық қалып, ұлттық шеңбер аясында əр ұлттың басқаға ұқсамайтын тілі мен ділі, ойлау жүйесі, тарихы мен мəдениеті, яғни дүниетанымы, бар. Өмір, қоршаған дүние туралы ой-пікір, көзқарас – халықтың ғасырлар бойғы іс-тəжірибесінің жемісі. Санада əбден қорытылып, уақыт елегінен өткен ұғым-түсініктер, наным-сенімдер, əдет-ғұрып, салт-сана, тəлім- тəрбие «əлем бейнесін» қабылдаудағы басты сүзгі, ұстаным болмақ. Адам, оның санасы – ешбір ғылым түпкілікті зерттеп бола алмайтын күрделі де жұмбақ феномен. Адам санасы бір ғана сəтте заттың не құбылыстың барлық жақсылы- жаманды қасиеттерін сүзіп шығып, алуан түрлі қасиеттерінің ішінен біреуін ғана атауға негіз болады. Ол қасиет ұлттың ментальдық ерекшелігін көрсететін дүниетанымына, аялық біліміне байланысты. «Тіл – ойлау – объективті шындық» үштағаны субъективті шығармашылық қызметпен тікелей байланысты. Қазақ этносының «əлем бейнесін» қабылдаудағы ерекшеліктері ұлттық санамен тікелей байланысты. Ұлттық сананың құрылымы, мазмұны əлеуметтік жағдайдың ықпалымен қалыптасады, қоғамның əлеуметтік ұжымы мен нақты субъектілердің тұлғалық жеке санасының ара қатынасынан туындайды. Қазақ халқының жалпыадамзаттық құндылықтар қатарына кіретін асыл мұрасы – ғасырлар бойы қалыптасқан əдет-ғұрпы мен салт-дəстүрі, ұлттық болмыс-бітімі. Тіл тарихы мен тіл табиғатының мәдениетпен тығыз байланыстылығын, сабақтастығын зерттейтін лингвомәдениеттанудың қалыптасу кезеңі – ХХ ғасырдың орта шеніндегі ғылыми аренада пайдап болған дәстүрлі дербес ғылымдар тоғысы үрдісімен байланыстырады. ХХ ғасырдың соңғы он жылында қауырт қарқынмен дамып, дербес ғылым саласы деңгейіне көтеріле алған лингвомәдениеттану пайда бола салмағаны белгілі. ғылымы жоқ жерден Бұл бағыттың іргетасы В.Гумбольдт, Я.Гримм, Ф.Соссюр, Р.Раск, Э.Сепир, Б.Уорф, А.Потебня, Г.Штейнталь, т.б. тұжырымдарымен қаланған еді. ғалымдар еңбектеріндегі ой- Тіл мен мәдениет сабақтастығы мәселесі Ш. Уәлиханов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұбанов, М.Әуезов, т.б. белгілі қалмаған мәселе. қазақ ғалымдарының назарынан тыс Лингвомәдениеттанудың басты нысаны – мәдени ақпараттарды өз бойына сақтаушы және келер ұрпаққа жеткізуші, жалғастырушы болып саналатын тіл мен тілді пайдалана отырып жасаған қатынас болып табылады. ұлт мәдениеті арасындағы өзара қарым- |